1, 2. (a) Nso inam ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ Deuteronomy 6:4? (b) Nso ikanam Moses etịn̄ ikọ emi odude ke itien̄wed oro?

KE ATA ediwak isua idahaemi, mme Jew ẹda ikọ oro ẹwetde ke Deuteronomy 6:4 nte ata akpan akam. Ẹkot akam emi Shema; enye edi akpa ikọ oro odude ke itien̄wed emi ke usem Hebrew. Mme Jew ẹsibọn̄ akam emi kpukpru usenubọk ye mbubreyo. Akam emi ke mmọ ẹsida ẹwụt ke ituak ibuot inọ Abasi ikpọn̄-ikpọn̄.

² Ikọ itien̄wed emi edi kiet ke otu n̄kpọ emi Moses eketịn̄de ọnọ nditọ Israel oro ẹkesopde idem ke Unaisọn̄ Moab mbemiso enye akakpade. N̄kpọ emi eketịbe ke isua 1473 mbemiso eyo Christ. Nditọ Israel ẹkeyom ndibe Akpa Jordan n̄kada Isọn̄ Un̄wọn̄ọ nnyene. (Deut. 6:1) Moses emi akadade mmọ usụn̄ ke isua 40 ama ọdọhọ mmọ ẹnyene uko man ẹkeme ndiyọ se ededi oro ediwọrọde mmọ. Akana mmọ ẹbuọt idem ye Jehovah Abasi mmọ. Ikọ Moses emi ama enen̄ede ọsọn̄ọ nditọ Israel idem. Ke Moses ama akasiak Ibet Duop ye mme ewụhọ eken oro Jehovah ọkọnọde nditọ Israel, enye ama etịn̄ se ẹwetde ke Deuteronomy 6:4, 5. (Kot.)

3. Mme mbụme ewe ke idineme ke ibuotikọ emi?

 ³ Ndi nditọ Israel oro ẹkesopde idem ke Unaisọn̄ Moab usen oro ikọfiọkke ke Jehovah Abasi mmọ edi “Jehovah kiet”? Mmọ ẹma ẹfiọk. Nditọ Israel emi ẹkemade Jehovah ẹma ẹdiọn̄ọ ke Jehovah Abasi Abraham, Isaac, ye Jacob edi ata Abasi, mmọ ẹkenyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ enye ikpọn̄-ikpọn̄. Ntak emi ndien Moses akafiakde ọdọhọ mmọ ke Jehovah Abasi mmọ edi “Jehovah kiet”? Didie ke ndifiọk ke Jehovah Abasi nnyịn edi Abasi kiet akpanam nnyịn ima enye ke ofụri esịt, ofụri ukpọn̄, ye ofụri odudu, nte ufan̄ikọ 5 ọdọhode? Ntak emi se ẹwetde ke Deuteronomy 6:4, 5 ekpebehede nnyịn mfịn?

4, 5. (a) Nso ke ndidọhọ ke Jehovah edi “Jehovah kiet” ọwọrọ? (b) Didie ke Jehovah okpụhọde ye mme abasi mme idụt?

⁴ Inyeneke mbiet. Ke usem Hebrew ye ediwak usem en̄wen, ke ini ẹdọhọde “kiet,” isidịghe ibat kpọt ke ẹsitịn̄ ẹban̄a. Ikọ emi ekeme ndiwọrọ ke n̄kpọ inyeneke mbiet, ke enye ikpọn̄ odu. Ntre, ke ini Bible ọdọhọde ke Jehovah edi “Jehovah kiet,” emi ọwọrọ ke enye inyeneke mbiet, ke enye ikpọn̄ odu. Etie nte Moses iketịn̄ke ikọ emi ndiwụt ke mbon oro ẹkpepde ke Abasi edi Ita-ke-Kiet inenke. Jehovah edi Andinam enyọn̄ ye isọn̄, ye Andikara ofụri ekondo. Enye ikpọn̄ edi ata Abasi; idụhe abasi en̄wen emi etiede nte enye. (2 Sam. 7:22) Ntem, Moses okoyom nditi nditọ Israel ke mmọ ẹnyene ndituak ibuot nnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. Ikanaha mmọ ẹtiene mme idụt oro ẹkedude ẹkpere mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ nsio nsio abasi ye mme abasi-an̄wan. Mbon idụt oro ẹkekere ke ndusụk nsunsu abasi emi ẹkara utịn, eyo, edịm, in̄wan̄, ndien ke ndusụk mme abasi emi ẹnyene eyen ye n̄wan.

⁵ Ke uwụtn̄kpọ, mbon Egypt ẹma ẹsituak ibuot ẹnọ Ra, abasi utịn; Nut, abasi-an̄wan ikpaenyọn̄; Geb, abasi isọn̄, ye Hapi, abasi Nile. Mmọ ẹma ẹsinyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ ediwak unam. Jehovah ama enen̄ede esuene mme abasi emi ke ini enye akamiade Egypt Ufen Duop. Mbon Canaan ẹkesinen̄ede ẹtuak ibuot ẹnọ Baal, abasi emi mmọ ẹkenịmde ke enye esinọ uwem. Mmọ ẹkeda enye n̄ko nte abasi ikpaenyọn̄, abasi edịm, ye abasi oyobio. Mme idụt eken ẹkeda Baal nte n̄kpọ n̄kpemeidem. (Num. 25:3) Nditọ Israel ikenyeneke ndifre ke Abasi mmọ edi “ata Abasi” onyụn̄ edi “Jehovah kiet.”—Deut. 4:35, 39.

6, 7. Nso ke “kiet” ekeme ndiwọrọ n̄ko, ndien didie ke Jehovah owụt ke imọ idi “kiet”?

⁶ Isikpụhọkede Isinyụn̄ Itreke Ndinam Se Enye Ọn̄wọn̄ọde. “Kiet” ekeme n̄ko ndiwọrọ ndidiana kiet m̀mê ndinyene uduak kiet. Jehovah Abasi isikpụhọkede, enye esitịn̄ akpanikọ kpukpru ini, isinyụn̄ itreke ndinam se enye ọn̄wọn̄ọde. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Abraham ke iyanam ubon esie ẹdụn̄ ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, ama onyụn̄ anam ata ikpọ utịben̄kpọ man osu se enye ọkọn̄wọn̄ọde emi. Kpa ye oro isua 430 ẹkebede, Jehovah okosụk ananam se enye ọkọn̄wọn̄ọde.—Gen. 12:1, 2, 7; Ex. 12:40, 41.

⁷ Ke ata ediwak isua ama ekebe, Jehovah ama okot nditọ Israel mme ntiense mi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Ami nsụk ndi Enye. Owo ikobotke baba Abasi kiet mbemiso ami, baba kiet inyụn̄ idụhe oro etienede mi edem.” Jehovah ama owụt n̄ko ke imọ isikpụhọkede ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Kpukpru ini ami nsụk ndi Enye.” (Isa. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Ekedi ata n̄kpọ ukpono ọnọ nditọ Israel ndidi  ikọt Jehovah Abasi, kpa Abasi emi mîsikpụhọkede, emi ẹnyụn̄ ẹkemede ndiberi edem. Edi n̄kpọ ukpono ọnọ nnyịn n̄ko ndidi ikọt esie.—Mal. 3:6; Jas. 1:17.

8, 9. (a) Didie ke Jehovah oyom ikọt esie ẹtuak ibuot ẹnọ imọ? (b) Didie ke Jesus okowụt ke se Moses eketịn̄de ke Deuteronomy 6:4, 5 edi ata akpan n̄kpọ?

⁸ Moses ama eti nditọ Israel ke Jehovah isikpụhọkede, ke enye iditreke ndima nnyụn̄ nse mban̄a mmọ. Ntre, akana mmọ n̄ko ẹtuak ibuot ẹnọ enye ikpọn̄-ikpọn̄, ẹma enye ke ofụri esịt, ofụri ukpọn̄, ye ofụri odudu mmọ. Akana mme ete ye eka ẹda kpukpru ifet oro mmọ ẹnyenede ẹkpep nditọ mmọ ndituak ibuot nnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄ nnyụn̄ mma enye.—Deut. 6:6-9.

⁹ Sia uduak Jehovah mîsikpụhọkede, enye ikpụhọkede nte enye oyomde ikọt esie ẹtuak ibuot ẹnọ imọ. Edieke iyomde Jehovah enem esịt ye nnyịn, ana ituak ibuot inọ enye ikpọn̄-ikpọn̄, ima enye ke ofụri esịt, ofụri ekikere, ye ofụri ukeme nnyịn. Se Jesus Christ ọkọdọhọde ete kiet emi okobụpde enye mbụme anam edi emi. (Kot Mark 12:28-31.) Ntre, ẹyak ise nte ikemede ndidu uwem emi owụtde ke imenịm ke “Jehovah Abasi nnyịn edi Jehovah kiet.”

10, 11. (a) Didie ke iwụt ke ida Jehovah nte n̄kukụre Abasi nnyịn? (b) Nso ke n̄kparawa Hebrew oro ẹkemende ẹka Babylon ẹkenam ndiwụt ke ituak ibuot inọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄?

¹⁰ Edieke idade Jehovah nte n̄kukụre Abasi nnyịn, ana ituak ibuot inọ enye ikpọn̄-ikpọn̄. Ididịghe ituak ibuot inọ enye, ituak inọ mme abasi efen, mîdịghe itiene inam mme n̄kpọ emi ẹnamde ke mme ido ukpono en̄wen. Ana iti kpukpru ini ke Jehovah okon̄ onyụn̄ enyene odudu akan kpukpru mme abasi eken. Enye ikpọn̄ edi ata Abasi emi anade ituak ibuot inọ.—Kot Ediyarade 4:11.

¹¹ N̄wed Daniel etịn̄ aban̄a Daniel, Hananiah, Mishael, ye Azariah, n̄kparawa Hebrew emi ẹkebierede ke mmimọ idituak ibuot inọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄; ntre mmọ ikadiaha udia emi ẹkemede ndisabade mmọ, ikonyụn̄ ituakke ibuot inọ mbiet gold oro Nebuchadnezzar akanamde. Mmọ ẹkewụt ke ituak ibuot inọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄, ndien ke idụhe se idinamde mmimọ ituak ibuot inọ abasi en̄wen.—Dan. 1:1–3:30.

12. Nso ke ana ikpeme edieke iyomde ndika iso ntuak ibuot nnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄?

¹² Man iwụt ke ituak ibuot inọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄, ana inen̄ede ikpeme mbak nnyịn idinam n̄kpọ ekededi etie nte abasi ọnọ nnyịn utu ke Jehovah. Nso idi ndusụk n̄kpọ emi? Jehovah ama etịn̄ ke Ibet Duop oro enye ọkọnọde ikọt esie ke inaha mmọ ẹnyene abasi en̄wen ke mîbọhọke imọ, inyụn̄ inaha mmọ ẹkpono ndem. (Deut. 5:6-10) Mfịn, enyene ediwak n̄kpọ emi mme owo ẹnamde edi idiọn̄ọke ke ikpono ndem. Edi Jehovah ikpụhọkede, enye osụk edi “Jehovah kiet,” onyụn̄ osụk asasua ukpono ndem. Ẹyak ise se ikpanamde mbak nnyịn iditiene ikpono ndem.

13. Nso ke ikeme ndima n̄kan Jehovah?

¹³ Colossae 3:5 (kot), enen̄ede odụri ikọt Abasi utọn̄ ete ẹkûnam mme n̄kpọ emi mîdiyakke mmọ ẹkpono Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. Itien̄wed emi ọdọhọ ke edisịn esịt ke n̄kpọ owo m̀mê idiọkitọn̄ edi ukpono ndem. Ntak edide ntre edi ke edieke owo amade n̄kpọ akaha, utọ nte inyene m̀mê udia uwem, enye ekeme ndidụk ufụn nnọ n̄kpọ emi tutu n̄kpọ oro akabade edi abasi esie. Edieke afo etịmde ese, oyokụt ke idiọkitọn̄, emi edide ukpono ndem, esinam mme owo ẹnam idiọkn̄kpọ  eken oro ẹsiakde ke itien̄wed emi. Emi ọwọrọ ke edieke nnyịn mîmụmke idem nnyịn ikama, imekeme ndima mme n̄kpọ emi ikan Abasi. Ndi nnyịn ikpama ndidụk ufụn nnọ mme n̄kpọ emi tutu Jehovah idịghe aba n̄kukụre Abasi nnyịn? N̄wan̄ansa-o!

14. Nso ke apostle John okodụri ikọt Abasi utọn̄ aban̄a?

¹⁴ Apostle John n̄ko ama odụri ikọt Abasi utọn̄ ete mmọ ẹkûma se idude ke ererimbot, koro owo ekededi emi amade se idude ke ererimbot, oro edi, “se idọn̄de obụkidem ye se idọn̄de enyịn ye edida se owo enyenede n̄wụt idem,” “imaha Ete.” (1 John 2:15, 16) Ntre, ọfọn isidụn̄ọde idem nnyịn kpukpru ini man ise m̀mê imọtọn̄ọ ndidụk ndụk ye mbon ererimbot, ndima se mmọ ẹdade ẹnem idem esịt, ndinyụn̄ nsịne n̄kpọ nnyụn̄ n̄kama idem nte mmọ. Edieke ikade ufọkn̄wed ntaifiọk man inyene “ikpọ n̄kpọ” ke ererimbot emi, oro owụt ke imama ererimbot. (Jer. 45:4, 5) Obufa ererimbot enen̄ede ekpere. Ntre, ọfọn isiti se Moses eketịn̄de ke Deuteronomy 6:4, 5! Edieke nnyịn inen̄erede inịm ke “Jehovah Abasi nnyịn edi Jehovah kiet,” nnyịn iyanam se ikekeme ndituak ibuot nnọ enye ikpọn̄-ikpọn̄ nnyụn̄ nnam se inemde enye esịt.—Heb. 12:28, 29.

15. Ntak emi Paul eketide mme Christian ke mmọ ẹnyene Abasi kiet kpọt?

¹⁵ Bible ndidọhọ ke Jehovah edi “Jehovah kiet” owụt ke Jehovah oyom ikọt esie ẹdiana kiet ẹnyụn̄ ẹnyene uduak kiet. Mme Jew, mbon Greek, mbon Rome, ye mbon idụt en̄wen ẹma ẹdu ke esop eyo mme apostle. Mmọ ẹkesikpono nsio nsio abasi, ẹma n̄kpọ nsio nsio, ẹnyụn̄ ẹnyene nsio nsio ido unam n̄kpọ. Ntak edi oro ọkọsọn̄de ndusụk mmọ  ndikpọn̄ akani usụn̄ uwem mmọ ofụri ofụri m̀mê ndituak ibuot nnọ Jehovah nte enye oyomde. Oro akanam apostle Paul eti mmọ ke mmọ ẹnyene Abasi kiet kpọt, kpa Jehovah.—Kot 1 Corinth 8:5, 6.

16, 17. (a) Ewe prọfesi osu mfịn, ndien nso idi utịp? (b) Nso ikeme ndinam nnyịn ikûdiana kiet?

¹⁶ Nso kaban̄a nnyịn emi idude ke esop Abasi mfịn? Prọfet Isaiah ama etetịn̄ ke mme owo oro ẹtode kpukpru idụt ẹyebụn̄ọ nte ifian̄ ẹdituak ibuot ẹnọ Jehovah “ke mme akpatre usen.” Mmọ ẹyedọhọ ẹte: “[Jehovah] eyekpep nnyịn mme usụn̄ esie, nnyịn iyonyụn̄ isan̄a ke mme afan̄usụn̄ esie.” (Isa. 2:2, 3) Esịt enen̄ede enem nnyịn ndikụt nte prọfesi emi osude mfịn! Nditọete nnyịn ẹto nsio nsio idụt, ẹsem nsio nsio usem, ẹnyụn̄ ẹnyene nsio nsio ido unam n̄kpọ; edi kpukpru nnyịn imesidiana kiet itoro Jehovah. Kpa ye oro, imesinyene n̄kpri n̄kpri mfịna emi ẹkemede ndinam nnyịn ikûdiana kiet.

¹⁷ Ke uwụtn̄kpọ, afo esida didie nditọete emi mîtoho edem mbufo? Ekeme ndidi usem mmọ, ọfọn̄, ido, ye udia mmọ enen̄ede okpụhọde ye eke mbufo. Ndi emesidian idem ye mmọ, mîdịghe ndi esima ndidian idem ye mbon n̄kan̄ mbufo kpọt? Esinam n̄kpọ didie edieke ẹmekde owo emi afo ọsọn̄ọde m̀mê owo emi mîtoho edem mbufo esenyịn ke esop, ke circuit, m̀mê ke n̄kọk itieutom mbufo? Ndi amayak mme n̄kpọ emi anam fi okûdiana ye nditọete fo unam n̄kpọ Jehovah?

18, 19. (a) Nso ke Ephesus 4:1-3 ọdọhọ inam? (b) Nso ke ikpanam man esop nnyịn aka iso adiana kiet?

¹⁸ Nso ikeme ndin̄wam nnyịn ikan n̄kpri n̄kpri mfịna emi? Paul ama ọnọ nditọete emi ẹkedụn̄de ke Ephesus item sia obio oro ekedi obio uforo emi mme owo oro ẹtode nsio nsio idụt ẹkedụn̄de. (Kot Ephesus 4:1-3.) Paul ama asiak mme utọ edu nte nsụhọdeidem, ifụre ifụre ido, anyanime, ye ima. Mme edu emi ẹtie nte mme adaha emi ẹsimụmde ufọk ẹkama. Kpa ye oro mme adaha ẹsimụmde ufọk ẹkama, esisụk oyoyom ẹsịn ukeme ẹtịm ufọk oro ẹkama man enye aka iso ọsọn̄ idem. Paul ama ekpe nditọete ke Ephesus ubọk ete ẹsịn ofụri ukeme ẹdiana kiet nte ikọt Abasi.

¹⁹ Ana nnyịn owo kiet kiet isịn ofụri ukeme nnyịn inam esop adiana kiet. Didie ke ikeme ndinam emi? Ana ikpep ndisụhọde idem, ndinyene ifụre ifụre ido, anyanime, ye ima nte Paul eketịn̄de. Ana inyụn̄ isịn ofụri ukeme ndidu ke emem ye kiet eken. N̄kpri n̄kpri mfịna emi inyenede ke esop etie nte ibibene ufọk ndisiaha. Kpa nte ẹsiyọn̄ọde ebiet emi asiahade ke ibibene man ufọk aka iso ọsọn̄ idem, ntre n̄ko ke ana ikọk n̄kpri n̄kpri mfịna oro inyenede man ika iso idu ke emem inyụn̄ idiana kiet.

20. Didie ke ikeme ndiwụt ke “Jehovah Abasi nnyịn edi Jehovah kiet”?

²⁰ “Jehovah Abasi nnyịn edi Jehovah kiet.” Owo idifreke ikọ emi tutu amama! Ikọ emi ama ọsọn̄ọ nditọ Israel idem ndiyọ se ededi oro ọkọwọrọde mmọ ke ini mmọ ẹkedade Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnyene. Ikọ emi ọyọsọn̄ọ nnyịn idem ndiyọ se ededi oro idisobode ke ini akwa ukụt oro osụk edide mi, oyonyụn̄ an̄wam nnyịn ke Paradise. Ẹyak nnyịn ika iso ituak ibuot inọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. Ẹyak ima enye, inam n̄kpọ esie ke ofụri esịt, inyụn̄ isịn ofụri ukeme nnyịn ndinam esop adiana kiet. Edieke ikade iso ndinam emi, iyesịne ke otu erọn̄ emi Jesus edidọhọde ete: “Ẹdi, mbufo emi Ete mi ọdiọn̄de, ẹda obio ubọn̄ emi ẹketịmde ẹnịm ẹnọ mbufo toto ke editọn̄ọ ererimbot ẹnyene.”—Matt. 25:34.