ESET
Ignaz Semmelweis
EDIWAK owo idiọn̄ọke Ignaz Semmelweis, edi ediwak owo ẹdia ufọn utom esie. Enye akamana ke Buda (emi ẹkotde Budapest idahaemi), ke Hungary, ndien enye akaka Ufọkn̄wed Ntaifiọk Vienna onyụn̄ ọbọ n̄weditoro nte dọkta ke 1844. Ke 1846, ẹma ẹmek enye udiana etubom ke akamba ufọkibọk Vienna ke ikpehe emi ẹsimụmde iban uman. Ndien ama enen̄ede afịna enye ndikụt nte ediwak iban ẹkpan̄ade ke ntak emi ẹmende udọn̄ọ ke ini ẹmụmde mmọ uman.
Ediwak owo ẹma ẹtịn̄ nsio nsio n̄kpọ emi mmọ ẹkerede ke enye akada udọn̄ọ oro edi, edi owo ndomokiet ikọfiọkke nte ẹkpetrede udọn̄ọ oro. Kpukpru se ẹkenamde man iban ẹkûkpa ntre aba ọkọwọrọ ikpîkpu. Sia ekenen̄erede afịna Semmelweis ndikụt nte ediwak iban ẹbọde ufen ẹnyụn̄ ẹkpan̄ade, enye ama esịn idem oyom ndifiọk se idide ntak udọn̄ọ oro ye nte ẹkpetrede enye.
Ufọkibọk oro Semmelweis akanamde utom ekenyene itie-umụm-uman iba. Edi iban ẹma ẹsikpa ke n̄kan̄ kiet akan nte ẹkekpade ke n̄kan̄ eken. Itie-umụm-uman iba emi ẹkedi ukem ukem, n̄kukụre ukpụhọde oro okodude edi ke ẹkesikpep nditọ ufọkn̄wed ndimụm uman ke akpa itie, edi ẹkesikpep mme omụm-uman ke ọyọhọ itie iba. Edieke edide ntre, ntak emi iban ẹkesikpade ke itie kiet ẹkan? Semmelweis ama etie odụn̄ọde n̄kpọ kiet kiet emi enye ekekerede ke enye edi ntak udọn̄ọ oro, edi ikedịghe ekededi ke otu oro.
Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua 1847, n̄kpọ emi akanamde Semmelweis ekeme ndidiọn̄ọ ntak udọn̄ọ oro ama etịbe. Jakob Kolletschka emi ekedide ufan esie, okonyụn̄ anamde utom itie kiet ye enye ama akpa. Ke ini enye okodụn̄ọrede se ikowotde enye, enye ama okụt ke ukem udọn̄ọ oro ekesiwotde iban ke ini uman okowot enye. Jakob Kolletschka ekemen udọn̄ọ oro ke ini asiakde okpo owo idem ese se ikowotde enye, ndien enye edue esịbe idemesie ọnọ unan.
Ntre, Semmelweis ama ekere ke anaedi mme dọkta ye nditọ ufọkn̄wed emi ẹsisiakde okpo owo idem ẹsimen udọn̄ọ do ẹdinọ iban emi mmọ ẹmụmde uman. Ntak emi iban uman mîkesiwakke ndikpa ke ọyọhọ itie-umụm-uman iba edi ke mbon oro ẹkekpepde ndimụm uman do ikesisiakke okpo owo idem.Semmelweis ama ọsọsọp ọdọhọ ke ana kpukpru owo ẹsikama mmọn̄ emi ẹbuakde chlorine ẹyet ubọk mbemiso ẹsede n̄wan idịbi idem. Emi ama anam ibat iban emi ẹkekpade enen̄ede osụhọde. Ke otu kpukpru iban 500 oro ẹkemụmde uman, n̄kpọ nte iban 90 ẹkekpa ke April, edi etisịm utịt isua oro, owo kiet kpọt akakpa ke otu iban 500 oro ẹkemụmde uman.
Idịghe kpukpru owo ẹkema se Semmelweis akanamde oro. Se enye eketịn̄de aban̄a udọn̄ọ emi ama okpụhọde ye se etubom ufọkibọk oro ekekerede, ndien etubom oro ikonyụn̄ imaha nte enye ọkọsọn̄ọde oyom kpukpru owo ẹnam se enye ọdọhọde. Nte ini akakade, Semmelweis ama ọkpọn̄ ufọkibọk oro afiak ọnyọn̄ Hungary. Enye ama akanam utom ke itie emi ẹsimụmde uman ke Ufọkibọk St. Rochus ke Pest. Enye ama ọdọhọ mme omụm-uman do ẹsida mmọn̄ emi ẹbuakde chlorine ẹyet ubọk, ndien emi ama anam ibat iban emi ẹkekpade do enen̄ede osụhọde.
Ke 1861, Semmelweis ama ewet n̄wed aban̄a udọn̄ọ emi; enyịn̄ n̄wed esie edi The Cause, Concept, and Prophylaxis of Childbed Fever. Se enye ekewetde akpakanyan̄a ediwak iban uman emi ẹkekpan̄ade. Edi ke nsonso oro, mme owo ikamaha ndinam se enye eketịn̄de ke n̄wed esie.
Nte ini akakade, ẹma ẹdikpono Semmelweis ẹnyụn̄ ẹbat enye ẹsịn ke otu mbon emi ẹkenamde mme owo ẹdiọn̄ọ ke ọfọn ndisikama ibọk emi esiwotde n̄kpri-unam-udọn̄ọ nyet ubọk ye n̄kpọ eken mbemiso ẹsọbọde owo idem. Se enye ekewetde ama anam ẹdiọn̄ọ ke ata n̄kpri n̄kpọ emi owo mîkemeke ndida ata enyịn n̄kụt ẹkeme ndinam owo ọdọn̄ọ. Se enye akanamde emi enen̄ede an̄wam mme dọkta mfịn. Edi eyenem fi ndifiọk ke Ibet emi Abasi ọkọnọde nditọ Israel ke se ibede isua 3,000 ko ke edem ama etịn̄ nte ẹkpenamde n̄kpọ ye okpo owo, ndien ẹwet Ibet oro ẹsịn ke Bible.
“Nnam kpukpru emi man iban ẹkûkpa aba ke itie uman, ebe okûtaba n̄wan esie, eyen okûnyụn̄ ataba eka esie.”—Ignaz Semmelweis