1. Nso ikanam prọfet Daniel odụk mbon Babylon enyịn?

 INI mbon Babylon ẹmụmde prọfet Daniel ke Jerusalem ẹka Babylon emi okoyomde usụn̄ etieti, Daniel ekedi ekpri akparawa. Edi se ikanamde Daniel odụk mmọ enyịn ekedi ke enye ‘ikobiomoke baba ndo kiet, ẹye idem,’ afiak oto udịm ubon ndidem. (1 Sam. 16:7) Oro akanam mbon Babylon ẹkpep enye n̄kpọ man enye odu ke ufọk ubọn̄ edidem mmọ.​—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Jehovah akada didie Daniel? (Ezekiel 14:14)

² Idịghe uyai Daniel m̀mê se enye ekedide ke ufọk ubọn̄ edidem akanam Jehovah ama enye; utọ owo emi ekpri akparawa oro ekemekde ndidi akanam. Ini Jehovah etịn̄de eti ikọ aban̄a Noah ye Job emi ẹma ẹkenam n̄kpọ Abasi ke ediwak isua ẹnyụn̄ ẹnyene eti enyịn̄ ye Abasi, Jehovah ama asiak Daniel. Ini Jehovah etịn̄de ikọ oro, etie nte Daniel ikọyọhọke kan̄a isua 20; ekpededi ama ọyọhọ, ikesịmke isua 25. (Gen. 5:32; 6:9, 10; Job 42:16, 17; kot Ezekiel 14:14.) Jehovah ama aka iso ama Daniel ke ofụri eyouwem esie. Mme akpan n̄kpọ ẹma ẹtịbe ke eyouwem Daniel, enye ama onyụn̄ ebịghi uwem.​—Dan. 10:11, 19.

3. Idineme nso ke ibuotikọ emi?

³ Ke ibuotikọ emi, imọn̄ ineme edu Daniel iba emi akanamde Jehovah ama enye. Idibem iso ineme mme edu oro kiet kiet ye ini emi ikemede ndiwụt ke imenyene mmọ. Ekem iyese se ikan̄wamde Daniel enyene mmọ. Akpatre n̄kpọ emi idinemede edi nte ikemede ndikpebe enye. Kpa ye emi ẹwetde ibuotikọ  emi ẹnọ mme uyen, kpukpru nnyịn imekeme ndikpep n̄kpọ nto Daniel.

4. Didie ke Daniel okowụt ke imenyene uko?

⁴ Ndịk ekeme ndinam mbon emi ẹnyenede uko, edi mmọ isiyakke oro akpan mmọ ndinam se inende. Kpa ye emi Daniel ekedide akparawa, enye ama enyene uko etieti. Yak ineme uwụtn̄kpọ iba. Etie nte akpa ekedi ke n̄kpọ nte isua iba ama ekebe tọn̄ọ mbon Babylon ẹkesobo Jerusalem. Edidem Nebuchadnezzar emi akakarade Babylon ama adaba ndap aban̄a ata akamba mbiet kiet. Ndap oro ama afịna enye etieti. Enye ama ọdọhọ ke iyowot kpukpru mbon ọniọn̄ imọ, ye Daniel nde, mmọ mîtịn̄ke se imọ ikadabade inọ imọ ye se ndap oro ọwọrọde. (Dan. 2:3-5) Akana Daniel ọsọsọp anam n̄kpọ mîdịghe ntre n̄kpan̄a oyokpon. Ntre enye ama “odụk ekeben̄e edidem ete ọnọ imọ ini eke ekemde ndisiak se ndap oro ọwọrọde nnọ edidem.” (Dan. 2:16) Daniel mîkpekenyeneke uko inyụn̄ ibuọt idem ye Abasi, enye ikpekekemeke ndinam utọ n̄kpọ oro. Ntak idọhọde ntre? Idụhe n̄kpọ ndomokiet ke Bible emi owụtde ke Daniel ama esikabade ndap mbemiso ini oro. Enye ama ọdọhọ mme ufan esie emi mbon Babylon ẹkesikotde Shadrach, Meshach, ye Abednego “ẹben̄e Abasi enyọn̄ atua mmimọ mbọm kaban̄a ndịben̄kpọ emi.” (Dan. 2:18) Jehovah ama ọbọrọ akam mmọ onyụn̄ an̄wam Daniel akabade ndap Nebuchadnezzar. Nte Enye akasan̄ade anyan̄a Daniel ye mme ufan esie ekedi oro.

5. Nso efen iketịbe emi akanade Daniel owụt ke imenyene uko?

⁵ Ke Daniel ama akakabade ndap akamba mbiet oro, ikebịghike n̄kpọ efen ama etịbe emi akanade enye owụt ke imenyene uko. Nebuchadnezzar ama adaba ndap efen emi akafịnade enye. Isan̄ enye emi, enye okokụt ata akamba eto. Daniel ama etịn̄ se ndap oro ọkọwọrọde uko uko ọnọ edidem, ọdọhọ enye ke enye ọmọn̄ adama, ke enye ididịghe aba edidem ke ufan̄ isua ifan̄. (Dan. 4:25) Edidem akpakada ke Daniel etịn̄ ikọ oro ke ntak asuade imọ, onyụn̄ owot enye osio. Edi Daniel ikayakke utọ n̄kpọ oro afịna enye. Enye ama enyene uko etịn̄ se akanade etịn̄.

6. Anaedi nso ikan̄wam Daniel enyene uko?

⁶ Anaedi nso ikan̄wam Daniel enyene uko ke  ofụri eyouwem esie? Ini Daniel edide ekpri, imenịm ke enye ama ekpep n̄kpọ oto ete ye eka esie. Mmọ ẹma ẹnịm ibet emi Jehovah ọkọnọde mme ete ye eka ke Israel, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkpep eyen mmọ Ibet Abasi. (Deut. 6:6-9) Idịghe Ibet Duop kpọt ke Daniel ọkọdiọn̄ọ. Enye ama ọdiọn̄ọ mme ibet en̄wen, utọ nte enye emi eketịn̄de se eyen Israel akpadiade ye se mîkpadiaha. b (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Daniel ama ọdiọn̄ọ mbụk ikọt Abasi onyụn̄ ọdiọn̄ọ se iketịbede ini mmọ ẹkesọn̄de ibuot ye Jehovah. (Dan. 9:10, 11) Nsio nsio n̄kpọ emi ẹketịbede ke eyouwem Daniel ẹma ẹnam enye enịm ke ọkpọkọm nso itịbe, ke Jehovah ye mme okopodudu angel Esie mmọdo ye imọ.​—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Nso efen ikan̄wam Daniel enyene uko? (Se ndise n̄ko.)

⁷ Daniel ama esimen se mme prọfet Abasi ẹkewetde, idem ye mme prọfesi Jeremiah, osụhọde etetie ekpep. Oro akanam enye ọdiọn̄ọ nte ini akakade ke ufụn ediwak isua emi mbon Babylon ẹkesịnde mme Jew ọmọn̄ etetre. (Dan. 9:2) Daniel ndikokụt nte mme prọfesi N̄wed Abasi ẹsude ama anam enye enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah, ndien mbon emi ẹnen̄erede ẹbuọt idem ye Jehovah ẹsinyene uko etieti. (Men Rome 8:31, 32, 37-39 domo.) Se idide akpan n̄kpọ ikan edi ke Daniel ama esibọn̄ akam ọnọ Ete esie emi odude ke heaven ke ubọk ke ubọk. (Dan. 6:10) Enye ama ayarade idiọkn̄kpọ esie ọnọ Jehovah onyụn̄ etịn̄ nte etiede enye ke idem ọnọ Jehovah. Daniel ama ọdọhọ Jehovah an̄wam imọ. (Dan. 9:4, 5, 19) Daniel ekedi owo nte nnyịn, ntre enye ikadaha-da uko imana. Utu ke oro, enye ndikesikpep Ikọ Abasi, mbọn̄ akam, nnyụn̄ mbuọt idem ye Jehovah, akanam enye enyene uko.

8. Idinam didie inyene uko?

⁸ Ikpanam nso man inyene uko? Ete ye eka nnyịn ẹkeme ndidọhọ nnyịn yak inyene uko, edi mmọ ikemeke ndinọ nnyịn uko sia uko itiehe nte n̄kpọ-akpa emi ete ye eka ẹsiyakde ẹnọ nditọ. Ndinyene uko etie nte ndikpep obufa ubọkutom. Usụn̄ kiet emi ekemede ndidiọn̄ọ ubọkutom oro edi nditịn̄ enyịn nse se owo emi ekpepde fi n̄kpọ oro anamde, nnyụn̄ n̄kpebe enye. Ukem oro n̄ko, edieke itịn̄de enyịn ise nte mbon en̄wen ẹwụtde ke imenyene uko inyụn̄ ikpebe mmọ, iyetiene inyene uko. Nso ke ikpep ito Daniel? Ana inen̄ede idiọn̄ọ Ikọ Abasi nte enye. Ana isibọn̄ akam inọ Jehovah kpukpru ini inyụn̄ itịn̄ nte etiede nnyịn ke idem inọ enye man inen̄ede ikpere enye. Ana ibuọt idem ye Jehovah inyụn̄ inịm ke enye do ye nnyịn. Ikpanam ntre, idomo ama edi, idinam n̄kpọ uko uko.

9. Nso ufọn ke ididia ima inyene uko?

⁹ Ima inyene uko, ufọn emi ididiade ididịghe ekpri. Kop uwụtn̄kpọ Ben emi akakade n̄wed ke Germany. Kpukpru owo ke ufọkn̄wed mmọ ẹkenịm ke mme n̄kpọ ẹkefoforo, ẹnyụn̄ ẹkere ke mbụk Bible emi aban̄ade nte ẹkebotde n̄kpọ edi ekọn̄-n̄ke. Usen kiet, ẹma ẹdọhọ Ben ọwọrọ ada ke iso kpukpru klas etịn̄ ntak emi enye enịmde ke ẹkebobot mme n̄kpọ. Enye ama onyụn̄ etịn̄ uko uko. Utịp ekedi nso? Ben ọdọhọ ete, “Titia mi ama etịm akpan̄ utọn̄ onyụn̄ ọbọ mi n̄kpọ emi n̄kewetde nda ntịn̄ se inamde nnịm ke ẹkebobot mme n̄kpọ emịn̄ ọnọ kpukpru nditọ klas nnyịn.” Nditọ klas mme Ben ẹkenam n̄kpọ didie? Ben ọdọhọ ete, “Ediwak mmọ ẹma ẹkpan̄ utọn̄ ẹnyụn̄ ẹdọhọ mi ke imama nte n̄kenyenede uko.” Mbụk Ben owụt ke mme owo ẹsiwak ndikpono mbon  emi ẹnyenede uko. Mbon emi ẹnyenede uko ẹkeme ndin̄wam mbon emi ẹnyenede eti esịt ẹdikpono Jehovah. Ndi omokụt nti ntak emi ẹkpenamde inyene uko do?

10. Tịn̄ se nsọn̄ọnda edide.

¹⁰ Ke Bible, ikọ Hebrew emi ẹkabarede nte “nsọn̄ọnda” m̀mê “nsinsi ima” ke ẹsiwak ndida ntịn̄ mban̄a utọ ima emi Abasi amade ikọt esie. Kpa ikọ oro ke ẹsida ẹtịn̄ ẹban̄a ima emi ikọt Abasi ẹmade idemmọ. (2 Sam. 9:6, 7) Jehovah oyom isọn̄ọ ida ye enye n̄ko. Nte eyo esierede aka, ntre ke ikeme nditetịm nsọn̄ọ nda ye enye. Ẹyak ise nte ekedide ntre ye Daniel.

11. Nso iketịbe inọ Daniel ke eyo usọn̄, emi akanade enye owụt ke isọn̄ọ ida ye Abasi? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

¹¹ Ke eyouwem Daniel, ediwak n̄kpọ ẹma ẹtịbe emi akanade enye owụt ke imọ isọn̄ọ ida ye Jehovah. Edi kiet ke otu mme idomo emi ọkọsọn̄de akan eketịbe ke enye ama ekebe isua 90. Etisịm ini oro, mbon Media ye Persia ẹma ẹkan mbon Babylon, ndien Edidem Darius akakara. Mbon emi ẹkenamde utom ẹnọ Edidem Darius ikamaha Daniel ikonyụn̄ ikponoke Abasi Daniel. Ntre mmọ ẹma ẹdiomi ndiwot enye. Mmọ ẹma ẹnam edidem esịn ubọk ke ewụhọ; ewụhọ oro ayanam ẹkụt m̀mê Daniel ọsọn̄ọ ada ye Abasi esie m̀mê ada ye edidem. N̄kukụre se Daniel akpakanamde man ebiet kpukpru mbon eken onyụn̄ owụt ke isọn̄ọ ida ye edidem ekpekedi nditre ndibọn̄ akam nnọ Jehovah ke usen 30. Edi Daniel ama esịn ndinam utọ n̄kpọ oro. Ke ntak oro, ẹma ẹtop enye ẹsịn ke obube ekpe. Jehovah ama ọdiọn̄ Daniel nte enye ọkọsọn̄ọde ada ye imọ onyụn̄ anyan̄a enye osio ke inua ekpe. (Dan. 6:12-15, 20-22) Nso idin̄wam nnyịn isọn̄ọ ida ye Jehovah nte Daniel?

12. Nso ikan̄wam Daniel enen̄ede ọsọn̄ọ ada ye Jehovah?

¹² Ima itetịn̄ ke owo ndinen̄ede mma Abasi edinam enye ọsọn̄ọ ada ye Abasi. Se ikanamde Daniel enen̄ede ọsọn̄ọ ada ye Jehovah ekedi ke enye ama enen̄ede ama Jehovah Ete esie emi odude ke heaven. Imenịm ke Daniel ndikesikere mban̄a nti edu Jehovah nnyụn̄ n̄kere nsio nsio usụn̄ emi Jehovah okowụtde ke imenyene mme edu oro akanam Daniel ama Jehovah ntre. (Dan. 9:4) Daniel ama esitie  ekere kpukpru nti n̄kpọ emi Jehovah akanamde ọnọ enye ye ikọt Esie.​—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Nso ye nso isinam ọsọn̄ mme uyen nnyịn ndisọn̄ọ nda ye Jehovah? Nọ uwụtn̄kpọ. (Se ndise n̄ko.) (b) Didie ke se okokụtde ke vidio oro ekeme ndin̄wam fi ọdiọn̄ọ se ekpetịn̄de owo okpobụp fi m̀mê Mme Ntiense Jehovah ẹsinyịme erenowo adan̄ ye erenowo, n̄wan adan̄ ye n̄wan?

¹³ Mbon emi ẹkande mme uyen nnyịn ẹkụk ikponoke Jehovah inyụn̄ idọn̄ke utọn̄ ke se Jehovah ọdọhọde ke enen m̀mê ke inenke. Okonyụn̄ edi ntre ye Daniel. Utọ mme owo oro ẹkeme ndisua owo ekededi emi mînịmke se mmọ ẹnịmde, m̀mê emi mîdụhe uwem nte mmọ ẹdude. Ndusụk mmọ ẹkam ẹkeme ndidomo ndifiomo mme uyen nnyịn man mmọ ẹkûsọn̄ọ uda ye Jehovah aba. Kop enyene-ndịk n̄kpọ emi eketịbede ọnọ akparawa kiet emi ekerede Graeme ke Australia, ini enye odude ke ufọkn̄wed sekọndri. Titia mmọ ama obụp kpukpru nditọ klas mmọ m̀mê ẹkpenam nso edieke ufan mmọ ọdọhọde mmọ ke isidan̄ ye erenowo nte imọ. Ekem enye ama ọdọhọ yak kpukpru mbon emi ẹkpenyịmede se ufan mmọ oro anamde ẹda n̄kan̄ kiet, mbon emi mîkpenyịmeke ẹda n̄kan̄ kiet. Graeme ọdọhọ ete, “Ami ye Ntiense efen emi mîkenyịmeke ima ida n̄kan̄ kiet, kpukpru owo ke klas ẹda n̄kan̄ kiet.” Se ikeditịbede ke oro ebede ama ọdiọk enyịn etieti; akana Graeme owụt ke isọn̄ọ ida ye Jehovah. Graeme ọdọhọ ete: “Klas oro ekedi klas hour kiet, edi tọn̄ọ ke ini ẹbụpde mbụme oro tutu esịm ini klas oro asuanade, kpukpru nditọ ufọkn̄wed eken ye titia nnyịn ẹma ẹsụn̄i nnyịn. Mma ndomo ofụri ukeme mi nditịn̄ ntak emi nnịmde se nnịmde sụn̄sụn̄ nnyụn̄ ndomo ndikọk ibuot ye mmọ, edi kpukpru mmọ ẹma ẹkịbi ikọn̄ ẹfak ke utọn̄.” Se iketịbede oro eketie Graeme didie ke idem? Enye ọdọhọ ete, “N̄kamaha nte ẹkesụn̄ide mi-o, edi esịt ama enen̄ede enem mi nte n̄kekemede nditịn̄ se nnịmde nnyụn̄ n̄kpọn̄ke Jehovah.” c

14. Tịn̄ n̄kpọ kiet emi anade inam man inen̄ede isọn̄ọ ida ye Jehovah.

¹⁴ Edieke inen̄erede ima Jehovah ukem nte Daniel, iyenen̄ede isọn̄ọ ida ye Jehovah. Nnyịn ndikpep mban̄a mme edu Jehovah edinam ima enye ntre. Ke uwụtn̄kpọ, imekeme ndikpep mban̄a mme n̄kpọ emi enye okobotde. (Rome 1:20) Edieke akpamade nditetịm mma nnyụn̄ n̄kpono Jehovah, emekeme ndikot n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi ẹwetde ke ikpehe emi, “Ndi Ẹkebobot?” mîdịghe ese mme vidio emi ẹkerede “Ndi Ẹkebobot?” N̄kpọ efen emi ekemede ndikot edi ndiye n̄kpri n̄wed Was Life Created? ye The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking. N̄kaiferi kiet emi ekerede Esther ke Denmark etịn̄ ntem aban̄a mme n̄wed oro: “Nte ẹkọkde ibuot ke mme n̄wed oro ọfọn etieti. Ndiye n̄kpri n̄wed oro itemeke fi se edinịmde; mmọ ẹtịn̄ se idude ẹnyụn̄ ẹyak fi ebiere se edinịmde.” Ben emi ima iketetịn̄ iban̄a ọdọhọ ete, “Se idude ke ndiye n̄kpri n̄wed oro ẹma ẹn̄wam mi nnen̄ede mbuọt idem ye Abasi ẹnyụn̄ ẹnam nnen̄ede n̄kụt ke Abasi okobot kpukpru odu-uwem n̄kpọ.” Ama ekpep mme n̄wed oro, imenịm ke eyenyịme se Bible etịn̄de ke Ediyarade 4:11 ete: “Jehovah, Abasi nnyịn, afo omodot ndibọ ubọn̄ ye ukpono ye odudu, koro afo okobotde kpukpru n̄kpọ.” d

15. Nso efen ke ikpanam man itetịm ima Jehovah?

¹⁵ N̄kpọ efen emi idinamde man itetịm ima Jehovah edi nnyịn ndinen̄ede n̄kpep mban̄a uwem Jesus Eyen esie. Se Samira ke Germany akanamde edi oro. N̄kaiferi oro ọdọhọ ete: “Se n̄kọdiọn̄ọde mban̄a Jesus akanam nnen̄ede  ndiọn̄ọ Jehovah.” Ini Samira edide ekpri, ikesin̄wan̄ake enye nte Jehovah ekemede ndidi ufan esie m̀mê ndima enye. Edi ama an̄wan̄a enye nte n̄kpọ esitiede Jesus ke idem. Enye ọdọhọ ete, “N̄kama Jesus sia enye ekesitie ufan ufan onyụn̄ ama nditọwọn̄.” Nte Samira ọkọdiọn̄ọde Jesus, ntre ke enye eketetịm ọdiọn̄ọ Jehovah onyụn̄ ekpere enye. Akasan̄a didie edi ntre? Enye ọdọhọ ete: “Sụn̄ sụn̄ sụn̄, ama ọtọn̄ọ ndin̄wan̄a mi ke Jesus ekpebe Ete esie n̄kpọ isụhọke. Enyene ediwak n̄kpọ emi mmọ mbiba ẹdade ẹbiet kiet eken. Mma ndikụt ke ntak kiet emi Jehovah ọkọdọn̄de Jesus edi isọn̄ ekedi ndinam mme owo ẹtetịm ẹdiọn̄ọ imọ.” (John 14:9) Edieke oyomde nditetịm ndiọn̄ọ Jehovah nnyụn̄ n̄kpere enye, da ini kpep ofụri se ekekeme ban̄a Jesus. Ama anam ntre, eyetetịm ama Jehovah onyụn̄ enen̄ede ọsọn̄ọ ada ye enye.

16. Nso ufọn ke ididia ikpọsọn̄ọ ida ye Jehovah? (Psalm 18:25; 37:28)

¹⁶ Mbon emi ẹsisọn̄ọde ẹda ye kiet eken ẹsidi itai ye aban̄, n̄kpa n̄kpa kpọt esidian̄ade mmọ. (Ruth 1:14-17) N̄kpọ efen edi ke mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye Jehovah isitịmekede esịt, se mmọ ẹnyenede onyụn̄ ekem mmọ. Ntak idọhọde ntre edi ke Jehovah ọn̄wọn̄ọ ndisọn̄ọ nda ye mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye enye. (Kot Psalm 18:25; 37:28.) Tịm kere se iyomde nditịn̄ emi: Ẹkpemen nnyịn ẹdomo ye Andibot nnyịn emi edide Ata Ọkpọsọn̄ Abasi, ibiet mfi, edi enye ọn̄wọn̄ọ ndima nnyịn ke nsinsi! Ndien enye ama ama nnyịn ntre, idomo ekededi, asua, idem n̄kpa ikemeke ndidian̄ade nnyịn n̄kpọn̄ enye. (Dan. 12:13; Luke 20:37, 38; Rome 8:38, 39) Enen̄ede ọfọn ikpebe Daniel inyụn̄ ika iso isọn̄ọ ida ye Jehovah!

17-18. Nso efen ke ikeme ndikpep nto Daniel?

¹⁷ Edu Daniel iba kpọt ke ineme ke ibuotikọ emi. Edi se ikemede ndikpep nto enye ẹwak ẹkan oro. Uwụtn̄kpọ kiet edi ke Jehovah ama anam Daniel okụt mme n̄kukụt, adaba mme ndap, onyụn̄ ekeme nditịn̄ se mme prọfesi ẹwọrọde. Ediwak mme prọfesi oro ẹma ẹsosu. Mbon eken ẹtịn̄ se iditịbede ke ini iso, emi edibehede kpukpru owo ke isọn̄ emi.

¹⁸ Ke ibuotikọ emi etienede, iyeneme prọfesi iba emi Daniel ekewetde. Mme prọfesi oro ẹkpen̄wan̄a kpukpru nnyịn n̄kpri ye ikpọ, iyekeme ndibiere nnennen se ikpanamde idahaemi. Mmọ ẹkeme ndin̄wam nnyịn itetịm inyene uko inyụn̄ inen̄ede isọn̄ọ ida ye Abasi man itịm idem ndiyọ mme idomo emi ẹdidide ke iso ke mîbịghike.