1, 2. Didie ke mbụk eyen ufọkn̄wed kiet owụt nte Bible ekemede ndikpụhọde owo?

EKPRI eyen erenowo kiet emi ekerede Tony ikenyeneke ete. Enye ama ekere nditre n̄wed sia n̄wed ikọdọn̄ke enye aba. Enye ekesidodụn̄ ke ufọk senima kpukpru utịturua, mîdịghe aka udia-uwem ye mme ufan esie. Idịghe nte enye ekedi owo afai, ikesinyụn̄ idaha n̄kpọsọn̄ ibọk. Mfịna esie ekedi ke enye ikọdiọn̄ọke se akpadade uwem esie anam, enye ikakam inen̄ekede inịm ke Abasi do. Ekem enye ama osobo ebe ye n̄wan kiet emi ẹdide Mme Ntiense Jehovah, etịn̄ ke imọ inen̄ekede inịm ke Abasi do onyụn̄ obụp mmọ mbụme. Mmọ ẹma ẹnọ enye n̄kpri n̄wed The Origin of Life—Five Questions Worth Asking ye Was Life Created?

² Ini mmọ ẹfiakde ẹka ẹbịne Tony, enye ama okpụhọde. Enye ama okot n̄wed iba oro ediwak ini tutu mmọ ẹn̄wịne utọn̄. Tony ama ọdọhọ ke edi se owo enịm ke Abasi do. Enye ama enyịme ẹsidikpep imọ Bible. Sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄, uwem ama ọtọn̄ọ ndinem enye. Tony emi mîkamaha n̄wed ekedisịne ke otu mbon emi ẹdiọn̄ọde n̄kpọ ẹkan ke ufọkn̄wed. Idem ama akpa etubom ufọkn̄wed mmọ tutu. Enye ama ọdiọn̄ọ ke Tony ọtọn̄ọ ndikpep Bible onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Omokpụhọde etieti omonyụn̄ ebe n̄wed idahaemi. Ndi se ekpepde ye Mme Ntiense Jehovah anam?” Tony ama  ọdọhọ ih, onyụn̄ ọkwọrọ ikọ ọnọ enye. Tony ama aka n̄wed ama, mfịn enye edi asiakusụn̄ ofụri ini ye asan̄autom unamutom. Enem enye n̄ko nte Jehovah edide edima Ete esie.—Ps. 68:5.

3. Nso item ke Jehovah ọnọ mme uyen?

³ Mbụk Tony eti nnyịn ke Jehovah enen̄ede ekere aban̄a mme uyen. Enye oyom uwem enem fi, onyụn̄ oyom uwem fo enyene ibuot. Oro anam enye ọdọhọ ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edide akparawa.” (Eccl. 12:1) Isimemke ndinam emi ndusụk ini ke idiọk ererimbot emi. Edi oro iwọrọke ke owo ikemeke ndinam. Edieke ayakde Abasi an̄wam fi, oyokop inem uwem idahaemi ye ke ofụri eyouwem fo. Imọn̄ ida se iketịbede ini nditọ Israel ẹkedade Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnyene ye mbụk David ye Goliath inam emi an̄wan̄a.

4, 5. Se iketịbede ini nditọ Israel ẹkedade Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnyene ye ini David akan̄wanade ye Goliath ẹkpep nnyịn nso akpan n̄kpọ? (Se mme ndise oro ẹdude ke page 24.)

⁴ Ini nditọ Israel ẹkperede Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Abasi ikọdọhọke mmọ ẹkpep ekọn̄ m̀mê mbufa usụn̄ un̄wana ekọn̄. (Deut. 28:1, 2) Enye akakam ọdọhọ mmọ ẹnịm mme ewụhọ imọ ẹnyụn̄ ẹbuọt idem ye imọ. (Josh. 1:7-9) Ke enyịn owo, utọ item oro ekedi ndisịme! Edi ata eti item ekedi oro sia Jehovah ama an̄wam mmọ ẹkan mbon Canaan ediwak ini. (Josh. 24:11-13) Mûnyeneke mbuọtidem, udûkemeke ndikop uyo Abasi, edi udûtreke ndikụt unen edieke okopde. Ekedi ntre ke eset, osụk edi kpa ntre ke eyo nnyịn.

⁵ Enyene okopodudu owoekọn̄ kiet emi ekekerede Goliath. Enye ama ọniọn̄ n̄kpọ nte ikpat usukkiet ye ubak, onyụn̄ akama nti n̄kpọekọn̄. (1 Sam. 17:4-7) Edi David akakama n̄kpọ iba kpọt ebịne Goliath. Kiet ekedi utopitiat, efen edi mbuọtidem emi enye ekenyenede ke Jehovah Abasi. Ke enyịn mbon emi mînyeneke mbuọtidem, David eketie nte ata ndisịme. Edi mmọ ikenenke, sia Goliath akakam edi ndisịme.—1 Sam. 17:48-51.

6. Nso ke iyom ndineme ke ibuotikọ emi?

⁶ Ke ibuotikọ emi ekebemde enye emi iso, ima ineme n̄kpọ inan̄ emi ẹdinamde ikop ata inemesịt, uwem nnyịn onyụn̄ enyene ibuot. Mmọ ẹdi ndinen̄ede ndiọn̄ọ Abasi, ndima nti ufan emi Abasi ọnọde nnyịn, ndibiere nti n̄kpọ emi ikpadade uwem nnyịn inam, ye ndinen̄ede mma ifụre emi inyenede sia idide ikọt Abasi. Ẹyak ifiak ineme n̄kpọ inan̄ emi. Isan̄ enye emi idida ndusụk se idude ke ọyọhọ Psalm 16 ineme mmọ.

7. (a) Owo emi enyenede spirit Abasi esinam nso? (b) Nso ikedi “udeme” David, ndien nso ufọn ke oro akanam ọnọ enye?

⁷ Owo emi enyenede spirit Abasi esibuọt idem ke Abasi, ese n̄kpọ nte Abasi esede, ayak Abasi eteme enye se akpanamde, onyụn̄ ebiere ndikop uyo esie. (1 Cor. 2:12, 13) David ekedi utọ owo oro. Enye ọkọkwọ ete: “Jehovah edi udeme emi ẹbaharede ẹnọ mi ye cup emi ẹdemede ẹnọ mi.” (Ps. 16:5) “Udeme” David ama esịne ifet oro enye ekenyenede ndidi ufan Jehovah. Jehovah ekedi ebiet ubọhọ esie. (Ps. 16:1) Nso ufọn ke emi akanam ọnọ enye? Enye ekewet ete: “Esịt mi adara.” Idụhe se ikenemde David nte enye ndidi ufan Abasi.—Kot Psalm 16:9, 11.

8. Nso ye nso idinam fi okop ata inemesịt?

⁸ Mbon emi ẹsịnde ibuot ẹsịn itọn̄ ẹdia uwem ẹnyụn̄ ẹyom inyene inyeneke utọ inemesịt oro David ekenyenede. (1 Tim. 6:9, 10) Brọda kiet ke Canada ọdọhọ ete: “Idịghe se owo ekemede ndinyene ke uwem anam owo okop ata inemesịt, akam  edi se inọde Jehovah Abasi emi ọnọde nnyịn kpukpru nti enọ.” (Jas. 1:17) Ndinen̄ede mbuọt idem ye Jehovah nnyụn̄ nnam n̄kpọ esie ayanam uwem fo enyene ibuot onyụn̄ anam fi okop ata inemesịt. Nso idin̄wam fi enen̄ede ọbuọt idem ye Abasi? Ana ada ini okot Ikọ esie, ese se enye okobotde, ekere aban̄a mme edu esie, ye adan̄a nte enye amade fi.—Rome 1:20; 5:8.

9. Didie ke ekeme ndiyak Ikọ Abasi enen̄ede fi nte ekenen̄erede David?

⁹ Ndusụk ini Abasi esinen̄ede nnyịn man owụt ke imama nnyịn. Se eti ete esinamde edi oro. David ama okop inemesịt ini Abasi ekenen̄erede enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Nyotoro Jehovah emi ọnọde mi item. Ke akpanikọ, mme ekpụt mi ẹnen̄ede mi ke okoneyo.” (Ps. 16:7) Enye ama esitie ekere nte Abasi adade n̄kpọ, ada n̄kpọ nte Abasi adade, onyụn̄ ayak item Abasi enen̄ede enye. Edieke ọbuọtde idem ye Abasi onyụn̄ adade n̄kpọ nte enye adade, afo n̄ko eyenen̄ede ama Abasi onyụn̄ aka iso okop uyo esie. Eyenen̄ede ọdiọn̄ọ Ikọ Abasi onyụn̄ ọsọn̄ idem ke esop. Sista kiet emi ekerede Christin ọkọdọhọ ete, “Ke ini nnamde ndụn̄ọde nnyụn̄ ntiede n̄kere se n̄kotde, esitie mi ke idem nte Jehovah akanam ẹwet n̄kpọ oro ẹnọ mi!”

10. Isaiah 26:3 owụt ke nso ufọn ke afo edidia edieke esikerede n̄kpọ nte owo emi enyenede spirit Abasi?

¹⁰ Idịghe nte inam inua ndidọhọ ke ama enyene spirit Abasi, ke eyenyene ata ifiọk ye ikike, ndien ke oro ayan̄wam fi ese ererimbot emi ye ini iso ererimbot emi nte Abasi esede. Ntak emi Abasi ọnọde fi utọ ifiọk ye ikike oro? Enye oyom fi ada se idide akpan n̄kpọ nte akpa ke uwem, ebiere n̄kpọ ọfọn, okûnyụn̄ uyak ndịk anam fi aban̄a ini iso! (Kot Isaiah 26:3.) Brọda kiet ke United States, emi ekerede Joshua ọdọhọ ke “ama ekpere Jehovah, eyenen̄ede ọdiọn̄ọ se idide akpan n̄kpọ ye se mîdịghe.” Ata akpanikọ edi oro. Emi esinam owo okop ata inemesịt!

11. Didie ke David okowụt nte ikpemekde nti ufan?

¹¹ Kot Psalm 16:3. David ama ọdiọn̄ọ utọ mbon emi enye akpadade nte ufan. Enye ekesinam ufan ye mbon emi ẹmade Jehovah, emi ama esinyụn̄ anam enye enen̄ede okop “idatesịt.” Mme ufan esie ẹkedi “ndisana owo,” oro edi, mbon emi ẹkedude uwem nte Jehovah ọdọhọde. Owo efen emi eketienede ewet Psalm ama etiene enyene utọ ufan emi. Enye ekewet ete: “Ami ndụk nsan̄a ye kpukpru mbon oro ẹbakde fi, ye mbon oro ẹnịmde mme ewụhọ fo.” (Ps. 119:63) Nte ima ikeneneme ke ibuotikọ emi ekebemde enye emi iso, emekeme ndikụt ediwak nti ufan ke otu mbon emi ẹbakde Jehovah ẹnyụn̄ ẹkopde uyo esie, edi kûbet tutu ededi ubọkn̄ka fo.

12. Nso ikanam David ye Jonathan ẹma idemmọ ntre?

¹² David ikanamke ufan ye ubọkn̄ka esie kpọt. Ndi emeti akwa owo kiet emi ekedide ata edima ufan esie? Ekedi Jonathan. David ye Jonathan ẹsịne ke otu ata nti ufan emi ẹwetde ẹban̄a ke Bible. Edi ndi ama ọdiọn̄ọ ke Jonathan ama ọsọn̄ọ David ke n̄kpọ nte isua 30? Nso ikanam mmọ ẹma idemmọ ntre? Mmọ mbiba ẹkebuọt idem ye Abasi, ẹkpono kiet eken, ẹnyụn̄ ẹma nte owo mmọ kiet kiet ekenyenede uko an̄wana ye mme asua ikọt Abasi.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Ndi akpana anam ufan ye mbon edem mbufo kpọt? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹³ Nnyịn n̄ko imekeme ndikop “idatesịt” ukem nte David ye Jonathan ẹkekopde edieke imade mbon emi ẹmade Jehovah ẹnyụn̄ ẹbuọtde idem ye enye. Kiera emi ama akanam n̄kpọ Abasi ke ediwak isua ọdọhọ ete, “Mmenyene mme ufan emi  ẹtode nsio nsio itie ke ererimbot, ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ nsio nsio.” Edieke mûnamke ufan ye mbon edem mbufo kpọt, oyokụt nte Ikọ Abasi ye spirit Abasi ẹsinamde mme owo ke nsio nsio idụt ẹdiana kiet.

14. (a) Nso ikeme ndin̄wam fi ebiere nti n̄kpọ emi akpadade uwem fo anam? (b) Mme uyen emi ẹkebierede ndida uwem mmọ nnam n̄kpọ Abasi ẹtịn̄ nso?

¹⁴ Kot Psalm 16:8. David akada ofụri uwem esie anam n̄kpọ Abasi. Afo n̄ko oyokop ata inemesịt edieke adade n̄kpọ Abasi ke akpa onyụn̄ etide enye ke ini ebierede se akpadade uwem fo anam. Brọda kiet emi ekerede Steven ọkọdọhọ ete, “Ami ndibiere se ndidade uwem mi nnam nnyụn̄ nsịn idem nnam, ekem ntie nse uwem mi nnyụn̄ n̄kụt nte enyenede ibuot anam n̄kop ata inemesịt.” Ekpri Brọda kiet emi otode Germany, edi anamde n̄kpọ Abasi ke idụt efen ọdọhọ ete, “Nyomke yak edi mma nsọn̄, mfiak nse se n̄kadade uwem mi nnam, ndikụt ke n̄kanam se idọn̄de mi kpọt.” Ndi etie fi ntre n̄ko? Edieke edide ntre, da enọ fo kpono Abasi nyụn̄ nam n̄kpọ nọ mbon en̄wen. (Gal. 6:10) Biere se edidade uwem fo inam ke utom Abasi, bọn̄ akam dọhọ Jehovah an̄wam fi ekeme ndinam se ebierede oro. Esinenem enye ndibọrọ utọ akam oro.—1 John 3:22; 5:14, 15.

15. Nso ke ekeme ndibiere ndida uwem fo nnam? (Se ekebe oro, “ Ndusụk N̄kpọ Emi N̄kemede Ndibiere Ndinam.”)

¹⁵ Nso ke ekeme ndibiere ndida uwem fo nnam? Emekeme ndibiere ndisibọrọ mbụme ke ikọ idemfo ke mbono esop, nditọn̄ọ usiakusụn̄, m̀mê ndika Bethel. Emekeme ndikpep usem efen man ekeme ndika n̄kan̄wam ke ebiet emi ẹyomde mbon emi ẹsemde usem oro. Barak emi edide uyen, onyụn̄ anamde utom Abasi ofụri ini ọdọhọ ete, “Idụhe se inemde mi kpukpru usen nte ndidi mma ndemede ami ndiọn̄ọ ke ndida ofụri odudu mi nnam n̄kpọ Jehovah.”

16. David akada didie ibet ye item N̄wed Abasi? Ntak emi enye akadade mmọ ntre?

¹⁶ Kot Psalm 16:2, 4. Ima ikokụt ke ibuotikọ emi ekebemde enye emi iso ke ibet ye item N̄wed Abasi ẹsio nnyịn ke ufụn sia mmọ ẹn̄wam nnyịn ima se ifọnde inyụn̄ isua se idiọkde. (Amos 5:15) David eketịn̄  se ikotde ke Psalm oro ada owụt ke kpukpru nti n̄kpọ emi imọ inyenede oto Jehovah. Ikọ Hebrew oro ẹkabarede nte “eti ido” ke itien̄wed oro ekeme ndiwọrọ n̄ko ndidu ata eti uwem m̀mê ndinam se inende. Kpukpru se Jehovah anamde ọfọfọn, eti n̄kpọ ekededi emi inyenede onyụn̄ oto enye. David ama odomo etieti ndikpebe Abasi nnyụn̄ mma se Abasi amade. Enye n̄ko ama asua mme n̄kpọ emi Abasi asuade, utọ nte ukpono ndem. Ukpono ndem esinam mme okpono ndem ẹdi ata nditen̄, onyụn̄ anam ẹmen ukpono emi ẹkpenọde Jehovah ẹkenọ n̄kpọ en̄wen.—Isa. 2:8, 9; Edi. 4:11.

17, 18. (a) Nso ke David okokụt ke uwem mbon emi ẹkekponode nsunsu abasi? (b) Nso isinam ‘ubiak mme owo awak’ mfịn?

¹⁷ Ke eyo Bible, ẹma ẹsiwak ndinam oburobụt idan̄ ini ẹtuakde ibuot ẹnọ nsunsu abasi. (Hos. 4:13, 14) Mbon emi ẹkemade oburobụt ido ẹma ẹma utọ utuakibuot oro, edi inemesịt mmọ ikebịghike. David ọkọdọhọ ke ‘ubiak mbon emi ẹtienede abasi efen awak.’ Inua ikemeke ndibụk ibak emi mmọ ẹkenamde ata ediwak nditọ mmọ. (Isa. 57:5) Utọ ibak oro ama ayat Jehovah esịt etieti! (Jer. 7:31) Ekpedi ama odu ini oro, imenịm ke ọkpọkọm Jehovah etieti ekpedi ete ye eka fo ẹma ẹbuọt idem ye enye ẹnyụn̄ ẹkop uyo esie.

¹⁸ Mfịn n̄ko, nsunsu ido ukpono ẹnyịme oburobụt idan̄; mmọ ẹkam ẹnyịme irenowo ẹdan̄ ye irenowo, iban ẹdan̄ ye iban. Edi kpa nte mbon eyo Bible ẹkebọde utịp oburobụt uwem, mbon eyo nnyịn ke ẹbọ n̄ko. (1 Cor. 6:18, 19) Imenịm ke omokụt nte ‘ubiak mmọ awakde.’ Mme uyen nnyịn mbọk, ẹkop se Ete mbufo eke heaven etịn̄de. Ẹnen̄ede ẹnịm ke mbufo ndikop uyo esie edi ke ufọn mbufo. Ẹtịm ẹfiọk ke ufen emi utịp idiọkn̄kpọ akamade akan inemesịt a-minit ifan̄ emi idiọkn̄kpọ esinamde owo enyene. (Gal. 6:8) Joshua emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe 10 ọdọhọ ete, “Imekeme ndida ifụre nnyịn nnam se imama, edi nnyịn idikopke ata inemesịt edieke idade inam se mîfọnke.”

19, 20. Nso edidiọn̄ ke mme uyen emi ẹbuọtde idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹkopde uyo esie ẹdibọ?

¹⁹ Jesus ọkọdọhọ mbet esie ete: “Edieke ikọ mi odude ye mbufo, mbufo ẹdi mbet mi ke akpanikọ, ndien mbufo ẹyefiọk akpanikọ, akpanikọ oyonyụn̄ anam mbufo ẹwọrọ ufụn.” (John 8:31, 32) Imọwọrọ ke ufụn nsunsu ido ukpono, ufụn unana ifiọk, ye ufụn nsunsu ekikere. Akakan edidi “ubọn̄ ubọn̄ ifụre nditọ Abasi” emi idinyenede. (Rome 8:21) Idem idahaemi, emekeme ndiwọrọ ke ufụn edieke akade iso ayak ukpepn̄kpọ Christ odu ye afo. Akpanam ntre, ‘ọyọfiọk akpanikọ,’ oro edi, eyekpep akpanikọ onyụn̄ ada enye odu uwem.

²⁰ Mme uyen nnyịn, ẹnen̄ede ẹma ifụre emi Abasi ọnọde mbufo. Ẹda ifụre oro ẹnam nti n̄kpọ, man n̄kpọ ọfọn ye mbufo ke ini iso. Uyen Ntiense kiet ọkọdọhọ ete: “Edieke adade ifụre fo anam eti n̄kpọ ini edide uyen, ayan̄wam fi ini ediyomde ndibiere ikpọ n̄kpọ nte, utọ utom emi akpanamde, m̀mê ọkpọdọdọ ndọ idahaemi m̀mê ekpebebet kan̄a.”

21. Nso idin̄wam fi okûkpọn̄ usụn̄ emi edinamde fi enyene “ata uwem”?

²¹ Idem inem uwem emi mme owo ẹdọhọde ke imenyene isibịghike, n̄kpọ onyụn̄ ekeme ndiwọn̄ọde mbono ini ekededi. Idụhe eke ọfiọkde n̄kpọn̄. (Jas. 4:13, 14) Ntre mfọnn̄kan n̄kpọ edi ndisọn̄ọ ndu ke usụn̄ emi edinamde fi enyene “ata uwem,” oro edi, nsinsi uwem. (1 Tim. 6:19) Abasi inyịkke-nyịk nnyịn isan̄a ke usụn̄ oro. Nnyịn idimek ke idem nnyịn. Nam Jehovah edi “udeme” fo. Nen̄ede ma ediwak “nti n̄kpọ” emi enye ọnọde fi. (Ps. 103:5) Nịm n̄ko ke enye ekeme ndinam fi adara onyụn̄ okop “inemesịt . . . ke nsinsi.”—Ps. 16:11.