1. Nso idomo ikodomo Joseph? Enye akanam n̄kpọ didie?

 AKAMBA idomo kiet ama odomo Joseph eyen Jacob. N̄wan Potiphar ete-ufọk esie ama ọdọhọ enye: “Di didan̄ ye ami.” Joseph ama esịn. Mfịn owo ekeme ndikere, ‘Nso ikanam Joseph esịn ndinam se mma oro ọkọdọhọde?’ N̄kọ Potiphar ikodụhe ke ufọk, ndien Joseph ekedi eyenufọk mmọ. Mma oro ekpekekeme ndinam uwem odorode enye edieke enye esịnde. Edi adan̄a se mma oro ekeyịrede Joseph, enye ama esịn. Joseph ama etịn̄ ntak emi enye ekesịnde ete: “N̄keme didie ndinam utọ akwa idiọkn̄kpọ emi nnyụn̄ ndue Abasi?”​—Gen. 39:7-12.

2. Joseph akanam didie ọdiọn̄ọ ke owo emi esịnde efịbe edue Abasi?

² Joseph akanam didie ọdiọn̄ọ ke efịbe edi “akwa idiọkn̄kpọ” ke enyịn Abasi imọ? Ibet emi “Kûsịn efịbe” ikodụhe kan̄a ini oro. Ke n̄kpọ nte isua 200 ama ekebe ke ekedisịne ke Ibet Moses. (Ex. 20:14) Kpa ye oro, Joseph ama enen̄ede ọdiọn̄ọ Jehovah onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke Jehovah asasua usịn efịbe. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah okoyom erenowo ọdọ n̄wan kiet, n̄wan onyụn̄ ọdọ erenowo kiet. Anaedi enye ama okop n̄ko nte Jehovah akan̄wamde Sarah emi ekedide eka Isaac ete ete esie ikaba, man erenowo en̄wen idisabade enye. Abasi ama onyụn̄ anam ukem oro ọnọ Rebekah an̄wan Isaac. (Gen. 2:24; 12:14-20; 20:2-7; 26:6-11) Joseph ndiketie n̄kere mme n̄kpọ ntre akanam enye ọdiọn̄ọ se Jehovah amade ye se Jehovah asuade. Sia Joseph akamade Jehovah, enye ama ama nte Jehovah ọdọhọde ẹdu uwem, onyụn̄ ebiere ndidu uwem nte Jehovah okoyomde enye odu.

3. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

 ³ Ndi amama edinen ido? Imenịm ke amama. Edi sia owo ndomokiet mîfọnke ima, nnyịn mîkpemeke, imekeme ndida edinen ido nte ererimbot ẹdade. (Isa. 5:20; Rome 12:2) Ntre imọn̄ ineme se edinen ido edide ye ufọn emi idibọde edieke imade edu emi. Ekem iyeneme n̄kpọ ita emi ẹdin̄wamde nnyịn inen̄ede ima nte Jehovah ọdọhọde idu uwem.

4. Ẹkpedọhọ ke owo edi edinen owo, ediwak owo ẹsikere nso?

⁴ Ẹkpedọhọ ke owo edi edinen owo, ediwak owo ẹsikere ke edi utọ owo emi esidade idem nte eyet-ubọk-otụk, se owo akpananam ifọnke enye ke enyịn, mîdịghe enye ada idem nte imọfọn ikan mbon en̄wen. Abasi asasua mme ido ntre. Ini Jesus okodude ke isọn̄, enye ama ayat esịt etieti ye ikpọ owo ido ukpono eyo esie emi ẹkesibierede se idide nnennen n̄kpọ ẹnọ idemmọ. (Eccl. 7:16; Luke 16:15) Owo emi anamde n̄kpọ nte Jehovah ọdọhọde isikereke ke imọfọn ikan mbon en̄wen.

5. Bible owụt ke edinen ido edi nso? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁵ Edinen ido edi eti edu. Owo ndinyene utọ edu oro ọwọrọ ke enye anam se inende ke enyịn Jehovah Abasi. Ke Bible, mme ikọ emi ẹdade ẹkabade “edinen ido” ẹwụt ke owo emi enyenede utọ edu oro ada ibet emi ọfọnde akan odu uwem, oro edi ke enye odu uwem nte Jehovah ọdọhọde. Ke uwụtn̄kpọ, Jehovah ọkọdọhọ yak mme anyamurua ẹsikama “udomon̄kpọ eke . . . enende.” (Deut. 25:15) Ikọ Hebrew emi ẹdade ẹkabade “enende” ekeme ndiwọrọ n̄ko ndinam akpanikọ. Ntre, Christian emi oyomde Abasi abat imọ ke edinen ana okụt ete ke imọ isịnke n̄kari ke mbubehe ekededi emi imọ inamde. Edinen owo isimaha ndikụt ẹfịkde owo, ẹtụkde owo, m̀mê ẹdiọkde uwem ye owo. Owo emi edide ata edinen owo esibem iso ekere nte Jehovah edidade se enye ebierede man enye okụt ete ke imọ imenen̄ede ‘inem Jehovah esịt.’​—Col. 1:10.

6. Nso inam inịm ke se Jehovah ọdọhọde ke enen, enen; ke se enye ọdọhọde ke inenke, inenke? (Isaiah 55:8, 9)

⁶ Bible anam ikụt ke Jehovah ekpeteme nnyịn se edinen ido edide. Oro anam ẹkot enye “ebietidụn̄ edinen ido.” (Jer. 50:7) Jehovah okobot nnyịn, ntre enye ikpọn̄ enyene unen ndibiere se inende ye se mînenke. Sia idide mme anamidiọk inyụn̄ ifọnke ima, nnyịn ikemeke ndidiọn̄ọ se ifọnde ye se idiọkde nte Jehovah emi ọfọnde ama. (N̄ke 14:12; kot Isaiah 55:​8, 9.) Edi nte Abasi ọdọhọde idu uwem isọn̄ke ikan nnyịn sia ẹkebot nnyịn ke mbiet esie. (Gen. 1:27) Onyụn̄ enenem nnyịn ndidu uwem nte enye ọdọhọde. Ima emi imade Ete nnyịn anam ikpebe enye inyụn̄ idomo ndidu uwem nte enye ọdọhọde.​—Eph. 5:1.

7. Ntak emi ọfọnde itiene nnennen usụn̄ emi ẹdọhọde ẹnam n̄kpọ? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁷ Jehovah ọkpọdọhọ ke n̄kpọ enen, nnyịn ida ke enen, ọkpọdọhọ ke ọdiọk, nnyịn ida ke ọdiọk, edifọn ye nnyịn. Ọmọdiọn̄ọ ntak? Yak idọhọ ke ibet ubọpufọk ọdọhọ ke nnennen ibat blọks emi ẹkpesiode ke ekpat simen kiet edi n̄kpọ nte 30. Ekere ke ekpetie didie edieke ọbọpufọk kiet ọdọhọde ke iyom ndisio blọks 40 ke ekpat kiet, efen ete imọ idisio 50? Ediwak ufọk ẹkpenyene mfịna. Kere ise n̄ko nte n̄kpọ ekpetiede edieke mme dọkta ye mme nurse mîtieneke mbet usọbọ. Ndusụk mbon emi mmọ ẹsọbọde ẹkeme ndikpan̄a. Imokụt ke nditiene nnennen usụn̄ emi ẹdọhọde ẹnam n̄kpọ esifọn ye kpukpru owo. Ukem ntre, edieke inyịmede se Jehovah ọdọhọde ke ọfọn ye se enye ọdọhọde ke ọdiọk, ọyọfọn ye nnyịn.

8. Nso edidiọn̄ ke mbon emi ẹmade ndinam se inende ẹdinyene?

 ⁸ Jehovah esidiọn̄ mbon emi ẹdomode ndidu uwem nte enye ọdọhọde. Enye ọn̄wọn̄ọ ke “ndinen owo ẹyeda isọn̄ ẹnyene, ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke esịt ke nsinsi.” (Ps. 37:29) Kere utọ emem, inemesịt, ye edidianakiet emi okpodude ke ererimbot edieke kpukpru owo ẹkpedude uwem nte Jehovah ọdọhọde. Utọ uwem oro ke Jehovah oyom fi enyene. Kpukpru nnyịn imenyene ntak ndima edinen ido! Nso ke ikpanam man inen̄ede ima edu emi? Yak ineme n̄kpọ ita emi ikemede ndinam.

9. Nso idin̄wam nnyịn ima edinen ido?

⁹ Akpa: Ma Enye emi ebierede se inende ye se idiọkde ọnọ nnyịn. Edieke iyomde ndima edinen ido, ana inen̄ede ima Jehovah sia enye edi Enye emi ebierede se inende ye se idiọkde ọnọ nnyịn. Nte inen̄erede ima Jehovah, ntre ke edinen̄ede idọn̄ nnyịn ndidu uwem nte enye ọdọhọde. Ke uwụtn̄kpọ, ekpedi Adam ye Eve ẹma ẹma Jehovah, mmọ ikpakabiatke ibet emi enye ọkọnọde mmọ.​—Gen. 3:1-6, 16-19.

10. Nso ke Abraham akanam man enye enen̄ede ọdiọn̄ọ Jehovah?

¹⁰ Nnyịn iyomke ndinam ndudue emi Adam ye Eve ẹkenamde. Se idin̄wamde nnyịn edi nnyịn ndika iso n̄kpep n̄kpọ mban̄a Jehovah, ndima mme edu esie, ndinyụn̄ ndomo ndidiọn̄ọ nte enye esikerede n̄kpọ. Ima inam ntre, iyenen̄ede ima Jehovah. Kere se Abraham akanamde. Enye ama ama Jehovah etieti. Kpa ye edide ndusụk ini se Jehovah ekesibierede ikesitịmke in̄wan̄a enye, enye ikọsọn̄ke ibuot ye Jehovah. Utu ke oro, enye ama odomo ndinen̄ede ndiọn̄ọ Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, akpa ini emi Abraham okopde ke Jehovah ebiere ndisobo Sodom ye Gomorrah, ndịk ama anam enye ke “Ebiereikpe ofụri ererimbot” ọmọn̄ adian ndiọi owo ye nti owo osobo. Ke ekikere Abraham, idịghe Jehovah emi enye ọdiọn̄ọde akpanam utọ n̄kpọ oro. Ntre enye ama osụhọde idem obụp Jehovah mme mbụme. Jehovah ama enyene ime ọbọrọ enye. Ke akpatre, Abraham ama edikụt ke Jehovah ọdiọn̄ọ esịt kpukpru owo, ke tutu amama enye idimenke mbon emi ẹduede itọ idian ye mbon emi mîduehe inọ ufen.​—Gen. 18:20-32.

11. Didie ke Abraham okowụt ke imọ imama Jehovah, ke imenịm ke Jehovah ikemeke ndinam se mînenke?

¹¹ Nneme emi Abraham ekenemede ye Jehovah aban̄a Sodom ye Gomorrah ama ekpep enye n̄kpọ etieti. Imenịm ke nneme oro ama anam enye ama onyụn̄ okpono Ete esie akan akpa. Ke ediwak isua ama ekebe, n̄kpọ ama etịbe emi akpakanamde ọsọn̄ Abraham ndika iso mbuọt idem ye Jehovah. Jehovah ọkọdọhọ enye emen Isaac edima eyen esie akawa ọnọ imọ. Edi idahaemi Abraham ama enen̄ede ọdiọn̄ọ nte Abasi esinamde n̄kpọ, ntre enye ikobụpke Abasi mbụme ndomokiet. Enye ama adaha aka ndinam se ẹkedọhọde enye anam. Kpa ye oro, kere nte esịt eketịmerede enye ini enye osụk etịmde idem ndika n̄kawa Isaac! Anaedi Abraham ama enen̄ede ekere aban̄a se enye ọkọdiọn̄ọde aban̄a Jehovah. Enye ama ọdiọn̄ọ ke tutu amama Jehovah idinamke se mînenke, ke enye inyụn̄ ikemeke ndinam imọ ibak. Apostle Paul ọkọdọhọ ke Abraham ama ekere ke edieke imọ iwade Isaac edima eyen imọ oro, ke Jehovah ekeme ndinam enye eset. (Heb. 11:17-19) N̄kọ Jehovah ọkọn̄wọn̄ọ ke ubon Isaac ẹyewak ẹkabade idụt, ndien ini oro Isaac ikenyeneke ukpọk ibuot eyen kiet. Abraham ama ama Jehovah, ntre enye ama enịm ke Jehovah  Ete imọ esinam nnennen n̄kpọ kpukpru ini. Se Jehovah ọkọdọhọde enye anam ama ọsọn̄, edi mbuọtidem ama anam enye anam.​—Gen. 22:1-12.

12. Didie ke ikeme ndikpebe Abraham? (Psalm 73:28)

¹² Didie ke ikeme ndikpebe Abraham? Ana ika iso ikpep n̄kpọ iban̄a Jehovah ukem nte Abraham. Nte ikade iso ikpep, iyenen̄ede ima inyụn̄ ikpere Jehovah. (Kot Psalm 73:28.) Nte ikerede n̄kpọ eyebiet nte Jehovah esikerede. (Heb. 5:14) Ama etie ntre, owo okpodomo ndinam nnyịn inam idiọkn̄kpọ, nnyịn idinamke. Ididụkke-dụk nnyịn ekikere ndinam n̄kpọ ekededi emi edibiakde Ete nnyịn m̀mê edinamde ikûkpere enye aba. Edi nso en̄wen ke ikeme ndinam n̄wụt ke imama edinen ido?

13. Didie ke ikeme ndibịne edinen ido? (Mme N̄ke 15:9)

¹³ Ọyọhọ iba: Ke usen ke usen, domo ndinam se idin̄wamde fi ama edinen ido. Imesisịn̄ede idem ke ubọk ke ubọk man ikop idem. Mbiet n̄kpọ oro ke ana inam man ikeme ndidu uwem nte Jehovah ọdọhọde. Se itịn̄de emi isọn̄ke ikan nnyịn. Jehovah ọdiọn̄ọ ukeme nnyịn, ndien tutu amama enye ididọhọke inam se isọn̄de ikan nnyịn. (Ps. 103:14) Enye ọdọhọ nnyịn ke imọ “[imama] owo eke ebịnede edinen ido.” (Kot Mme N̄ke 15:9.) Ekpedi enyene se ikebierede ndinam nnọ Jehovah, ana isịn ofụri ukeme nnyịn ikụt ite ke imanam n̄kpọ oro. Ukem ntre ke edi ye ndibịne edinen ido. Jehovah eyenyene ime an̄wam nnyịn inam ukeme nnyịn, ndien edidi eyo esiere, nnyịn ima edinen ido ikan nte ikamade.​—Ps. 84:5, 7.

14. Edinen ido emi anade isịne nte ukwak ikpanesịt ada aban̄a nso? Ntak emi anade isịne enye?

¹⁴ Jehovah eti nnyịn ke ndinam nnennen n̄kpọ idịghe mbiomo. (1 John 5:3) Utu ke oro akam ekpekpeme nnyịn, imonyụn̄ iyom ukpeme oro kpukpru usen. Ti ofụri n̄kpọekọn̄ Abasi emi apostle Paul eketịn̄de aban̄a. (Eph. 6:14-18) Ewe ke otu oro ekekpeme owoekọn̄ esịt? Ekedi edinen ido emi anade isịne nte ukwak ikpanesịt, ndien oro ada aban̄a nte Jehovah ọdọhọde idu uwem. Ukem nte  ukwak ikpanesịt mîsiyakke n̄kpọ ekịm owoekọn̄ esịt, nte Jehovah ọdọhọde idu uwem ekeme ndikpan ndiọi n̄kpọ ndidọn̄ nnyịn, onyụn̄ an̄wam nnyịn ikûsukere ndiọi n̄kpọ. Ke ntre, domo nte ekekeme ndikụt ete ke edinen ido emi anade isịne nte ukwak ikpanesịt esịne ke otu n̄kpọekọn̄ emi esịnede!​—N̄ke 4:23.

15. Didie ke afo ekeme ndisịne edinen ido nte ukwak ikpanesịt?

¹⁵ Didie ke afo ekeme ndisịne edinen ido nte ukwak ikpanesịt? Edi afo ndisikere se Jehovah oyomde anam ke se ededi emi ebierede ndinam kpukpru usen. Ini oyomde ndibiere utọ nneme emi edinemede, ikwọ emi edibrede, fim emi edisede, m̀mê n̄wed emi edikotde, bem iso bụp idemfo: ‘Nso ke nyom ndimen nsịn ke esịt mi? Ndi Jehovah ama utọ n̄kpọ oro? Mîdịghe ndi aban̄a mme n̄kpọ emi Jehovah asuade, utọ nte oburobụt ido, afai, idiọkitọn̄, m̀mê ibụk?’ (Phil. 4:8) Edieke se ebierede edide se Jehovah amade, ndiọi n̄kpọ idikwe usụn̄ idụk fi esịt.

16-17. Didie ke Isaiah 48:18 anam inịm ke imekeme ndidu uwem nte Jehovah ọdọhọde ke nsinsi?

¹⁶ Ndi akanam emekere m̀mê eyekeme ndidi nte usen ebede, nte isua ebede, afo ekeme ndika iso ndu uwem nte Jehovah ọdọhọde? Se uwụtn̄kpọ kiet emi Jehovah ọnọde nnyịn ke Isaiah 48:18. (Kot.) Jehovah ọdọhọ ke edinen ido nnyịn ekeme nditie “nte mbufụt inyan̄.” Yak idọhọ ke ada ke mbenesụk ese nte mbufụt mmọn̄ edide anam anam, enye ọtọ edi. Nte osụk esede, ndi ọkpọtọn̄ọ ndikere ke usen kiet mmọn̄ oro ekeme nditre nditọ? Ihih-o! Ọmọdiọn̄ọ ke mmọn̄ oro esisụk anam ntre ke ediwak tọsịn isua emi ekebede, ke edisụk inam ntre.

¹⁷ Edinen ido fo ekeme ndibiet mbufụt inyan̄! Didie? Ke ini enyenede se oyomde ndibiere, bem iso kere m̀mê Jehovah akpama fi anam nso, ekem nam n̄kpọ oro. Inamke n̄kpọ m̀mê se oyomde ndibiere ọsọn̄ didie, edima Ete fo idikaha n̄kpọ ikpọn̄ fi, enye ọyọsọn̄ọ fi idem onyụn̄ an̄wam fi kpukpru usen yak odu uwem nte enye ọdọhọde.​—Isa. 40:29-31.

18. Ntak emi mîkpanaha ida nte nnyịn isinamde n̄kpọ ibiere n̄kpọ inọ mme owo?

¹⁸ Ọyọhọ ita: Yak Jehovah ebiere m̀mê se mbon en̄wen ẹnamde enen m̀mê inenke. Nte idomode ndidu uwem nte Jehovah ọdọhọde, ana itre ndibiere ikpe nnọ mbon en̄wen ikûnyụn̄ unam nte imọfọn ikan mmọ. Utu ke nnyịn ndise mme owo ke ndek nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke imenyene unen ndida nte isidude uwem mbiere n̄kpọ nnọ mmọ, ana iti ke Jehovah edi “Ebiereikpe ofụri ererimbot.” (Gen. 18:25) Jehovah idọn̄ke nnyịn ibiere ikpe inọ owo ndomokiet. Jesus ọkọdọhọ nnyịn ete: “Ẹtre ndibiere ikpe nnọ owo mbak owo edibiere ikpe ọnọ mbufo.”​—Matt. 7:1. *

19. Didie ke Joseph okowụt ke imenịm ke Jehovah kpọt enyene unen ndibiere ikpe nnọ owo?

¹⁹ Yak ifiak ikere se Joseph emi ekedide edinen owo akanamde. Enye ikebiereke ikpe inọ mbon en̄wen, idem ye mbon emi ẹkenamde enye ibak. Nditọete esie ẹma ẹdiọk uwem ye enye, ẹnyam enye ekedi ofụn, ẹnyụn̄ ẹnam ete mmọ enịm ke Joseph ama akpa. Ke ediwak isua ama ekebe, Joseph ama afiak osobo ye mbonubon esie. Ini oro enye ekedi okopodudu andikara. Joseph ekpekekere ke nditọete imọ oro ẹsụk ẹdi ndiọi owo, onyụn̄ oyom ndisio mmọ usiene. Okposụkedi emi nditọete esie ẹkenen̄erede ẹtua n̄kpọfiọk, mmọ ẹma ẹkere ke Joseph iditreke ndisio mmimọ usiene.  Edi Joseph ama ọdọhọ mmọ ete: “Ẹkûfehe ndịk, nte ami ndu ke itie Abasi?” (Gen. 37:18-20, 27, 28, 31-35; 50:15-21) Joseph ama osụhọde idem ayak nditọete esie ẹsịn Jehovah ke ubọk yak Jehovah ebiere se enye edinamde mmọ.

20-21. Ikpanam nso man nnyịn idinam nte imọfọn ikan mbon en̄wen?

²⁰ Ukem nte Joseph, nnyịn isibiereke ikpe inọ owo, isiyak isịn Jehovah ke ubọk. Ke uwụtn̄kpọ, nnyịn isinamke nte imenen̄ede idiọn̄ọ se inamde nditọete nnyịn ẹnam n̄kpọ. Nnyịn ikemeke ndidiọn̄ọ se isịnede owo ke esịt; ‘Jehovah kpọt esidomo uduakesịt owo.’ (N̄ke 16:2) Jehovah amama kpukpru owo, m̀mê owo oto m̀mọ̀n̄, m̀mê ẹnam n̄kpọ didie ke edem mmọ. Enye ọdọhọ ‘itat esịt’ ima kpukpru owo. (2 Cor. 6:13) Nnyịn iyom ndima kpukpru nditọete nnyịn, iyomke ndibiere ikpe nnọ mmọ.

²¹ Oro ọwọrọ ke inaha ibiere ikpe n̄ko inọ mbon emi mîdụhe ke esop. (1 Tim. 2:3, 4) Ndi enyene iman fo emi edide ama okụt enye afo ọdọhọ, “Tutu amama, owo emi ikemeke-keme ndidi Ntiense Jehovah”? Udûdọhọke! Ọkpọdọhọ, ọwọrọ ọmọbọ Abasi utom anam, ada ke imọ imọfọn ikan iman fo oro. Jehovah ke osụk ọnọnọ mme owo ke “kpukpru ebiet” ifet ndikabade esịt. (Utom 17:30) Ti ke owo emi ekerede ke imọ imọfọn ikan mbon en̄wen idịghe edinen owo ke enyịn Abasi.

22. Ntak emi ebierede ndima edinen ido?

²² Yak nnyịn ndima ndidu uwem nte Jehovah ọdọhọde anam nnyịn ye mbon en̄wen ikop idatesịt, an̄wam mbon en̄wen ẹma ndidu uwem nte Jehovah ọdọhọde, onyụn̄ an̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹkpere nnyịn ye Abasi nnyịn. Ẹyak ikûyak n̄kpọ ndomokiet anam itre ‘ndikop biọn̄ ye nsatitọn̄ edinen ido.’ (Matt. 5:6) Nịm ke Jehovah okụt nte odomode ndinam nnennen n̄kpọ, onyụn̄ enem enye ndikụt nte esịnde idem anam ntre idahaemi akan nte ekesinamde. Kûyak idem emem fi nte mme owo ẹdide eyo esiere, ẹnen̄ede ẹma ndinam se mîfọnke! Ti ke “Jehovah ama ndinen owo.”​—Ps. 146:8.