1, 2. Didie ke Jonathan okowụt nte owo ekemede ndisọn̄ọ nda ye ufan esie?

ANAEDI idem ama akpa Jonathan ndikụt adan̄a nte ekpri David enyenede uko. David ama owot Goliath emi ekenen̄erede okon̄ onyụn̄ esịbe ibuot esie emen ọsọk Edidem Saul, ete Jonathan, emi akakarade Israel. (1 Samuel 17:57) Jonathan ama enen̄ede enịm ke Abasi ama odu ye David. Ndien ọtọn̄ọde ke usen oro, Jonathan ye David ẹma ẹkabade ata ufan. Mmọ ẹma ẹdụk ediomi ke mmimọ idikpọn̄ke kiet eken. (1 Samuel 18:1-3) Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye David tutu esịm usen emi Jonathan akakpade.

² Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye David kpa ye oro Jehovah ekemekde David, utu ke Jonathan, ndidi udiana edidem Israel. Ndien ke ini Saul okodomode ndiwot David, esịt ikenemke Jonathan. Enye ama ọdiọn̄ọ ke David okodu ke wilderness emi ekperede Horesh, ntre enye ama aka do ọkọsọn̄ọ David idem ete eberi edem ke Jehovah. Jonathan ọkọdọhọ David ete: “Kûfehe ndịk; koro ubọk Saul ete mi iditụkke fi, koro afo eyedi edidem ke Israel, ami  nyonyụn̄ ndi udiana fo.”—1 Samuel 23:16, 17.

3. Nso ke Jonathan ekenen̄ede ada ke akpan n̄kpọ, ndien nnyịn isan̄a didie idiọn̄ọ? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

³ Nnyịn imesima mbon oro ẹsisọn̄ọde ẹda. Edi, ndi n̄kukụre ntak emi imade Jonathan edi koro enye ama ọsọn̄ọ ada ye David? Baba. Se ikakam inamde Jonathan ọsọn̄ọ ada ye David edi ke Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye Jehovah, ndien se ikakam ibehede enye ikan edi oro. Enye ikefịbeke David kpa ye oro Abasi ekemekde David ndidi edidem utu ke enye. Jonathan ama akam an̄wam David eberi edem ke Jehovah. Mmọ mbiba ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ye Jehovah inyụn̄ ikpọn̄ke kiet eken. Mmọ ikabiatke ediomi oro mmọ ẹkenamde ẹte: “Yak Jehovah edi ntiense ke ufọt mi ye afo, ye ke ufọt nditọ mi ye nditọ fo ke nsinsi.”—1 Samuel 20:42.

4. (a) Nso idinam nnyịn inen̄ede ikop inemesịt? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁴ Ana nnyịn n̄ko isọn̄ọ ida ye mbonubon, mme ufan nnyịn, ye nditọete nnyịn ke esop. (1 Thessalonica 2:10, 11) Edi se idide akpan n̄kpọ ikan edi ke ana nnyịn isọn̄ọ ida ye Jehovah. Enye enịm nnyịn uwem. (Ediyarade 4:11) Nnyịn imọdiọn̄ọ ke ana isọn̄ọ ida ye Jehovah idem ke ini n̄kpọ ọsọn̄de. Iyenen̄ede ikop inemesịt edieke isọn̄ọde ida ye Jehovah. Ke ibuotikọ emi, nnyịn iyeneme nte uwụtn̄kpọ Jonathan ekemede ndin̄wam nnyịn isọn̄ọ ida ye Jehovah: (1) ke ini ikerede ke owo oro akpanade isụk ibuot inọ idotke se ikpokponode, (2) ke ini anade ibiere m̀mê anie ke ikpada inọ, (3) ke ini eyenete oro adade usụn̄ adade se inamde ke usụn̄ en̄wen, m̀mê anamde n̄kpọ ye nnyịn ke usụn̄ oro mîfọnke, ye (4) ke ini ọsọn̄de nnyịn ndinam se ikọn̄wọn̄ọde.

5. Ntak emi ọkọsọn̄de nditọ Israel ndika iso nnam n̄kpọ Jehovah ke ini Saul ekedide edidem?

⁵ N̄kpọ ama ọsọn̄ ye Jonathan ye ofụri nditọ Israel. Edidem Saul, ete Jonathan, ama ọsọn̄ ibuot ye Jehovah, ndien Jehovah ama ọkpọn̄ enye. (1 Samuel 15:17-23) Kpa ye oro, Jehovah ama ayak Saul aka iso akara ke ediwak isua. Ntre, ikememke utom nditọ Israel ndika iso nnam n̄kpọ Jehovah, koro edidem emi Jehovah ekemekde ete “etie ke ebekpo” esie ama anam ata ndiọi n̄kpọ.—1 Chronicle 29:23.

6. Nso iwụt ke Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye Jehovah?

⁶ Jonathan ama ọsọn̄ọ ada ye Jehovah. Ẹyak ise se enye akanamde ke ini Saul ọkọtọn̄ọde ndisọn̄ ibuot ye Abasi. (1 Samuel 13:13, 14) Ke ini oro, akwa udịmekọn̄ mbon Philistia ẹma ẹsan̄a ye chariot 30,000 ẹdi ndin̄wana ekọn̄ ye nditọ Israel. Saul ekenyene mbonekọn̄ 600 kpọt, ndien enye ye Jonathan kpọt ẹkenyene n̄kpọekọn̄. Edi ndịk ikanamke Jonathan. Enye ama eti ikọ prọfet Samuel emi: “Koro Jehovah mîdikpọn̄ke ikọt esie ke ntak akwa enyịn̄ esie.” (1 Samuel 12:22) Jonathan ama ọdọhọ owoekọn̄ kiet ete: “Baba n̄kpọ kiet ikemeke ndikpan Jehovah ndida ediwak m̀mê esisịt nnyan̄a” nnyịn. Ntre, enye ye owoekọn̄ oro ẹma ẹdụk otu mbonekọn̄ Philistia ẹkewot n̄kpọ nte mbonekọn̄ 20. Jonathan ama ọbuọt idem ye Jehovah, Jehovah ama onyụn̄ ọdiọn̄ enye. Jehovah  ama anam isọn̄ enyek, ndien emi ama anam idem enyek mbonekọn̄ Philistia. Mmọ ẹma ẹn̄wana ke otu idemmọ ẹnyụn̄ ẹwot kiet eken. Ndien nditọ Israel ẹma ẹkan ke ekọn̄ oro.—1 Samuel 13:5, 15, 22; 14:1, 2, 6, 14, 15, 20.

7. Jonathan akanam n̄kpọ didie ye ete esie?

⁷ Kpa ye oro Saul akakade iso ndisọn̄ ibuot ye Jehovah, Jonathan okosụk okokop uyo ọnọ ete esie ke ini okodotde enye anam ntre. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama ada ye ete esie an̄wana ye mme asua ikọt Abasi.—1 Samuel 31:1, 2.

8, 9. Didie ke ndikpono mbon oro Jehovah ọdọhọde isụk ibuot inọ owụt ke imọsọn̄ọ ida ye enye?

⁸ Nnyịn imekeme ndikpebe Jonathan ke ndisụk ibuot nnọ ukara ke ini odotde inam ntre. Jehovah ayak ukara owo, oro edi “mme odudu oro ẹkponde ẹkan” ẹkara nnyịn, ndien enye oyom nnyịn ikpono mmọ. (Kot Rome 13:1, 2.) Ntak edi oro akpanade ikpono mbon ukara, idem ke ini mmọ mînamke akpanikọ m̀mê ke ini ikerede ke mmọ idotke se ikpokponode. Ke akpanikọ, akpana ikpono kpukpru mbon oro Jehovah ọdọhọde isụk ibuot inọ.—1 Corinth 11:3; Mme Hebrew 13:17.

⁹ Olga, eyenete an̄wan emi odụn̄de ke South America, ama okop uyo Jehovah okpono ebe esie kpa ye oro ebe esie ọkọdiọkde enye ukama. ^[1] (Se ikọ idakisọn̄.) Ebe esie ama esidop enye uyo ndusụk ini mîdịghe ọtọk enye ke ntak emi enye ekedide  Ntiense Jehovah. Enye ama akam ọdọhọ enye ke imọn̄ itan̄ nditọ iwọrọ ikpọn̄ enye ke ufọk. Edi Sista Olga ‘ikadaha idiọk isio enye usiene idiọk.’ Enye ama anam kpukpru se enye ekekeme man enem ebe esie esịt. Enye ama esitem udia ọnọ enye, eyet ọfọn̄ esie, onyụn̄ ese aban̄a mbon mme ebe esie. (Rome 12:17) Ini ekededi emi enye enyenede ifet, enye ama esisan̄a ye ebe esie ekese mbon mme ebe esie ye mme ufan ebe esie. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini enye okoyomde ndisan̄a ye ebe esie n̄ka obio en̄wen man ẹkebụk ete ebe esie, enye ama etịm kpukpru se mmọ ẹdidade ika isan̄ oro. Ke ini ẹkemende okpo ete ebe esie ẹka ufọkabasi, enye ama etiene aka, edi akada ke an̄wa ebet ebe esie. Nte ini akakade, ebe Olga ikọsọn̄ke ido aba ye enye ke ntak emi enye ekemede ime onyụn̄ okponode enye. Idahaemi, ebe esie esikam ọdọhọ enye aka mbono esop, esinyụn̄ emen enye akayak do. Enye esitiene n̄wan esie odụk mbono esop ndusụk ini.—1 Peter 3:1.

10. Jonathan akanam didie ọdiọn̄ọ owo emi enye akpadade ọnọ?

¹⁰ Ke ini Saul ọkọdọhọde ke imọn̄ iwot David, akana Jonathan ebiere m̀mê imọ idida ye anie. Okposụkedi emi enye akanamde ediomi ye David ke imọ idikpọn̄ke enye, enye okosụk ososụk ibuot ọnọ ete esie. Edi Jonathan ama ọdiọn̄ọ ke Abasi okodu ye David ikonyụn̄ idụhe aba ye Saul ete esie, ntre enye ama emek ndida nnọ David. Enye ama ọdọhọ David efehe ekedịbe, onyụn̄ ekpe Saul ubọk ete okûwot David.—Kot 1 Samuel 19:1-6.

11, 12. Didie ke ima oro imade Jehovah an̄wam nnyịn isọn̄ọ ida ye enye?

¹¹ Akana Alice, eyenete an̄wan emi otode Australia, ebiere owo emi enye akpadade ọnọ. Ke ini enye okosụk ekpepde Bible, enye ama etịn̄ se enye ekekpepde ọnọ mbonubon esie. Enye ama ọdọhọ mmọ ke imọ iditieneke mmọ aba idia Christmas, onyụn̄ etịn̄ ntak emi enye ọdọhọde ntre. Esịt ikenemke mmọ ke ini mmọ ẹkekopde n̄kpọ emi, edi nte ini akakade mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹyat esịt ye enye. Mmọ ẹkekere ke Alice imaha mmimọ aba. Ekem, eka esie ama ọdọhọ ke imọ iyomke ndida enyịn imọ n̄kụt enye aba. Alice ọkọdọhọ ete: “Idem ama akpa mi ke ini n̄kokopde n̄kpọ emi, ibuot ama onyụn̄ oyon̄ mi, koro mma nnen̄ede mma ubon mi. Kpa ye oro, mma mbiere ndida nnọ Jehovah ye Eyen esie, mma nnyụn̄ nna baptism ke mbono circuit.”—Matthew 10:37.

¹² Inaha iyak n̄kpọ ekededi, utọ nte mbre mbuba, ufọkn̄wed, m̀mê idụt oro itode adian̄ade nnyịn ọkpọn̄ Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, Henry ama esima ndibre mbre oro ẹkotde chess nnọ ufọkn̄wed mmọ. Enye okoyom ndimen cup nnọ ufọkn̄wed mmọ. Emi ama esinam enye ebre chess kpukpru utịturua, inyeneke ini ika ukwọrọikọ inyụn̄ idụk mbono esop. Henry ọkọdọhọ ke ima ima ndibre mbre emi nnọ ufọkn̄wed mmimọ ikan ndinam n̄kpọ Jehovah. Ntre enye ama ebiere ke imọ idibreke aba chess inọ ufọkn̄wed mmimọ.—Matthew 6:33.

13. Didie ke ndisọn̄ọ nda ye Abasi edin̄wam nnyịn ke ini mfịna odude ke ubon?

¹³ Ndusụk ini esisọn̄ ndifiọk m̀mê anie ke ufọk nnyịn ke ikpada inọ. Ke  uwụtn̄kpọ, Ken ọdọhọ ete: “Esidọn̄ mi ndisika n̄kese eka mi oro ama ọkọsọn̄ nnyụn̄ mmen enye edidu ye nnyịn ndusụk ini. Edi eka mi ye n̄wan mi ẹketie nte iban ufụp.” Enye aka iso ọdọhọ ete: “Edieke nnamde n̄kpọ nnọ eka mi, n̄wan mi esiyat esịt, edieke nnyụn̄ nnamde n̄kpọ nnọ n̄wan mi, eka mi esiyat esịt.” Ken ama etie ekere se Bible etịn̄de onyụn̄ okụt ke ini n̄kpọ etiede ntem, ke ana inem n̄wan imọ esịt inyụn̄ ida ye enye. Ntre enye ama ebiere ndikọk mfịna emi ke usụn̄ oro ekenemde n̄wan esie esịt. Ekem, enye ama anam n̄wan esie ọfiọk ntak emi enye ọkpọfọnde ido ye eka imọ, onyụn̄ anam eka esie ọfiọk ntak emi enye okpokponode n̄wan imọ.—Kot Genesis 2:24; 1 Corinth 13:4, 5.

14. Saul akanam n̄kpọ didie ye Jonathan?

¹⁴ Nnyịn imekeme n̄ko ndisọn̄ọ nda ye Jehovah ke ini eyenete oro adade usụn̄ anamde n̄kpọ ye nnyịn ke usụn̄ oro mîfọnke. Abasi ekemek Saul edidem, edi enye ama anam n̄kpọ ye Jonathan ke idiọk usụn̄. Enye ikọfiọkke ntak emi Jonathan akpamade David. Ntre ke ini Jonathan okodomode ndin̄wam David, Saul ama enen̄ede ayat esịt onyụn̄ esuene enye ke iso ediwak owo. Edi Jonathan okosụk okpokpono ete esie. Kpa ye oro enye okokponode ete esie, enye okosụk ọsọsọn̄ọ ada ye Jehovah onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye David emi Abasi ekemekde ete  edi udiana edidem Israel.—1 Samuel 20:30-41.

15. Nso ke ikpanam edieke eyenete mînamke n̄kpọ ye nnyịn ke eti usụn̄?

¹⁵ Nditọete oro ẹdade usụn̄ ke esop mfịn ẹsidomo ndinam n̄kpọ ye kpukpru owo ke eti usụn̄. Edi sia nditọete emi mîfọnke ima, mmọ ẹkeme ndida ndusụk n̄kpọ oro nnyịn inamde ke usụn̄ en̄wen. (1 Samuel 1:13-17) Edieke emi etịbede ọnọ fi, mbọk kûyak emi anam fi ọkpọn̄ Jehovah.

16. Ini ewe ke ana ida ye Jehovah utu ke ndinam se imade?

¹⁶ Saul okoyom Jonathan edi udiana edidem Israel ikoyomke David edi. (1 Samuel 20:31) Edi Jonathan ama ama Jehovah onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye enye. Utu ke Jonathan ndiyom usụn̄ nte ikpedide edidem, enye ama anam ufan ye David inyụn̄ ikpọn̄ke enye nte enye ọkọn̄wọn̄ọde. Owo ekededi emi amade Jehovah onyụn̄ adade ye enye isitreke ndinam se enye ọkọn̄wọn̄ọde, ekpededi n̄kpọ oro ifọnke ye enye. (Psalm 15:4) Edieke isọn̄ọde ida ye Jehovah, nnyịn iyanam se ikọn̄wọn̄ọde. Ke uwụtn̄kpọ, edieke idụkde ediomi ndinam mbubehe ye owo, ndi iyanam se ikọn̄wọn̄ọde idem ke ini ọsọn̄de ndinam ntre? Edieke inyenede mfịna ye ebe m̀mê n̄wan nnyịn, ndi ima oro imade Jehovah ayanam ikûkpọn̄ ebe m̀mê n̄wan nnyịn?—Kot Malachi 2:13-16.

17. Nso ke afo ekpep ke ibuotikọ emi?

¹⁷ Ọfọn isọn̄ọ ida ye Abasi idem ke ini ọsọn̄de nnyịn ndinam emi, kpa nte Jonathan ọkọsọn̄ọde ada. Ẹyak nnyịn ika iso isọn̄ọ ida ye nditọete nnyịn ke ini mmọ ẹnamde n̄kpọ emi ayatde nnyịn esịt. Emi ayanam esịt adat Jehovah, nnyịn n̄ko iyokop ata inemesịt. (Mme N̄ke 27:11) Edieke inamde kpukpru emi, enye ayanam se ifọnde ye nnyịn onyụn̄ ese aban̄a nnyịn. Ke ibuotikọ oro etienede, iyeneme se ikemede ndikpep nto ndusụk mbon oro ẹkesọn̄ọde ẹda ye Jehovah ke eyo David, ye mbon oro mîkọsọn̄ọke ida.