“Adiaha nnyịn ekedi isua itiokiet akpa ini emi ikenemede n̄kpọ iban̄a ọkpọsọn̄ mmịn ye enye. Ama akpa nnyịn idem ndikụt ke enye ama ọfọfiọk ediwak n̄kpọ aban̄a ọkpọsọn̄ mmịn akan nte ikekerede.”​—Alexander.

•  Se akpanade ọdiọn̄ọ

•  Se akpanamde

•  Se Bible etịn̄de aban̄a ọkpọsọn̄ mmịn

 Enen̄ede ọfọn ẹnam nditọwọn̄ ẹfiọk n̄kpọ ẹban̄a ọkpọsọn̄ mmịn. Kûbebet tutu eyen fo akabade uyen mbemiso enemede n̄kpọ aban̄a ọkpọsọn̄ mmịn ye enye. Khamit emi odude ke Russia ọdọhọ ete: “Ubaha ekpedide ima ibak inam akpan nnyịn ọfiọk nnennen nte ẹkpedade ọkpọsọn̄ mmịn. Ekedi n̄kpọ etetịbe mbemiso ndikpep ntak ọfọnde ẹnam emi. Mma ndikụt ke ini eyen mi edide isua 13, ke enye ekesin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn kpukpru ini.”

 Ntak emi ekpebehede fi?

•   Se nditọ klas eyen fo ẹtịn̄de, ye se enye okụtde ke TV ye ke etop n̄kpọurua ẹkeme ndikpep enye idiọkn̄kpọ mban̄a ọkpọsọn̄ mmịn.

•   U.S. Centers for Disease Control and Prevention ẹdọhọ ke edieke ẹbaharede ibat ọkpọsọn̄ mmịn emi ẹsin̄wọn̄de ke United States ukem ukem, ke nditọwọn̄ emi mîkponke ikem ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ẹsin̄wọn̄ mbahade 11 ke otu 100.

 Imosụk ise mme dọkta ye mbon eken emi ẹsisede ẹban̄a nsọn̄idem ẹdọhọde yak mme ete ye eka ẹbabak ẹkpep nditọ mmọ ini mmọ ẹdide ata n̄kpri se ọkpọsọn̄ mmịn ekemede ndinam owo. Didie ke afo ekeme ndinam oro?

 Bem iso kere se eyen fo ekemede ndibụp fi. N̄kpri nditọ ẹsiyom ndifiọk n̄kpọ etieti, edi nditọ emi ẹfiakde ẹkponi ẹsiyom ndifiọk n̄kan. Ntre ọfọn ekere nte afo edibọrọde mmọ. Ke uwụtn̄kpọ:

•   Eyen fo okpoyom ndifiọk nte ọkpọsọn̄ mmịn esitiede, emekeme ndidọhọ enye ke wine esika nditie nte mmọn̄ mfri emi akpaide, ke beer esiwak ndidodoro.

•   Eyen fo ọkpọdọhọ yak itabi ọkpọsọn̄ mmịn ikop nte etiede, emekeme ndidọhọ enye ke ọkpọsọn̄ mmịn ọsọn̄ odudu akaha, ke ifọnke nditọwọn̄ ke idem. Dọhọ enye ke ọkpọsọn̄ mmịn esinam idem ana owo sụn̄, edi ẹkpen̄wọn̄ awak akaha, ekeme ndinam owo isiọn̄, anam owo anam n̄kpọ ndisịme ndisịme, onyụn̄ etịn̄ n̄kpọ emi enye edituade n̄kpọfiọk.​—Mme N̄ke 23:​29-​35.

 Kpep idemfo n̄kpọ ban̄a ọkpọsọn̄ mmịn. Bible ọdọhọ ete: “Kpukpru owo eke ẹnyenede mbufiọk ẹyenam n̄kpọ ke ifiọk.” (Mme N̄ke 13:16) Diọn̄ọ se ọkpọsọn̄ mmịn esinamde owo nyụn̄ yom usụn̄ fiọk isua emana emi ukara idụt mbufo ẹnyịmede owo ọtọn̄ọ ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn, ye udomo emi edide owo ọkpọn̄wọn̄, ukara inyịmeke enye awat moto. Emi ayan̄wam fi eben̄e idem ọfọn ndin̄wam eyen fo.

 Kot eyen fo neme n̄kpọ emi. Ete kiet ke Britain emi ekerede Mark ọdọhọ ete: “N̄kpọ aban̄ade ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ekeme ndisọn̄ ndin̄wan̄a nditọwọn̄. Mma mbụp eyen mi erenowo emi edide isua itiaita m̀mê ọfọn ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn. N̄keneme ye enye ufan ufan nnyụn̄ nnamke nte nyom ndikpep enye n̄kpọ, oro ama anam emem enye utom nditịn̄ se enye ekerede.”

 Afo eyenen̄ede an̄wam eyen fo edieke esidade nsio nsio ini eneme aban̄a ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn. Etienede isua emana eyen fo, sitop nneme ọkpọsọn̄ mmịn sịn ini ekpepde enye mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam enye ke uwem, utọ nte n̄kpọ aban̄ade idan̄ ye nte ẹkpesan̄ade m̀mê ẹwatde n̄kpọisan̄ ke usụn̄ owo idaha unan.

 Nịm eti uwụtn̄kpọ. Nditọwọn̄ ẹtie nte kusa emi esimụmde se ededi emi ẹmende enye ẹsịn​—mmọ ẹsikpebe se ededi emi akande mmọ okụk​—ndien mme anam ndụn̄ọde ẹdọhọ ke se mme ete ye eka ẹnamde ke nditọwọn̄ ẹsiwak ndikpebe n̄kan. Emi ọwọrọ ke edieke afo esin̄wọn̄de ọkpọsọn̄ mmịn man esịt osụhọde fi mîdịghe man afiak okop idem, eyen fo edida ke ọkpọsọn̄ mmịn edin̄wam owo ọyọ editịmede esịt uwem. Ntre nịm eti uwụtn̄kpọ nọ eyen fo. Kụt ete ke afo ọn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn nte ọdiọn̄ọ-idem-owo.