1, 2. Ntak emi angel Abasi ọkọdọhọde ke Daniel edi owo emi “ẹmade etieti,” ndien didie ke ikeme ndikpebe Daniel?

KE INI ẹkemende nditọ Israel ẹka Babylon, mmọ ẹma ẹkụt ke mbon Babylon ẹtuak ibuot ẹnọ ndisọi mbiet ye mme demon. Edi, nditọ Israel emi ẹkemade Abasi, utọ nte Daniel ye mme ufan esie ita ikamaha nditiene mbon Babylon nnam se mmọ ẹnamde. (Dan. 1:6, 8, 12; 3:16-18) Daniel ye mme ufan esie ẹma ẹbiere ndituak ibuot nnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. Se mmọ ẹkenyụn̄ ẹnamde edi oro. Etie nte Daniel okodụn̄ ke Babylon ke ofụri eyouwem esie, edi angel Abasi ọkọdọhọ ke enye edi owo emi “ẹmade etieti.”—Dan. 10:11, 19.

² Ke eyo Bible, oboteso ama esida mbat obot se ededi oro enye oyomde. Mfịn, ikọt Abasi ẹdiọn̄ọ ke Jehovah edi Andikara ekondo, ke enye onyụn̄ enyene unen ndinam mme owo ye mme idụt ẹtie nte enye oyomde. (Kot Jeremiah 18:6.) Jehovah onyụn̄ enyene unen ndinam owo kiet kiet etie nte enye oyomde. Edi enye inamke ntre, sia enye ọdiọn̄ọ ke nnyịn imenyene ifụre ndimek ke idem nnyịn m̀mê iyosụk ibuot inọ imọ. Ẹyak ineme n̄kpọ ita emi ẹdin̄wamde nnyịn ika iso itie nte mmemmem mbat ke ubọk Jehovah: (1) Nso ke ikpanam mbak nnyịn idinyene edu emi  ekemede ndinam ọsọn̄ nnyịn ndinam item Jehovah? (2) Didie ke ikeme ndinyene mme edu emi ẹdin̄wamde nnyịn ika iso itie nte mmemmem mbat ke ubọk Jehovah? (3) Didie ke mme ete ye eka ẹkeme ndisụk ibuot nnọ Jehovah ke ini mmọ ẹbọkde nditọ mmọ?

3. Mme edu ewe ẹkeme ndinam owo ọsọn̄ ibuot? Nọ uwụtn̄kpọ.

³ Mme N̄ke 4:23 ọdọhọ ete: “Kpeme esịt fo kan kpukpru se enyenede ndikpeme, koro uwem otode enye.” Ewe ndiọi edu ke ana inen̄ede ikpeme? Emi esịne ntan̄idem, ndika iso nnam idiọkn̄kpọ, ye ndinana mbuọtidem. Mme edu emi ẹkeme ndinam owo ọsọn̄ ibuot. (Dan. 5:1, 20; Heb. 3:13, 18, 19) Se ikọwọrọde Edidem Uzziah edi emi. (Kot 2 Chronicle 26:3-5, 16-21.) Ke ini Uzziah ọkọtọn̄ọde ndikara Judah, enye ama “anam se inende ke enyịn Jehovah,” onyụn̄ ‘aka iso oyom Abasi.’ Edi “ke ndondo oro enye okopde odudu, esịt esie eseri iseri,” kpa ye oro edide Abasi ọkọnọ enye odudu. Enye ama akam oyom ndifọp incense ke temple, kpa utom emi mme oku emi ẹtode ubon Aaron ẹsinamde. Ke ini mme oku ẹkedọhọde enye okûfọp, enye ama enen̄ede ayat esịt. Ndi ọmọdiọn̄ọ se iketịbede? Jehovah ama ọtọ enye akpamfia ke ntak emi enye ekeseride iseri m̀mê atan̄de idem, ndien enye ekedi owo akpamfia tutu enye akpa.—N̄ke 16:18.

4, 5. Nso ikeme nditịbe edieke itan̄de idem? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁴ Edieke itan̄de idem, imekeme nditọn̄ọ ‘ndikere mban̄a idem nnyịn n̄kan nte ikpekerede,’ imakam ikeme ndisịn ndinam item oro ẹdade N̄wed Abasi ẹnọ nnyịn. (Rome 12:3; N̄ke 29:1) Kop se iketịbede inọ ebiowo kiet emi ekerede Jim, emi mîkenyịmeke se ẹkebierede ke mbono mbiowo. Jim ọdọhọ ete: “Mma ndọhọ mmọ ke mmọ ẹsọn̄ ido ẹkaha, nnyụn̄ n̄wọrọ n̄kpọn̄ mmọ.” Ke ọfiọn̄ itiokiet ama ekebe, enye ama ọwọrọ aka esop en̄wen emi ekekperede, edi owo ikemekke enye ebiowo do. Enye ọdọhọ ete: “N̄kpọ oro ama abiak mi etieti. N̄kpenịmke ke ami ke ẹkpenam utọ n̄kpọ oro, ntre mma n̄kpọn̄ esop Abasi.” Jim ama ọkpọn̄ esop Abasi ke ofụri isua duop. Enye ọdọhọ ete: “N̄kohodeidem ama anam mi nduọhọ Jehovah ke se iketịbede. Ke ofụri isua oro, nditọete ẹma ẹsidi ufọk mi ẹnyụn̄ ẹdomo ndin̄wam mi, edi n̄kamaha ndikpan̄ utọn̄ nnọ mmọ.”

⁵ Mbụk Jim emi owụt ke ntan̄idem ekeme ndinam nnyịn ikere ke se ededi oro inamde enen, inyụn̄ iyakke Jehovah anam nnyịn itie nte enye oyomde. (Jer. 17:9) Jim ọdọhọ ete: “N̄kekere ke ami ikpọn̄ nnen, ke mbiowo eken inenke.” Ndi akanam esịt ayat fi ke ntak se eyenete anamde fi m̀mê ke ntak emi ẹbọde fi ifetutom? Edieke edide ntre, akanam n̄kpọ didie? Ndi ama ayak ntan̄idem abiat n̄kpọ ọnọ fi? Mîdịghe ndi se ikebehede fi ekedi ndinam emem ye eyenete fo nnyụn̄ n̄ka iso nnam n̄kpọ Jehovah?—Kot Psalm 119:165; Colossae 3:13.

6. Nso ikeme nditịbe edieke ikade iso inam idiọkn̄kpọ?

⁶ Ndika iso nnam idiọkn̄kpọ, m̀mê ndisidịbe nnam idiọkn̄kpọ ekeme n̄ko ndinam nnyịn ikûbak Abasi. Ndien nte ini akade, nnyịn ididaha aba idiọkn̄kpọ nte idiọkn̄kpọ. Eyenete kiet ọkọdọhọ ke imọ ima inam idiọkn̄kpọ tutu esịt ikafịnake imọ aba. (Eccl. 8:11) Eyenete en̄wen emi ekesimade ndise ndise idan̄, ọkọdọhọ ete: “Mma ntọn̄ọ ndisikụt ndudue nnọ mbiowo.” Oburobụt ido emi ama adian̄ade enye ọkpọn̄ Jehovah. Idiọkn̄kpọ esie ama ayarade usen kiet, ndien mbiowo ẹma ẹn̄wam enye. Imọfiọk ke nnyịn ifọnke ima. Edi  edieke itọn̄ọde ndisikụt ndudue nnọ mbon en̄wen, m̀mê isiyomde se itịn̄de inyan̄a idem ke ini inamde idiọkn̄kpọ utu ke ndikpe Abasi ubọk an̄wam nnyịn, emi ekeme ndinam esịt nnyịn ọsọn̄, nnyịn inyụn̄ idaha aba idiọkn̄kpọ nte idiọkn̄kpọ.

7, 8. (a) Didie ke unana mbuọtidem akanam esịt nditọ Israel ọsọn̄? (b) Ndien nso ke emi ekpep nnyịn?

⁷ Mbụk nditọ Israel emi Abasi okosiode ke Egypt anam ifiọk nte unana mbuọtidem ekemede ndinam esịt owo ọsọn̄. Nditọ Israel oro ẹma ẹkụt ata ikpọ utịben̄kpọ emi Jehovah akanamde ke ntak mmọ. Edi ke ini mmọ ẹkekperede Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, mmọ ikọbuọtke idem aba ye Jehovah. Utu ke oro, mmọ ẹma ẹkop ndịk ẹnyụn̄ ẹsụk Moses uyo. Mmọ ẹma ẹkam ẹyom ndifiak nnyọn̄ n̄kedi ifịn ke Egypt. N̄kpọ emi ama ayat Jehovah etieti. Enye ama ọdọhọ ete: “Adan̄a didie ke mbio emi ẹdinam n̄kpọ ye ami ke unana ukpono?” (Num. 14:1-4, 11; Ps. 78:40, 41) Nditọ Israel oro ẹma ẹkpan̄a ke wilderness ke ntak emi mmọ ẹkesọn̄de esịt, mîkonyụn̄ ibuọtke idem ye Abasi.

⁸ Nte ikperede obufa ererimbot, ntre ke ẹdidomo nnyịn ẹse m̀mê imenen̄ede ibuọt idem ye Abasi. Ntem, ọfọn isidụn̄ọde idem nnyịn ise adan̄a nte ibuọtde idem ye Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, imekeme ndise nte nnyịn idade ikọ Jesus emi ke Matthew 6:33. Bụp idemfo ete: ‘Ndi se ndade ke akpan n̄kpọ ye se mbierede ndinam owụt ke mmenen̄ede nnịm ikọ Jesus oro? Ndi mmekeme ndifiak mbono esop ye ukwọrọikọ man nnyene ediwak okụk? Nso ke n̄kpanam edieke ẹdọhọde nnam utom mbịghi n̄kan nte nsinamde? Ndi nyetiene mbon ererimbot nnam se mmọ ẹnamde, mîdịghe ndi nyayak ererimbot anam mi ntre ndikpono Jehovah?’

9. Ntak emi ikpodụn̄ọrede idem nnyịn kpukpru ini, ndien didie ke ikeme ndinam emi?

⁹ Edieke idụkde idiọk nsan̄a, idụkde ndụk ye mbon oro ẹsiode ẹfep ke esop, inyụn̄ idade oburobụt n̄kpọ inem idem nnyịn esịt, emi ekeme ndinam esịt nnyịn ọtọn̄ọ ndisọn̄ inyụn̄ iyakke inam se N̄wed Abasi etịn̄de. Ọfọn ibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi mmanam se ẹtịn̄de emi?’ Edieke ikụtde ke imọtọn̄ọ ndinam se ẹtịn̄de emi, ọyọfọn isọsọp idụn̄ọde idem nnyịn ise m̀mê ke ibọbuọt idem ye Abasi. Bible ọdọhọ ete: “Ẹka iso ẹdomo ẹse m̀mê mbufo ẹdu ke mbuọtidem, ẹka iso ẹwụt se mbufo ẹdide.” (2 Cor. 13:5) Ọyọfọn isida N̄wed Abasi idụn̄ọde idem ntem kpukpru ini.

10. Nso ikeme ndin̄wam nnyịn itie nte mmemmem mbat ke ubọk Jehovah?

¹⁰ Ndusụk n̄kpọ emi Abasi adade an̄wam nnyịn itie nte mmemmem mbat ẹdi Bible, esop esie, ye utom ukwọrọikọ. Kpa nte mmọn̄ esinamde mbat emem, ntre ke ndikot Bible kpukpru usen nnyụn̄ ntie n̄kere se ikotde edin̄wam nnyịn itie nte mmemmem mbat ke ubọk Jehovah. Jehovah ama ọdọhọ ndidem Israel ẹsion̄o ibet imọ ẹwet ẹsịn ke n̄wed efen ẹsinyụn̄ ẹkot enye kpukpru usen. (Deut. 17:18, 19) Mme apostle ẹma ẹfiọk ke ndikot Ikọ Abasi nnyụn̄ ntie n̄kere se ikotde eyenen̄ede an̄wam mmimọ ke ini ikwọrọde ikọ. Mmọ ẹma ẹsisịn se idude ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ke ediwak n̄wed oro mmọ ẹkewetde, ẹsinyụn̄ ẹdọhọ mbon emi mmọ ẹkwọrọde ikọ ẹnọ ẹsikot Ikọ Abasi. (Utom 17:11) Nnyịn n̄ko imokụt ke enen̄ede ọfọn isikot Bible kpukpru usen inyụn̄ itie ikere se ikotde. (1 Tim. 4:15) Emi ayanam nnyịn isụhọde idem inyụn̄ ika iso itie nte mmemmem mbat ke ubọk Jehovah.

11, 12. Nọ uwụtn̄kpọ nte Jehovah ekemede ndida esop esie nnam nnyịn kiet kiet itie nte enye oyomde.

¹¹ Jehovah esida esop esie anam nnyịn kiet kiet itie nte enye oyomde. Jim oro  iketịn̄de iban̄a do, ama ọtọn̄ọ ndikpụhọde ke ini ebiowo kiet ọkọtọn̄ọde ndinam ufan ye enye. Jim ọdọhọ ete: “Akanam enye iduọhọke mi ke se n̄kanamde. Utu ke oro, enye ama anam se enye ekemede man an̄wam mi, sia enye ama enịm ke nyafiak ndinam n̄kpọ Jehovah.” Ke ọfiọn̄ ita ẹbede, ebiowo oro ama okot Jim mbono esop. Jim ọdọhọ ete: “Nditọete ẹma ẹnen̄ede ẹdara mi, emi akanam mbiere ndifiak ndinam n̄kpọ Jehovah. Mma ndikụt ke mma nda idemmi ke n̄kpọ n̄kaha. Edi n̄wan mi okosụk ananam n̄kpọ Jehovah ke ofụri ini oro. Enye ye nditọete eken ẹma ẹn̄wam mi mfiak ndinam n̄kpọ Jehovah. Mme ibuotikọ emi, ‘Inaha Ẹduọhọ Jehovah’ ye ‘Nam N̄kpọ Jehovah ke Edinam Akpanikọ’ emi ẹdude ke Enyọn̄-Ukpeme November 15, 1992, ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam mi.”

¹² Nte ini akakade, ẹma ẹfiak ẹmek Jim ebiowo. Toto ke ini oro, enye an̄wam ediwak nditọete emi ẹnyenede ukem mfịna emi ẹfiak ẹdinam n̄kpọ Jehovah. Enye ọdọhọ ete: “N̄kesikere ke mmenen̄ede n̄kpere Jehovah, edi n̄kekpereke! Mmeseme nte n̄kayakde ntan̄idem anam mi nsikụt ndudue nnọ mbon en̄wen utu ke ndikere mban̄a nte n̄kpenemde Jehovah esịt.”—1 Cor. 10:12.

13. Mme edu ewe ke utom ukwọrọikọ ekeme ndinam nnyịn inyene, ndien nso ufọn ke nnyịn idibọ?

¹³ Didie ke utom ukwọrọikọ n̄ko ekeme ndin̄wam nnyịn? Ndikwọrọ eti mbụk nnọ mme owo ekeme ndin̄wam nnyịn isụhọde idem inyụn̄ inyene mbun̄wụm spirit Abasi eken. (Gal. 5:22, 23) Kere ban̄a nti edu emi utom ukwọrọikọ anamde fi enyene. Ke ini ikpebede Christ, mme owo ẹsima ndikpan̄ utọn̄ nnọ nnyịn inyụn̄ isọn̄ke ido ye nnyịn nte ẹkesisọn̄de. Ke uwụtn̄kpọ, Ntiense iba ke Australia ikosioroke uyo ke ini mma kiet emi mmọ ẹkeyomde ndikwọrọ ikọ nnọ okosụn̄ide mmọ. Mma oro ama editua  n̄kpọfiọk ke nte enye akanamde n̄kpọ ye mmọ, onyụn̄ ewet leta ọnọ n̄kọk itieutom idụt oro. Enye ọkọdọhọ ete: “N̄wet leta emi ndikpe Mme Ntiense iba oro n̄kọsọn̄ọde enyịn ke ntak n̄kohodeidem. Mmọ mbiba ẹma ẹnyene ime ẹnyụn̄ ẹsụhọde idem. Mma nsịme etieti nte n̄kosụn̄ide mme ọkwọrọ Ikọ Abasi ntre nnyụn̄ ndomo ndibịn mmọ.” Edieke mme asuanetop oro ẹkpekeyatde esịt ye enye, ndi enye ekpekewet leta emi? Ekeme ndidi ikpewetke. Omokụt do nte utom ukwọrọikọ nnyịn ọfọnde ye nnyịn ye mbọhọidụn̄ nnyịn!

14. Nso ke ana mme ete ye eka ẹnam edieke mmọ ẹyomde nditọ mmọ ẹma akpanikọ?

¹⁴ Ediwak nditọwọn̄ ẹsima ndikpep n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹsụhọde idem. (Matt. 18:1-4) Ntem, ọfọn mme ete ye eka ẹkpep nditọ mmọ akpanikọ ẹnyụn̄ ẹnam akpanikọ odụk mmọ esịt ke ini mmọ ẹsụk ẹdide n̄kpri. (2 Tim. 3:14, 15) Edi man mme ete ye eka ẹkeme ndinam emi, ana mmọ ẹbem iso ẹnam akpanikọ odu ke esịt mmọ, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹma akpanikọ. Ke ini mme ete ye eka ẹnamde emi, idisọn̄ke nditọ mmọ ndima akpanikọ. Ndien ke ini mmọ ẹtụnọde nditọ mmọ, nditọ emi ẹsikụt ke ete ye eka mmimọ ye Jehovah ẹma mmimọ.

15, 16. Didie ke mme ete ye eka ẹkeme ndiwụt ke imọbuọt idem ye Jehovah ke ini ẹsiode eyen mmọ ẹfep ke esop?

¹⁵ Kpa ye ofụri se mme ete ye eka ẹsikpepde nditọ mmọ, ndusụk nditọ ẹsikpọn̄ esop ke idemmọ m̀mê ẹsio mmọ ẹfep ke esop, ndien emi esinen̄ede abiak ubon mmọ. Sista kiet ke South Africa ọkọdọhọ ete: “Ke ini ẹkesiode eyeneka emi ẹfep ke esop, eketie mi nte ke enye akpa. Mma mfụhọ etieti.” Edi didie ke enye ye ete ye eka esie ẹkenam n̄kpọ? Mmọ ẹma ẹnam se Bible ọdọhọde. (Kot 1 Corinth 5:11, 13.) Ete ye eka esie ẹkedọhọ ẹte: “Nnyịn ima ibiere ndinam se Bible ọdọhọde, sia ima idiọn̄ọ ke ọfọn ndinam n̄kpọ nte Jehovah etemede. Nnyịn imọdiọn̄ọ ke Jehovah ọdọhọ ẹsio owo ẹfep ke esop, ke enye esitụnọ mbon emi enye amade onyụn̄ ọnọ owo ufen emi ekemde ye se enye akanamde. Ntem, nnyịn ikesinyeneke mbubehe ndomokiet ye eyen nnyịn oro ibọhọke edi n̄kpọ ufọk emi anade ẹkot enye ẹsịn.”

¹⁶ Eketie eyen oro ẹkesiode ẹfep ke esop do didie ke idem? Enye ọkọdọhọ ete: “Mma mfiọk ke ubon nnyịn isuaha mi, edi ke mmọ ẹnam se Jehovah ye esop esie ẹdọhọde ẹnam.” Enye ama ọdọhọ n̄ko ete: “Ke ini nnanenyịn esịmde fi tutu afo ekpe Jehovah ubọk ete an̄wam fi onyụn̄ efen ọnọ fi, ini oro ke afo edidiọn̄ọ ke owo oro ọkpọn̄de Jehovah enyene mbọm.” Kere nte esịt ekenemde ubon mmọ ke ini ẹkefiakde ẹda enye ke esop. Iyenen̄ede ikop inemesịt edieke ikopde uyo Jehovah kpukpru ini.—N̄ke 3:5, 6; 28:26.

17. Ntak emi ikpokopde uyo Jehovah kpukpru ini, ndien nso ufọn ke nnyịn idibọ?

¹⁷ Prọfet Isaiah ama ọdọhọ ke nditọ Israel oro ẹkemende ẹka Babylon ẹyekabade esịt ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte: “O Jehovah, afo edi Ete nnyịn. Nnyịn idi mbateso, afo onyụn̄ edi Oboteso; kpukpru nnyịn inyụn̄ idi utom ubọk fo.” Enye ama onyụn̄ ọdọhọ ke mmọ ẹyekpe Abasi ubọk ẹte: ‘Kûti ndudue nnyịn ke nsinsi. Mbọk, kpukpru nnyịn idi ikọt fo.’ (Isa. 64:8, 9) Edieke isụhọrede idem inyụn̄ ikopde uyo Jehovah kpukpru ini, Jehovah ayama nnyịn etieti nte akamade Daniel. Adianade do, enye ayaka iso ndida Ikọ esie, edisana spirit, ye esop esie nnam nnyịn itie nte enye oyomde, man usen kiet usen kiet nnyịn ikpedi “nditọ Abasi” oro ẹfọnde ẹma.—Rome 8:21.