KE INI n̄kedide isua 12 ke n̄kọfiọk ke mmenyene ata akpan n̄kpọ emi n̄kemede ndinọ mme owo. Eyenete kiet ama obụp mi ke itiembono m̀mê n̄kpama ndikwọrọ ikọ. Mma ndọhọ “ih,” kpa ye oro edide akanam n̄kwọrọke ikọ. Ima isan̄a ntre ika ebiet emi idikwọrọde ikọ. Enye ama ọnọ mi n̄kpri n̄wed emi ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Ekem, enye ama ọdọhọ mi ete: “Kwọrọ ubọk n̄kan̄ oko, yak n̄kwọrọ ubọk n̄kan̄ emi.” Idem ama enyek mi, edi mma ntọn̄ọ ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk. Nte mbọp enyịn ntat, kpukpru n̄wed oro n̄kakamade ama okụre! Ata ediwak owo ẹma ẹma n̄wed oro n̄kọnọde mmọ.

N̄kamana ke 1923 ke Chatham, ke Kent, England. Mme owo ẹma ẹsifụhọ etieti ini oro ke ntak emi akpa ekọn̄ ererimbot mîkanamke ererimbot etie nte mmọ ẹkekerede. Ete ye eka mi ikamaha mme ọkwọrọ ederi Ufọkabasi Baptist mmọ, sia mme ọkwọrọ ederi oro ẹkesikere ẹban̄a idemmọ ikpọn̄. Ke ini n̄kedide n̄kpọ nte isua usụkkiet, eka mi ama ọtọn̄ọ ndisika ebiet emi N̄ka Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible eke Ofụri Ererimbot ẹkesisopde idem ẹkpep Ikọ Abasi. Ẹkot mmọ Mme Ntiense Jehovah idahaemi. Eyenete an̄wan kiet do ama esikama Bible ye n̄wed oro ẹkotde The Harp of God ekpep nnyịn nditọwọn̄ n̄kpọ ke usenubọk Sunday. Mma nsima se ẹkekpepde nnyịn do.

Ama esinem mi ndikpep mme owo Bible ke ini n̄kedide uyen. Kpa ye emi n̄kesiwakde ndisan̄a ikpọn̄ n̄kwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk, mma nsikpep ediwak n̄kpọ ke ini nsan̄ade ye nditọete. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ami ye akamba eyenete kiet ikawatde ke enan̄ukwak ika ukwọrọikọ, ọkwọrọ ederi kiet ama edisan̄a ebe nnyịn, ndien mma ndọhọ nte: “Ebot ebe oro!” Eyenete oro ama atuak ada, ọdọhọ mi nditie ye imọ ke ekpat eto kiet emi akanade ke mbenusụn̄ oro. Enye ama ọdọhọ mi ete: “Anie ọnọ fi unen ndibiere ke owo edi ebot? Yak ise ukwọrọikọ nnyịn ikwọrọ, inyụn̄ iyak Jehovah ebiere eke edide ebot m̀mê erọn̄.” Mma n̄kpep ke ndikwọrọ ikọ nnọ mme owo anam owo okop inemesịt etieti.—Matt. 25:31-33; Utom 20:35.

Akamba eyenete en̄wen ama ekpep mi ke edieke iyomde ndikop inemesịt ke utom Abasi, ke ana inyene ime. N̄wan esie ikesimaha Mme Ntiense Jehovah. Usen kiet eyenete emi ama okot mi ufọk ke ima  ikọnyọn̄ ukwọrọikọ. N̄wan esie ama ayat esịt ye nnyịn ke ntak emi enye ekebịghide ke an̄wautom tutu atan̄ efọk tea otomo ọtọ nnyịn. Eyenete oro ikayatke esịt ye n̄wan esie, edi akasasak, ekem atan̄ efọk tea oro obon ke itie esie. Abasi ama ọdiọn̄ enye ke ime oro enye ekenyenede do, sia n̄wan esie ama akabade edi Ntiense Jehovah nte ini akakade.

Ama enen̄ede ọdọn̄ mi ndika iso nnam mme owo ẹkop eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi. Ami ye eka mi ima ina baptism ke Dover ke March 1940. Ke September 1939, ke ini n̄kedide isua 16, Britain ẹma ẹtọn̄ọ ekọn̄ ye Germany. Ke June 1940, mma nda ke enyịnusụn̄ ufọk nnyịn n̄kụt nte ẹwatde mbonekọn̄ emi ẹfụhọde etieti ke ikpọ moto ẹbe ke efak nnyịn. Mmọ ẹkebọhọ n̄kpa ke ekọn̄ emi mmọ ẹkekade ke Dunkirk. Mbọm mmọ ama anam mi tutu ọdọn̄ mi ndinam mmọ ẹfiọk ẹban̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Kpa isua oro, ẹma ẹtọn̄ọ ndisiduọk bọmb ke idụt nnyịn kpukpru usen. Mma nsikụt nte ubomofụm mbonekọn̄ Germany ẹfede ke okoneyo, nnyụn̄ n̄kop nte bọmb ọduọde. N̄kpọ emi ama esinam mi ndịk etieti! Ke ini eyo esierede, ima isikụt mme ufọk emi bọmb okowụride. Mma ndinen̄ede n̄kụt ke n̄kukụre ini emi ndinyenede emem edidi ke Obio Ubọn̄ Abasi.

Ke 1941 ke n̄kọtọn̄ọ ndisịn idem nnam utom emi anamde mi nnen̄ede n̄kop inemesịt. N̄kekpep ndibọp nnyụn̄ ndiọn̄ nsụn̄ikan̄ ke Royal Dockyard ke Chatham. Ata ediwak owo ẹkesiyoyom ndinam utọ utom emi. Ikọt Abasi ẹma ẹfọfiọk ke ifọnke nditiene n̄n̄wana ekọn̄. Edi, ke 1941 ke ikedifiọk ke ikpanaha inam utom ke ebiet ekededi emi ẹbotde n̄kpọekọn̄. (John 18:36) Sia ẹkesibọpde nsụn̄ikan̄ idakmmọn̄ emi ẹsidade ẹn̄wana ekọn̄ ke itie emi n̄kekpepde utom, mma n̄kpọn̄ utom oro nnyụn̄ n̄kọtọn̄ọ utom usiakusụn̄ ofụri ini. Akpa efakutom mi ekedi Cirencester, ediye obio kiet ke Cotswolds ke England.

Ke ini n̄kedide isua 18, ẹma ẹkọbi mi ke ọfiọn̄ usụkkiet ke ntak emi mmen̄kamaha ndidụk ekọn̄. Esịt ama ọduọ mi ke ini n̄kokụtde nte ẹkọbide usụn̄ ufọk-n̄kpọkọbi ẹsịn mi ikpọn̄. Ikebịghike, mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ye mbon n̄kpọkọbi eken ẹma ẹtọn̄ọ ndibụp mi se inamde ẹsịn mi do, mma nda ifet oro n̄kwọrọ ikọ nnọ mmọ.

Ke ẹma ẹkesio mi ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹma ẹdọhọ nsisan̄a ye Leonard Smith * n̄kwọrọ ikọ ke nsio nsio itie ke Kent. Ọtọn̄ọde ke 1944, ẹma ẹsinam ata ediwak bọmb emi ẹfede nte ubomofụm ẹdiduọ ke  Kent. N̄kpọ emi ama esisịn owo ndịk ke idem etieti, sia ini ekededi emi mûkopke uyom esie aba ke enye ama ekebe, ete ibọp enyịn itat enye ọmọn̄ ọduọ obomo. Nnyịn ikodụn̄ ke ebiet emi ubomofụm ekọn̄ Germany ye eke England ẹsibede. Ima isikpep ubon kiet emi ẹkedide owo ition Bible. Ndusụk ini ikesitie ke idak okpokoro ukwak ikpep n̄kpọ. Ẹkenam okpokoro ukwak emi man mmọ ẹkpefehe ẹdụk do edieke bọmb ọduọde ke ufọk mmọ. Kpukpru owo ke ubon oro ẹma ẹdina baptism.

Ke ekọn̄ ama okokụre, mma nnam utom usiakusụn̄ ke usụk usụk Ireland ke isua iba. Nnyịn ikọdiọn̄ọke ke Ireland itiehe nte England. Ima isisan̄a ke ufọk ke ufọk iyom ebiet emi ikpodụn̄de inyụn̄ inam mme owo ẹfiọk ke idi isụn̄utom. Ima isinyụn̄ ida ke efak inọ mme owo magazine. Ata nyomikọ ekedi oro ke idụt emi Ufọkabasi Catholic ẹkarade! Ke ini ete kiet okoyomde ndisịn mfịna ye nnyịn, mma n̄ketịn̄ nnọ owo bodisi kiet ndien enye ama ọdọhọ mi ete: “Ndi ekekere ke mmọ ẹdinenem esịt ye afo?” Nnyịn ikọdiọn̄ọke ke mme oku Ufọkabasi Catholic ẹnen̄ede ẹnyene odudu ntre. Mmọ ẹma ẹsinam ẹsio owo ekededi emi ọbọde n̄wed nnyịn ke utom. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹnam ẹbịn nnyịn ẹsion̄o ke ufọk emi ikodụn̄de.

Ima idikụt ke nnennen n̄kpọ emi ikpanamde ke ini ikade obufa itie, edi ndika n̄kọkwọrọ ikọ ke ebiet emi oku mîdiọn̄ọke nnyịn, mînyụn̄ ikpereke-kpere ufọk nnyịn. Ndien ke ini iyomde ndikpọn̄ do nnyịn ikwọrọ ikọ inọ mbọhọidụn̄ nnyịn. Ke obio Kilkenny, ima isikpep ekpri akparawa kiet n̄kpọ ikata ke urua, kpa ye oro mme owo ẹkesiyomde ndisịn mfịna ye nnyịn. Ukwọrọikọ ama enem mi tutu nsịn n̄wed ndika Ufọkn̄wed Gilead.

Ke mma n̄kọbọ ukpep ke ọfiọn̄ ition ke ufọkn̄wed oro ke New York, ẹma ẹnọ nnyịn owo inan̄ ikọkwọrọ ikọ ke n̄kpri isuo emi ẹdude ke Inyan̄ Caribbean. Ke November 1948, ima ikpọn̄ New York City idaha efakutom nnyịn. Ikodụk nsụn̄ikan̄ afara oro ẹkotde Sibia, emi ọkọniọn̄de mita 18. Esịt ama enem mi etieti, sia akpa ini emi n̄kodụkde nsụn̄ikan̄ ekedi oro. Owo kiet ke otu nnyịn, Gust Maki ama enen̄ede ọfiọk ndiwat nsụn̄ikan̄. Enye ama ekpep nnyịn n̄kpri n̄kpri n̄kpọ nte ndikot nnyụn̄ mfụt afara, nte ikemede ndida compass mfiọk ebiet emi ikade, ye nte ikemede ndiwat ebiọk, oro edi, ndiwat nsụn̄ikan̄ mbe oyobio. Gust ama ada mbufiọk awat nsụn̄ikan̄ emi ke usen 30 ebe ọkpọsọn̄ oyobio oro ekesifịmede tutu nnyịn ikesịm Bahamas.

Ke ima ikọkwọrọ ikọ ke n̄kpri isuo Bahamas ke ọfiọn̄ ifan̄, ima ika Leeward Islands ye Windward Islands. Mme isuo emi ẹniọn̄ ke itiat 500 m̀mê kilomita 800, ẹtọn̄ọde ke Virgin Islands emi ekperede Puerto Rico tutu ẹkesịm Trinidad. Nnyịn ima ida isua ition ikwọrọ ikọ ke n̄kpri n̄kpri isuo emi ẹnen̄erede ẹyom usụn̄, emi Mme Ntiense Jehovah mîdụhe. Ndusụk ini, ama esibịghi nnyịn ibọhọ leta inyụn̄ ikemeke ndinọ leta ẹsọk owo. Edi esịt ama enen̄ede enem nnyịn ndikwọrọ ikọ ke mme isuo emi.—Jer. 31:10.

Ini ekededi emi iwatde ikebehe ke esụk, mbon obio oro ẹsiwọrọ ẹdise m̀mê mmanie ke ẹdi. Akanam ndusụk mmọ ikwe ubom afara inyụn̄ ikwe mbakara. Mmọ ẹsima isenowo, ẹma n̄kpọ Abasi, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹfiọk Bible. Mmọ ẹma ẹsinọ nnyịn ndekiyak, eben mbakara, ye mbansan̄. Kpa ye emi ubom  nnyịn mîkokponke, ima inyene ebiet emi inade, itemde n̄kpọ, inyụn̄ iyetde ọfọn̄.

Ima isidụk obio isan̄a ikwọrọ ikọ inọ mme owo, inyụn̄ idọhọ mmọ ke iyọnọ utịn̄ikọ Bible ke mbubreyo. Ima isimia n̄kanika ubom nnyịn ke mbubreyo. Ama esiye mi ndikụt nte mme owo ẹwọn̄ọde ẹdi. Utuenikan̄ emi mmọ ẹkesikamade ẹsụhọde ke obot ẹdi ẹkesitie nte ntantaọfiọn̄ osụhọde obot. Ndusụk ini, mme owo ẹma ẹsiwak ẹsịm 100, ẹnyụn̄ ẹbụp mbụme tutu eyo ọsọn̄. Ama esinem mmọ ndikwọ ikwọ, ntre ima itaip ndusụk ikwọ Obio Ubọn̄ inọ mmọ. Mmọ ẹma ẹsitiene nnyịn mbinan̄ ẹkwọ ikwọ emi inem inem. N̄kpọ emi ama esinem nnyịn tutu!

Ke ini ikụrede ndikpep owo n̄kpọ, ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ nnyịn ẹma ẹsitiene nnyịn ke ini ikade ndikpep ubon en̄wen n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹtiene ẹkpan̄ utọn̄. Ke ima ikodu ke isuo kiet ke urua ifan̄ ikpep mme owo n̄kpọ, ima isidọhọ mbon oro ẹnen̄erede ẹma se ikpepde ite ẹka iso ẹkpep mbon en̄wen n̄kpọ tutu nnyịn ifiak idi. Ama enen̄ede enem nnyịn ndikụt nte ndusụk mmọ ẹkesịnde idem ẹnam se ikọdọhọde mmọ.

Mfịn, ata ediwak isuo emi ẹdi itie udia-uwem. Edi ke ini nnyịn ikodude do, mmọ ẹketie ikọt ikọt; isịp mbakara, blu blu n̄kpọdiọhọ mmọn̄, ye utatan kpọt ẹkedu do. Ikesito isuo kiet ika en̄wen ke okoneyo. Iyak emi ẹkotde okụn̄abak ẹma ẹsiwọk ẹtiene nnyịn; uyom mmọn̄ kpọt ke ikesikop ke okoneyo oro. Un̄wana ọfiọn̄ ama esinam akpammọn̄ esem.

Ke ima ikọkwọrọ ikọ ke mme isuo emi ke isua ition, ima iwat ika Puerto Rico man ikokpụhọ ubom afara nnyịn ibọ ubom engine. Ke ini ikesịmde do, mma n̄kụt Sista Maxine Boyd, ediye n̄kaiferi emi n̄kamade; enye ekedi isụn̄utom. Enye ama esisịn idem ọkwọrọ ikọ toto ke ini emi enye ekedide ekpri. Nte ini akakade, enye ekedi isụn̄utom ke Dominican Republic tutu ini emi Ufọkabasi Catholic ẹkenamde ukara ẹbịn enye ẹsio ke idụt oro ke 1950. Sia n̄kesitienede n̄wat ubom, ukara Puerto Rico ẹma ẹnyịme ndu do ke ọfiọn̄ kiet kpọt. Akana n̄kpọn̄ do n̄ka mme isuo en̄wen, ndien ediwak isua ẹyebe mbemiso mfiakde ndi Puerto Rico. Mma ndọhọ idemmi nte: ‘Ronald, edieke oyomde ndidọ eyenan̄wan emi, sọsọp nam wap!’ Ke urua ita ẹbede, mma mbụp enye ndọ. Ima idọ ndọ ke urua itiokiet ama ekebe. Ẹma ẹdọhọ nnyịn itie ke Puerto Rico inam utom isụn̄utom. Ntre, n̄ketieneke nsan̄a aba ke obufa ubom engine oro.

Ima itọn̄ọ utom circuit ke 1956. Ediwak nditọete nnyịn ẹma ẹbuene etieti, edi ama esinem nnyịn ndika n̄kese mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ubon Ntiense iba emi ẹkenyenede ata ediwak nditọ ẹma ẹdu ke ekpri obio Potala Pastillo; mma nsida ifiom mfri ikwọ nnọ mmọ. Mma mbụp Hilda, ekpri n̄kaiferi kiet ke ubon oro, m̀mê enye akpama nditiene nnyịn n̄kwọrọ ikọ. Enye ama ọdọhọ ete: “N̄kpama, edi nnyeneke ikpaukot.” Nnyịn ima idep ikpaukot inọ enye, ndien enye ama etiene nnyịn ọkwọrọ ikọ. Ke ediwak isua ama ekebe, ami ye n̄wan mi ima ika ikese Bethel Brooklyn ke 1972, ndien eyenete an̄wan kiet emi okosụk okụrede Ufọkn̄wed Gilead ama edi edikọm nnyịn. Ẹkenọ enye akanam utom isụn̄utom ke Ecuador. Enye ama obụp nnyịn ete: “Ndi mbufo ke ẹteti mi? Ami ndi ekpri n̄kaiferi oro mbufo ẹkedepde ikpaukot ẹnọ ke Pastillo.” Nnyịn ima ifiori ite: “Hilda afo edi emi!” Esịt ama enem nnyịn tutu nnyịn itọn̄ọ nditua!

Ẹma ẹdọhọ nnyịn idinam utom ke Bethel Puerto Rico ke 1960; enye ekedi ekpri ufọk emi ẹdide enyọn̄ iba, ke obio Santurce, ke San Juan. Ke nsonso oro, ami ye Lennart Johnson ikesinam ediwak utom mi. Enye ye n̄wan esie ẹkedi akpa Ntiense ke Dominican Republic; mmọ ẹkedi Puerto Rico ke 1957. Ekem, Maxine n̄wan mi ekedise aban̄a ediwak tọsịn magazine emi mme owo ẹkesitobode kpukpru urua. Utom emi ama esinem enye etieti, sia se enye ekesinamde ama an̄wam ediwak owo ẹkpep n̄kpọ ẹban̄a Abasi.

Utom Bethel enem mi etieti, sia enye an̄wam mi nnam n̄kpọ nnọ mme owo. Edi utom Bethel imemke. Ke uwụtn̄kpọ, ikememke inọ mi ke ini ikodiomide akpa mbono ofụri ererimbot ke Puerto Rico ke 1967. Nathan Knorr emi ekesede aban̄a utom Mme Ntiense Jehovah ini oro ama edi Puerto Rico. Enye  ekekere ke n̄kanamke ndutịm man ẹsimen mme isụn̄utom oro ẹketode ẹdi ẹka mbono, edi mma nnam. Enye ama ọdọhọ ke mfiọkke ndinam ndutịm, ke idịghe se ẹkpedọhọde nse enyịn ke n̄kpọ. Esịt ama ayat mi, edi n̄kosioroke uyo. Kpa ye oro, isan̄ en̄wen oro Brọda Knorr okokụtde mi ye n̄wan mi, enye ama okot nnyịn ufọk onyụn̄ etem udia ọnọ nnyịn.

Nnyịn ima isika England ikese ubon mi. Ete mi ikedịghe Ntiense ini oro ami ye eka mi ikedide. Eka mi ama esinam nditọete oro ẹkesitode Bethel ẹdinọ utịn̄ikọ ke esop nnyịn ẹdụn̄ ke ufọk nnyịn. Ete mi ama okụt ke nditọete emi ẹsụhọde idem inyụn̄ itiehe nte mme ọkwọrọ ederi ufọkabasi emi enye akasuade etieti. Enye ama akabade edi Ntiense Jehovah ke 1962.

Edima an̄wan mi ama akpa ke 2011. Enen̄ede ọdọn̄ mi ndikụt n̄wan mi ke ini ẹdinamde mme owo ẹset. Ke ofụri isua 58 oro nnyịn idude ke Puerto Rico, nnyịn imokụt nte ikọt Abasi emi ẹkedide n̄kpọ nte owo 650 ẹwakde ẹsịm owo 26,000! Ke 2013, ẹma ẹtọ Bethel Puerto Rico ẹdian ye Bethel United States, ẹnyụn̄ ẹdọhọ n̄kodu ke Bethel Wallkill, ke New York. Mma n̄kpọn̄ Puerto Rico ke mma n̄kodu do ke isua 60.

Osụk enenem mi ndinam utom ke Bethel. Ndi isua 90 idahaemi, utom mi idahaemi edi ndisọn̄ọ ubon Bethel idem. Tọn̄ọ n̄kedi Bethel Wallkill, ẹdọhọ ke mbon oro nsọn̄ọde idem ẹbe 600. Ndusụk owo ẹsidineme mfịna idemmọ m̀mê mfịna ubon mmọ ye ami ẹnyụn̄ ẹyom un̄wam. Ndusụk ẹsidi ẹdibụp mi se ikpanamde man utom Bethel enem mmimọ. Mbon oro ẹdọde ndọ obufa ẹsidi n̄ko man nnọ mmọ item. Mmesikpan̄ utọn̄ n̄kop se mbon oro ẹdọhọde ẹkpọn̄ Bethel ẹkekwọrọ ikọ ẹtịn̄de, mmesinyụn̄ ndọhọ mmọ nte: “‘Abasi amama owo eke ọnọde ke idatesịt’ Ntre, ẹnam utom mbufo ye inemesịt, koro ẹnam ẹnọ Jehovah.”—2 Cor. 9:7.

Kpa nte esisọn̄de ndusụk ini ndinam n̄kpọ Abasi ye inemesịt ke an̄wa, ntre n̄ko ke esidi ye ke Bethel. Man ikop inemesịt, ana iti ntak emi utom oro inamde edide ata akpan n̄kpọ. Kpukpru se inamde ke Bethel edi utom Abasi. Se inamde mi an̄wam “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ọnọ ikọt Abasi ke ofụri ererimbot udia ke nnennen ini. (Matt. 24:45) Inamke n̄kpọ m̀mê idu ke m̀mọ̀n̄ inam n̄kpọ Jehovah, imenyene ifet nditoro enye. Mmọdo, ẹyak nnyịn ikop inemesịt ndinam se ededi oro enye ọdọhọde nnyịn inam, koro “Abasi amama owo eke ọnọde ke idatesịt.”