• “Eketie mi nte ebe mi esịn efịbe ke ubọk ke ubọk.”

• “Eketie mi nte ẹsuene mi, ke nyehe ndụk enye enyịn, nnyụn̄ n̄wọrọke n̄kpọ.”

• “N̄kekemeke nditịn̄ nnọ owo ndomokiet. N̄kọbọ ita ke ime.”

• “Eketie mi nte Jehovah ikereke iban̄a mi.”

Mme ikọ oro ẹwụt utọ ukụt emi esisịmde n̄wan ebe esie ama ese ndise idan̄. Ndien ekpedi ebe esie edịbe ese ke ediwak ọfiọn̄ m̀mê ediwak isua, enye ekeme ndikere ke imọ idikemeke ndiberi edem ke enye aba. N̄wan kiet ọdọhọ, “Mma nsikere: ‘Ete emi etetie mi ke n̄kan̄ mi ededi anie? Okûdi enyene mme n̄kpọ efen emi enye edịpde mi?’”

Ẹwet ibuotikọ emi ẹnọ n̄wan emi ebe esie esisede ndise idan̄. a Imọn̄ ineme mme item Bible emi ẹkemede ndidọn̄ n̄wan esịt, ẹnam esịt ana enye sụn̄, ẹn̄wam enye aka iso ekpere Jehovah, ẹnam enye okụt ke Jehovah ama enye, onyụn̄ oyom ndin̄wam enye. b

Idịghe kpukpru se ebe fo anamde ke edinyene se ekemede ndinam mban̄a. Edi enyene se ekemede ndinam man enen̄ede enyene emem, ubiak fo idinyụn̄ ikpon ikaha. Se mmọ mi.

Kûduọhọ idemfo. N̄wan ekeme ndikere ke imọ idi ntak emi ebe imọ esisede ndise idan̄. Alice c ekekere ke anaedi imọ ikenen̄ekede iye idụk ebe imọ enyịn. Enye ama esikere ete, ‘Nso ikpanam ebe mi emek ndise iban en̄wen utu ke ami?’ Ndusụk iban ẹsiduọhọ idem nte mmọ ẹyatde esịt ke se ebe mmọ anamde, ẹnyụn̄ ẹkere ke mmimọ inam n̄kpọ etetịm ọdiọk akan se edide. Danielle ọdọhọ ete, “N̄kekere ke ami ndinen̄ede mfịna idem nnyụn̄ nyat esịt nte ebe mi osụk esede ndise idan̄ akanam yak edi eyo esiere, ndọ nnyịn abiara aka.”

Ekpedi etie fi ntre n̄ko, diọn̄ọ ke Jehovah iduọhọke fi ke se ebe fo anamde. James 1:14 ọdọhọ ete: “Idomo esịm owo kiet kiet ke ini udọn̄ idemesie odụride onyụn̄ atapde enye.” (Rome 14:12; Phil. 2:12) Utu ke Jehovah ndiduọhọ fi, enye enen̄ede ama nte ọsọn̄ọde ada ye enye.​—2 Chron. 16:9.

N̄wan ekeme ndikere ke ebe imọ ese ndise idan̄ ke ntak emi imọ mînen̄ekede iye idụk enye enyịn. Nsu ke edi. Mbon emi ẹnamde ndụn̄ọde ẹban̄a se isụk inemede emi ẹdọhọ ke amaedi utọ idan̄ emi esidọn̄de  owo emi esisede ndise idan̄, ke idụhe n̄wan ndomokiet ke ererimbot emi, emi ekemede ndinam se idọn̄de enye oro.

Kpọn̄ ọkpọsọn̄ ekikere. Catherine ọdọhọ ke n̄kukụre n̄kpọ emi imọ ikesitakde ndikere, inyeneke emem ke uwem, edi nte ebe imọ ekesisede ndise idan̄. Frances ọkọdọhọ ete: “Ini ekededi emi mmemfiọkke ebiet emi ebe mi odude, esịt eyetịmede mi. Ntak ke nditịmede esịt tọn̄ọ usenubọk tutu eyo okụt.” Iban eken ẹdọhọ ke ikpodu ye nditọete emi ẹdiọn̄ọde ke ebe mmimọ esise ndise idan̄, ke bụt esiwot mmimọ. Mbon en̄wen ẹdọhọ ke esitie mmimọ ikpọn̄ ikpọn̄ sia etie mmimọ nte se iwọrọde mmimọ in̄wan̄ake owo ndomokiet.

Nte esitiede mbon emi utọ n̄kpọ oro ọwọrọde edi oro. Edi ndiyak mfịna oro adia fi idem oyosio fi ekikere ọkọn̄ ke enyọn̄. Utu ke oro, sịn ekikere ke nte afo ye Jehovah ẹdide ufan. Akpanam ntre, eyekeme ndiyọ.​—Ps. 62:2; Eph. 6:10.

Okpokot onyụn̄ etie ekere mbụk iban ke Bible emi esịt eketịmerede ndien mmọ ẹbọn̄ akam ẹnọ Jehovah, Jehovah onyụn̄ ọdọn̄ mmọ esịt, oro ekeme ndin̄wam fi. Idịghe kpukpru ini ke Jehovah ekesinam utịben̄kpọ yak mfịna mmọ ẹtre ke ebe oro. Edi enye ama esinam mmọ ẹnyene emem. Da Hannah ke uwụtn̄kpọ. Enye ama “ofụhọ idiọk idiọk” aban̄a mfịna esie. Edi ke enye ama “[ọkọbọn̄] akam ebịghi ke iso Jehovah,” enye ama enyene emem kpa ye emi enye mîkọdiọn̄ọke nte n̄kpọ editiede ke iso.​—1 Sam. 1:10, 12, 18; 2 Cor. 1:3, 4.

Dọhọ mbiowo ẹn̄wam fi. Mmọ ẹkeme nditie nte “ebiet eke ẹdịbede ẹbọhọ ofụm ye ọtọ udak edịm.” (Isa. 32:2) Mmọ ẹkeme nditeme fi eyenete an̄wan emi ekemede ndiketịn̄ mfịna fo nnọ ndien enye ọdọn̄ fi esịt, edi ukopke n̄kpọ oro ke an̄wa.​—N̄ke 17:17.

Ndi emekeme ndin̄wam ebe fo etre ndise ndise idan̄? Emekeme. Bible owụt ke “owo iba” ndidiana kiet n̄kọk mfịna m̀mê ndin̄wana ye asua emi enyenede odudu ‘ọfọn akan owo kiet’ nditịme ikpọn̄. (Eccl. 4:9-12) Ndụn̄ọde oro ẹnamde owụt ke edieke ebe ye n̄wan ẹdianade kiet ẹnam n̄kpọ man ebe emi esisede ndise idan̄ okûse aba, ke enye ekeme nditre, ke n̄wan esie ekeme ndifiak ntọn̄ọ ndiberi edem ke enye.

Se idude edi ke se idin̄wamde mbufo ẹkụt ibuot edi m̀mê enen̄ede ọdọn̄ ebe fo nditre ndise ndise idan̄, m̀mê enye onyụn̄ enen̄ede ebiere ke imọ iyanam se ikekeme man itre. Ndi enye ọbọn̄ akam  ekpe Jehovah ubọk ete an̄wam imọ, onyụn̄ aka ebịne mbiowo ọkọdọhọ ẹn̄wam imọ? (2 Cor. 4:7; Jas. 5:14, 15) Ndi enyene mme n̄kpọ emi enye ebierede ndinam emi ẹdinamde enye okûsịn idem ke fehesan̄? Ke uwụtn̄kpọ, ndi enye enịm ini emi enye ediyakde fon, kọmputa, m̀mê tablet esie inịm? Enye ọkpọdiọn̄ọ itie m̀mê n̄kpọ emi ekemede ndinam ndise idan̄ ọdọn̄ enye, ndi enye esikọhọde utọ itie oro m̀mê n̄kpọ oro? (N̄ke 27:12) Ndi enye enyịme afo an̄wam enye onyụn̄ etịn̄ ofụri akpanikọ ọnọ fi? Ekpedi ntre, emekeme ndin̄wam enye.

Didie? Se uwụtn̄kpọ mi. Felicia ọkọdọ Ethan emi ndise idan̄ ekemehede ini enye edide ekpri akparawa. Ọkpọdọn̄ Ethan ndise utọ ndise oro, enye isidịpke n̄wan esie sia n̄wan esie anam emem enye utom nditịn̄. Ethan ọdọhọ ete: “Mmesitịn̄ ofụri akpanikọ nnọ n̄wan mi nnyụn̄ ndịpke enye n̄kpọ ndomokiet. Enye esin̄wam mi n̄kûnam n̄kpọ ekededi emi ekemede ndinam nse ndise idan̄. Ndien ke ini ke ini, enye oyobụp mi m̀mê n̄kpọ etie didie. Enye esin̄wam mi n̄kpeme nte ndụkde Intanet.” Isinemke Felicia nte utọ ndise oro esidọn̄de Ethan, edi enye ọdọhọ ete: “Ami ndiyat esịt ye n̄kpọ oro ndibiak mi in̄wamke enye etre ndise ndise idan̄. Ima ineme mfịna esie ye se idin̄wamde enye ima, enye esiben̄e idem ndidian ubọk ye ami yak inam se idinamde esịt osụhọde mi.”

Utọ nneme oro ekeme ndin̄wam ebe etre ndise ndise idan̄ onyụn̄ an̄wam n̄wan esie afiak eberi edem ke enye. Idem n̄kpọ, ebe ekpenyịme nditịn̄ se isisọn̄de enye ye se ikemede ndisịn enye ke fehesan̄, se enye esinamde kpukpru usen, ebiet eke enye akaka ọnọ n̄wan esie, eyemem n̄wan esie utom ndifiak mberi edem ke enye sia inyeneke se enye edịpde n̄wan esie aba.

Ndi emenịm ke emekeme ndin̄wam ebe fo ntre n̄ko? Ekpedi emenịm, tie ye enye kot nyụn̄ neme ibuotikọ emi. Se enye oyomde ndinam edi enye nditre ndise ndise idan̄ nnyụn̄ nnam se iwụtde ke edi se afiakde eberi edem ke enye. Utu ke enye ndiyat esịt nte afo oyomde ndineme n̄kpọ oro ye enye, enye akpakam odomo ndidiọn̄ọ nte se enye esinamde oro esifịnade fi. Se afo oyomde ndinam edi ndin̄wam enye etre ndise ndise idan̄ onyụn̄ anam se idin̄wamde fi afiak eberi edem ke enye. Eyedi se mbufo mbiba ẹtiede kiet ẹkpep se isinamde ọdọn̄ owo ndise ndise idan̄ ye nte ẹkemede ndikan utọ n̄kpọ oro ubọk. d

Ekpedi ndịk anam fi ke ama etie ye ebe fo eneme  n̄kpọ oro ke ikọ ọmọn̄ asiaha, emekeme ndidọhọ ebiowo emi mbufo mbiba ẹmehede editie ye mbufo ini ẹnemede. Fiọk ete ke inamke n̄kpọ m̀mê ebe fo ama etetre ndise ndise idan̄, ke oyosụk ada ini mbemiso afo ekemede ndifiak mberi edem ke enye. Kûyak idem emem fi. Kama enyịn yom n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi ẹwụtde ke ẹmefiak ẹtọn̄ọ ndikpere. Nịm ke edieke mbufo mbiba ẹnyenede ime, ke nte ini akade ndọ mbufo ayafiak ọfọn.​—Eccl. 7:8; 1 Cor. 13:4.

Ebe fo akpafiak ese ndise idan̄ ke ama eketre, ndi oro ọwọrọ ke enye ikabakede esịt, mîdịghe ke enye idikemeke nditre? Iwọrọke ntre. Ekpedi n̄kpọ oro ama odụk enye iyịp, ekeme ndidi enye editetịme ke ofụri eyouwem esie man okûse aba. Enye ekeme ndifiak n̄kese idem ke ama eketre ke ata ediwak isua. Enye mîyomke ndifiak n̄kese n̄kpọ oro, ana enye anam mme n̄kpọ emi ẹdinamde enen̄ede ọsọn̄ enye ndidụk idomo oro. Idem ke ama eketie nte ke enye akan mfịna oro ubọk, eyedi se enye osụk enen̄ede ekpeme idem. (N̄ke 28:14; Matt. 5:29; 1 Cor. 10:12) Ana “odudu oro anamde utom ke ekikere” esie edi obufa, enye onyụn̄ ekpep “[ndisua] se idiọkde.” Oro esịne ndise idan̄ ye n̄kpọ ekededi emi edehede, utọ nte ndifiọn̄ọ ndido idan̄. (Eph. 4:23; Ps. 97:10; Rome 12:9) Ndi enye enyịme ndinam mme n̄kpọ emi ẹbatde do? Ekpedi ntre, utịt utịt enye eyekeme nditre ndise ndise idan̄. e

Edieke ebe fo mîmaha nditre ndise ndise idan̄, akpanam nso? Imọdiọn̄ọ ke ekeme ndidi anam anam esịt ayat fi, etie nte ke ofụri ufen fo oro atatak, onyụn̄ etie nte enye ọtọ fi edem ke isọn̄. Yak mfịna oro sịn Jehovah ke ubọk man enyene emem. (1 Pet. 5:7) Ka iso kpep Ikọ Abasi, tie kere se ekpepde, nyụn̄ bọn̄ akam man akaka iso ekpere Jehovah. Ama anam ntre, nen̄ede nịm ke enye ke ekpere fi n̄ko. Isaiah 57:15 ọdọhọ ke enye odu ye mbon emi ẹnuakde, emi ẹnyụn̄ ẹfụhọde, man mmọ ẹfiak ẹkop idatesịt. Nam ofụri se ekekeme man aka iso edi ata eti Christian. Dọhọ mbiowo ẹn̄wam fi. Kûduọk idotenyịn ke ini ko ke iso, ke enye ekeme ndikpụhọde.​—Rome 2:4; 2 Pet. 3:9.