Le Roma Fiaɖuƒea te la, ne asrafowo ɖu dukɔ aɖe dzi la, wowɔa aboyomeawo kluviwoe, eye nenema kee ame aɖewo hã léa amewo sesẽe. Wodzraa ame siwo wolé la, eye zi geɖe la, womegatrɔna yia aƒe alo kpɔa woƒe ƒometɔwo gbeɖe o.

kluvi geɖe ku le tomenukuƒewo le dɔwɔwɔ atraɖii ta, ke nuwo kana ɖe eme vie na wo dometɔ siwo nye agbledɔwɔlawo kple aƒemedɔwɔlawo ya. Ɣeaɖewoɣi la, wozia kluviwo dzi dea kɔgɛ si wowɔ kple gayibɔ la kɔ na wo, si dzi woŋlɔ ɖo be, ne kluvia si eye ame aɖe lée gbugbɔe yi na eƒe aƒetɔ la, woaɖo eteƒe nɛ. Wotsɔa ga xɔdzo ɖea dzeside si nye F, si le tsitre ɖi na fugitivus (sisila) la ɖe ŋgonu na kluvi siwo tee kpɔ enuenu be yewoasi.

Biblia gbalẽ si nye Filemon ƒo nu tso ale si apostolo Paulo na kluvi Onesimo trɔ yi eƒe aƒetɔ Filemon, si gbɔ wòsi le la gbɔe ŋu. Togbɔ be le se nu la, Filemon kpɔ mɔ ahe to Onesimo vevie hã la, Paulo gblɔ na Filemon be wòaxa ɖe lɔlɔ̃ kpakple xɔlɔ̃wɔwɔ si le yewo dome la ta ‘axɔe dɔmenyotɔe.’—Filemon 10, 11, 15-18.

Foinike, si míagblɔ gbadzaa be eyae nye afi si egbegbe Libanon le la xɔ ŋkɔ le Tirotɔwo ƒe amadede dzĩ la ɖaɖa me. Dugã si nye Tiro ƒe ŋkɔe woyɔ tɔ ɖe amadede sia ŋu. Blema Israel Fia Salomo zã “aɖabɛ dzĩtɔ,” si nye Tirotɔ aɖe ƒe asinudɔwɔwɔ la tsɔ ɖo atsyɔ̃ na gbedoxɔ si wòtu.—2 Kronika 2:12, 13.

Le blema la, Tirotɔwo ƒe amadede dzĩ lae nye amadede si xɔ asi wu, eye dɔ si gbegbe wowɔna hafi kpɔa amadede sia la koŋ tae wòxɔ asi nenema ɖo. Gbã la, tɔƒodelawo ɖea ƒumebɔbɔ * ƒomevi aɖe si me woɖea amadedea tsonɛ la le agbɔsɔsɔ gã me. Hafi woade ama avɔ ɖeka la, ele be woazã ƒumebɔbɔ 12,000 sɔŋ. Eyome ame siwo ɖaa amadedea la ɖea abɔbɔawo le woƒe goawo me ale be woate ŋu aɖe woƒe akpa si wokpɔa amadedea tsonɛ la. Azɔ wodea dzee hesianɛ ɖe ŋdɔgbe ŋkeke etɔ̃. Emegbe wokɔnɛ ɖe zɔ me eye wokua atsiaƒutsi kɔna ɖe edzi hetua nu ɖe enu wònɔa dzo dzi ŋkeke geɖe.

Esi wònye be Foiniketɔwo ɖu dukɔ geɖewo dzi ƒe alafa geɖe eye wolɔ̃a asitsatsa ta la, wokpɔ asi na Tirotɔwo ƒe amadede dzĩ la, eye esia wɔe be wote ŋu yi edzi nɔ eɖam hã. Woke ɖe nu siwo wozã le amadede sia wɔwɔ me la ŋu le Mediterranea-ƒua ƒe nutowo me yi ɖe keke ɣetoɖoƒe ɖaa le Cádiz, le Spain ke.