1, 2. (a) Nso ke mme owo ẹsinam man ẹnyene ifụre? (b) Nso ke emi esida edi?

KE EDIWAK idụt, mme owo ẹyom ẹnam n̄kpọ ukem ukem ye ofụri owo ẹnyụn̄ ẹnọ mmimọ ifụre inam se iyomde ndinam. Se inamde ndusụk owo ẹyom ifụre edi ke ẹfịk mmọ, ẹsari mmọ, ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹbuene. Etie nte idụhe ebiet emi mme owo mîyomke ẹnọ mmimọ ifụre itịn̄ se imade, imek se imade, inyụn̄ idu uwem nte imade.

² Mfịna akam edi nte ẹdisan̄ade inyene utọ ifụre emi. Ediwak owo ẹsisịn ntịme, ẹsịn editịm man ẹnọ mmọ ifụre. Mmọ ẹsikam ẹyom ndikpụhọ ukara. Edi ndi emi esinam mmọ ẹnyene ifụre oro mmọ ẹyomde? Isinamke! Esikam adada ediwak afanikọn̄ edi onyụn̄ anam ediwak owo ẹkpan̄a. Kpukpru emi owụt ke se Edidem Solomon eketịn̄de edi akpanikọ. Enye ọkọdọhọ ke ‘owo akara owo tutu ọnọ enye unan.’​—Eccl. 8:9.

3. Nso ke ikpanam man inen̄ede ikop inemesịt?

³ James emi ekedide mbet Jesus ama etịn̄ se ikpanamde man inen̄ede ikop inemesịt inyụn̄ idu ke ifụre. Enye ọkọdọhọ ete: “Owo eke owụkde enyịn ese mfọnmma ibet oro anamde owo ọwọrọ ufụn onyụn̄ ọsọn̄ọde eyịre ke enye . . .  oyokop inemesịt.” (Jas. 1:25) Jehovah ọkọnọ mfọnmma ibet oro. Enye etịm ọfiọk se idinamde owo enen̄ede okop inemesịt onyụn̄ odu ke ifụre. Enye ama ọnọ Adam ye Eve ata ifụre ye se ededi oro akpanamde esịt enem mmọ.

4. Nso utọ ifụre ke Adam ye Eve ẹkenyene? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

⁴ Ke ini ikotde Genesis ibuot kiet ye iba, iyokụt ke Adam ye Eve ẹma ẹnyene utọ ifụre oro ọdọn̄de ediwak owo ndinyene mfịn. Mmọ ẹma ẹnyene kpukpru se mmọ ẹkeyomde, n̄kpọ ndomokiet ikanamke mmọ ndịk, owo ndomokiet ikonyụn̄ ifịkke mmọ. Idem ikenyekke mmọ m̀mê idida m̀mọ̀n̄ udia idia, m̀mê idinam nso utọ utom, m̀mê iyọdọn̄ọ, m̀mê iyonyụn̄ ikpa. (Gen. 1:​27-29; 2:​8, 9, 15) Ndi emi ọwọrọ ke mmọ ẹma ẹnyene ifụre ndinam se mmọ ẹmama? Yak ise ise.

5. Kpa ye ofụri se ediwak owo ẹkerede, nso idinam mme owo ẹnyene ifụre?

⁵ Ediwak owo ẹkere ke edieke mmimọ ikemede ndinam se ededi emi imade, idọn̄ke enyịn ke se oro edimande, ọwọrọ ke imenyene ata ifụre. The World Book Encyclopedia ọdọhọ ke ifụre ọwọrọ owo ndikeme ndimek se enye oyomde ndinam nnyụn̄ nnam se enye ekemekde oro. Edi n̄wed oro ọdọhọ n̄ko ke mme owo ẹdinen̄ede ẹnyene ifụre edieke ukara ẹbierede nte owo akpadade ifụre esie anam n̄kpọ eketre, edi se mmọ ẹbierede oro ifịkke-fịk owo onyụn̄ ọfọn ye kpukpru owo. Emi owụt ke ọfọn ẹbiere nte owo akpadade ifụre esie anam n̄kpọ eketre man kpukpru owo ẹdia ufọn ifụre oro ẹnọde mmọ. Edi anie enyene unen ndibiere nte owo kiet kiet akpadade ifụre esie anam n̄kpọ eketre, ndien se enye ebierede oro ifịkke-fịk owo, onyụn̄ ọfọn ye kpukpru owo?

6. (a) Ntak emi idọhọde ke ifụre Jehovah inyeneke adan̄a? (b) Nso utọ ifụre ke mme owo ẹkeme ndinyene, ndien ntak-a?

⁶ Ọfọn iti ke Jehovah Abasi ikpọn̄-ikpọn̄ enyene ifụre oro mînyeneke adan̄a. Nso inam edi ntre? Sia Jehovah okobot kpukpru n̄kpọ, enye onyụn̄ akara ofụri ekondo. (1 Tim. 1:17; Edi. 4:11) Edidem David ama etịn̄ mme n̄kpọ oro ẹwụtde ke Jehovah okon̄ akan, ke enye inyụn̄ inyeneke mbiet. (Kot 1 Chronicle 29:​11, 12.) Jehovah onyụn̄ ọnọ mme owo ye mme angel ifụre, edi ifụre mmọ enyene adan̄a. Ana mmọ ẹfiọk ke Jehovah Abasi kpọt enyene unen ndibiere nte owo akpadade ifụre esie anam n̄kpọ eketre, ndien se enye ebierede oro ifịkke-fịk owo onyụn̄ ọfọn ye kpukpru owo. Se enye akanamde edi oro ini enye okobotde Adam ye Eve.

7. Nso idi ndusụk n̄kpọ emi edide nnyịn mînamke idem inemke nnyịn?

⁷ Kpa ye oro Adam ye Eve ẹkenyenede ifụre ndinam ediwak n̄kpọ mbemiso mmọ ẹkesọn̄de ibuot ye Abasi, ifụre mmọ ama enyene adan̄a. Enyene mme n̄kpọ emi mmọ mîkekemeke nditre ndinam. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ikekemeke nditie ntre idiaha udia, in̄wekke ibifịk, idehe idap, ye mme n̄kpọ ntre. Ndi oro okowụt ke mmọ inyeneke ifụre? Ikedịghe ntre. Jehovah ama ọfiọk ke kpa ye oro mmọ ẹdinamde mme n̄kpọ emi kwa ini kwa ini, ke idifekke mmọ. (Ps. 104:​14, 15; Eccl. 3:​12, 13) Anie ke mîsinemke ndin̄wek eti ofụm, ndidia inem udia, nnyụn̄ nde idap ọfọn okoneyo? Nnyịn isikereke ke ẹnyenyịk nnyịn inam mme n̄kpọ emi. Imenịm ke Adam ye Eve ikekereke ntre n̄ko.

8. Nso ke Jehovah ọkọdọhọ Adam ye Eve ẹnam, ndien ntak-a?

 ⁸ Jehovah ama ọdọhọ Adam ye Eve ẹnyene nditọ, ẹwak ẹyọhọ ofụri isọn̄, ẹnyụn̄ ẹnam isọn̄ eye. (Gen. 1:28) Ndi se Abasi ọkọdọhọde mmọ ẹnam emi ikayakke mmọ ẹnyene ifụre aba? Mmọ ẹkesụk ẹnyenyene ifụre! Oro akakam ọnọ mmọ ifet nditiene nnam uduak Abasi osu, sia Abasi okoyom ofụri isọn̄ edi Paradise man mbon oro ẹfọnde ẹma ẹdụn̄ ke nsinsi. (Isa. 45:18) Owo oro ọdọhọde ke imọ ididọhọ ndọ ye owo oro ọdọde edi emek ke imọ idinyeneke eyen, ibiatke ibet Abasi. Mme owo ẹsisụk ẹmemek ndidọ ndọ nnyụn̄ nnyene nditọ kpa ye afanikọn̄ oro esisan̄ade ye emi. (1 Cor. 7:​36-38) Ntak-a? Sia mmọ ẹsikere ke oro ayanam ikop inemesịt. (Ps. 127:3) Edieke Adam ye Eve ẹkpekekopde uyo Jehovah, mmọ ẹkpekekop inem ndọ mmọ ye inem nditọ mmọ ke nsinsi.

9. Inam didie ifiọk ke ibet oro Jehovah ọkọnọde Adam ye Eve ke Genesis 2:17 ama ọfọn ikonyụn̄ ifịkke-fịk mmọ?

⁹ Jehovah ama ọnọ Adam ye Eve ibet onyụn̄ etịn̄ se iditịbede edieke mmọ ẹbiatde ibet oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Amaedi mfri eto ifiọk eti ye idiọk, kûdia, koro ke usen eke afo adiade afo ayakpa n̄kpa.” (Gen. 2:17) Ndi ibet oro ikọfọnke, ama onyụn̄ efịk mmọ? Ndi ikayakke mmọ ẹnyene ifụre aba? Mmọ ẹkesụk ẹnyenyene ifụre. Ediwak ntaifiọk emi ẹsinamde ndụn̄ọde ẹban̄a Bible ẹdọhọ ke ibet oro ama ọfọn onyụn̄ enen. Ke uwụtn̄kpọ, owo mmọ kiet ọdọhọ ke ‘ibet oro odude ke Genesis 2:​16, 17 ekpep nnyịn ke Abasi kpọt ọfiọk eti n̄kpọ emi ubonowo ẹkpenamde man ọfọn ye mmọ, ye se mmọ mîkpanamke. Ana mme owo ẹbuọt idem ye Abasi ẹnyụn̄ ẹkop uyo esie man ẹbọ utịp “eti” n̄kpọ oro mmọ ẹnamde. Edieke mmọ ẹsọn̄de ibuot, Abasi ayayak mmọ ẹbiere ke idemmọ se idide eti ye idiọk.’ Ndi ndibiere se idide eti ye idiọk isọn̄ke ikan owo?

10. Ntak emi nnyịn mîkpekereke ke ifụre ndimek ndinam se owo amade edi ukem ye ndinyene unen ndibiere se idide eti ye idiọk?

¹⁰ Ke ini mme owo ẹkotde ibet oro Jehovah ọkọnọde Adam, ndusụk mmọ ẹsidọhọ ke Jehovah ikọnọhọ Adam ifụre ndinam se enye oyomde ndinam. Edi mmọ ifiọkke ke owo ndinyene ifụre ndimek se enye oyomde ndinam idịghe ukem ye owo ndinyene unen ndibiere se idide eti ye idiọk. Adam ye Eve ẹma ẹnyene ifụre ndimek m̀mê iyokop uyo Jehovah m̀mê idikopke. Edi Jehovah kpọt enyene unen ndibiere se idide eti ye idiọk. Jehovah akada “eto ifiọk eti ye idiọk” owụt ke imọ kpọt inyene unen ndibiere se idide eti ye idiọk. (Gen. 2:9) Ata ediwak ini, nnyịn isifiọkke se mme n̄kpọ oro imekde ndinam ẹdidade idi, m̀mê ọyọwọrọ usụn̄ m̀mê idiwọrọke. Ntak edi oro mme owo ẹsisụk ẹbọde ufen, afanikọn̄ esinyụn̄ esịmde mmọ kpa ye oro edide mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹtie ẹkere kan̄a mbemiso ẹbierede se mmọ ẹyomde ndinam. (N̄ke 14:12) Emi esiwak nditịbe sia owo ikemeke ndinam kpukpru n̄kpọ. Jehovah akada eto ifiọk eti ye idiọk ekpep Adam ye Eve ke mmọ ẹyenyene ata ifụre edieke mmọ ẹkopde uyo imọ. Ndi mmọ ẹma ẹkop uyo Jehovah?

11, 12. Nso ikanam se Adam ye Eve ẹkemekde ada mfịna edi? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹¹ Adam ye Eve ẹma ẹmek ndisọn̄  ibuot ye Jehovah. Eve ikekemeke ndime ini Satan ọkọdọhọde ete: “Enyịn mbufo ayatara, mbufo ẹyenyụn̄ ẹtie nte Abasi, ẹfiọk eti ye idiọk.” (Gen. 3:5) Ndi Adam ye Eve ndikemek ndisọn̄ ibuot ye Abasi ama anam mmọ ẹnyene ifụre ẹkan akpa? Ikanamke. Mmọ iketiehe nte Satan ọkọdọhọde. Mmọ ẹma ẹdikụt ke ndinam se mmimọ imade utu ke ndikop uyo Jehovah akam esesịn mmimọ ke afanikọn̄. (Gen. 3:​16-19) Nso ikanam edi ntre? Sia Jehovah inọhọ owo unen ndibiere se idide eti ye idiọk.​—Kot Mme N̄ke 20:24; Jeremiah 10:23.

¹² Imekeme ndida awat ubomofụm nnam n̄kpọ Adam ye Eve emi an̄wan̄a. Edieke awat ubomofụm mîyomke ndinyene mfịna ke usụn̄, ana enye awat ke nnennen usụn̄ oro ẹdọhọde enye awat, ayak mme n̄kpọ oro ẹbotde ẹsịn ke ubomofụm emi esidade mme awat ubomofụm usụn̄ ada enye usụn̄. Ana enye esinyụn̄ etịn̄ ikọ ke ubọk ke ubọk ye mbon emi ẹtiede ke isọn̄ ẹnọ mme awat ubomofụm ndausụn̄. Edi edieke enye ekpemekde ndiwat n̄ka ebiet emi enye amade inyụn̄ itieneke ndausụn̄ oro ẹnọde, enye ekeme ndinyene aksiden. Adam ye Eve ẹkemek ndinam se mmọ ẹmade ukem nte awat ubomofụm oro. Mmọ ikayakke Jehovah ada mmọ usụn̄. Se mmọ ẹkemekde ama anam mmọ ẹnam idiọkn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹkpa; mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ idiọkn̄kpọ ye n̄kpa ẹnọ nditọ mmọ. (Rome 5:12) Mmọ ndikoyom ndibiere se idide eti ye idiọk ikayakke mmọ ẹnyene aba ata ifụre oro Jehovah ọkọnọde mmọ.

13, 14. Didie ke ikeme ndinyene ata ifụre?

¹³ Mme owo ẹkere ke uwem ekpenen̄ede enem mmimọ edieke inyenede ifụre ndinam se ededi emi mmimọ imade. Edi ndinyene ifụre emi mînyeneke adan̄a esida afanikọn̄ edi. Kpa ye oro ifụre enyenede ediwak ufọn, afo ekere ke ererimbot emi ekpetie didie edieke ibet ndomokiet mîkpodụhe? Emi anam The World Book Encyclopedia ọdọhọ ke ibet obio oro n̄kpọ asan̄ade ke nde ke nde esiwak n̄kukọhọ sia ana enye ekpeme  mme owo onyụn̄ akpan mmọ ndida ifụre mmọ nnam se mmọ ẹmade-ma. Edi isidịghe mmemmem n̄kpọ ndibọp utọ ibet emi. Ntak edi oro ẹkade iso ẹbọp ediwak ibet ẹnyụn̄ ẹnyenede ediwak mme ayaraiwat ye mme ekpeibet man ẹn̄wam mme owo ẹfiọk se ibet ọwọrọde ye nte ẹkpenamde se ibet ọdọhọde.

¹⁴ Edi Jesus Christ ama etịn̄ se ikpanamde man inyene ata ifụre. Enye ọkọdọhọ ete: “Edieke ikọ mi odude ye mbufo, mbufo ẹdi mbet mi ke akpanikọ, ndien mbufo ẹyefiọk akpanikọ, akpanikọ oyonyụn̄ anam mbufo ẹwọrọ ufụn.” (John 8:​31, 32) Ikọ Jesus emi owụt ke ana inam n̄kpọ iba man inyene ata ifụre. Ana inyịme ke se enye ekekpepde edi akpanikọ, inyụn̄ idi mbet esie. Emi edinam inyene ata ifụre inyụn̄ iwọrọ ke ufụn. Edi idiwọrọ ke ufụn nso? Jesus ama afiak ọdọhọ ete: “Owo ekededi eke anamde idiọkn̄kpọ edi ofụn idiọkn̄kpọ. . . . Edieke Eyen anamde mbufo ẹwọrọ ufụn, mbufo ẹyenen̄ede ẹwọrọ ufụn.”​—John 8:​34, 36.

15. Ntak emi ifụre emi Jesus edinọde edinamde nnyịn ‘inen̄ede iwọrọ ke ufụn’?

¹⁵ Ifụre oro Jesus ọkọn̄wọn̄ọde ndinọ mbet esie enen̄ede ọfọn akan ifụre emi mme owo ẹsin̄wanade ẹyom mfịn. Ke ini Jesus ọkọdọhọde “edieke Eyen anamde mbufo ẹwọrọ ufụn, mbufo ẹyenen̄ede ẹwọrọ ufụn,” enye eketịn̄ aban̄a nditre ndidi “ofụn idiọkn̄kpọ.” Idụhe ufụn emi ọdiọkde ntre. Idiọkn̄kpọ emi ikadade imana esinam nnyịn inam se mîfọnke, iyakke inam n̄kpọ emi nnyịn idiọn̄ọde ke ọfọn, isinyụn̄ iyakke inam ofụri ukeme nnyịn. Nte isan̄ade idi ofụn idiọkn̄kpọ edi emi. Idiọkn̄kpọ esinam esịt etịmede owo, anam owo ọbọ ufen, esinyụn̄ anam owo akpa. (Rome 6:23) Ama abiak apostle Paul etieti ndidi ofụn idiọkn̄kpọ. (Kot Rome 7:​21-25.) Adam ye Eve ẹma ẹnyene ata ifụre ini mmọ mîkọsọn̄ke ibuot ye Jehovah. Nnyịn n̄ko idinyene ata ifụre ini ẹdinamde nnyịn ifọn ima.

16. Nso idinam inen̄ede iwọrọ ufụn?

¹⁶ Ke ini Jesus ọkọdọhọde “edieke ikọ mi odude ye mbufo,” enye okowụt ke enyene se anade inam mbemiso enye osiode nnyịn ke ufụn. Sia ima ikayak idem inọ Jehovah, imakan̄ idem nnyịn inyụn̄ ibiere ndidu uwem nte Christ eketemede mbet esie. (Matt. 16:24) Jehovah ayada ufak Christ anam nnyịn inen̄ede iwọrọ ufụn nte Jesus ọkọn̄wọn̄ọde.

17. (a) Nso idinam ikop ata inemesịt? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi etienede?

¹⁷ Edieke iyomde ndinen̄ede n̄kop inemesịt, ana inam se Jesus ekekpepde. Emi ekeme ndinam idot se ẹsiode ofụri ofụri ke ufụn idiọkn̄kpọ ye n̄kpa. (Kot Rome 8:​1, 2, 20, 21.) Ke ibuotikọ emi etienede, iyeneme nte ikemede ndida ifụre emi Jehovah ọnọde nnyịn nnam se ifọnde man ikeme ndikpono enye ke nsinsi, sia enye anam inyene ata ifụre.