1. Nso utom ke Jehovah ọnọ mme ete ye eka?

JEHOVAH okobot akpa ebe ye n̄wan ke usụn̄ emi edidọn̄de mmọ ndinyene nditọ. Bible iduehe ndidọhọ ke “nditọ ẹdi udeme emi otode Jehovah.” (Ps. 127:3) Nso ke emi ọwọrọ? Yak idọhọ ke ata edima ufan fo ọnọ fi ata ediwak okụk akama ọnọ imọ. Ekpetie fi didie ke idem? Anaedi esịt ekpenem fi sia oro akpanam fi ọfiọk ke ufan fo ada fi ke owo akpanikọ. Edi idem ekeme ndinyek fi nte edisan̄ade itịm okụk oro ikama. Jehovah emi edide n̄kpere-n̄kan ufan nnyịn ọnọ mme ete ye eka n̄kpọ emi enen̄erede ọsọn̄ urua akan okụk ete ẹse enyịn. Enye ọdọhọ mmọ ẹtịm ẹse nditọ mmọ enyịn ẹnyụn̄ ẹnam esịt enem mmọ.

2. Mme mbụme ewe ke idineme ke ibuotikọ emi?

² Anie ekpebiere m̀mê akpana ebe ye n̄wan ẹnyene nditọ, m̀mê ini ewe ke mmọ ẹkpenyụn̄ ẹnyene? Nso ke mme ete ye eka ẹkpenam man ẹn̄wam nditọ mmọ ẹkop inem uwem? Ẹyak ise ndusụk item Bible emi ẹkemede ndin̄wam mme ebe ye n̄wan emi ẹkponode Jehovah ẹmek se ifọnde.

3. (a) Anie ekpebiere m̀mê akpana ebe ye n̄wan ẹnyene nditọ? (b) Mme item Bible ewe ke mme ufan ye mbonubon ebe ye n̄wan ẹkpeti?

³ Ke ndusụk itie, ẹsidori enyịn mbon emi ẹdọde ndọ obufa ndisọp nnyene nditọ. Mbonubon mmọ ye mbon en̄wen ẹkam ẹkeme ndinyịk mmọ ẹsọp ẹnyene nditọ. Brọda kiet ke Asia emi ekerede Jethro ọdọhọ ete: “Ke esop, ndusụk mbon emi ẹnyenede nditọ ẹsinyịk mme ebe ye n̄wan emi mînyeneke nditọ kan̄a ẹte ẹnyene.” Brọda Jeffrey emi odude kpa ke Asia ọdọhọ ete: “Ndusụk owo ẹsidọhọ mme ebe ye n̄wan emi mînyeneke eyen ke mmọ idinyeneke eke esede mmọ enyịn mmọ ẹma esọn̄.” Edi, ebe ye n̄wan ke idemmọ ẹdibiere m̀mê iyenyene nditọ m̀mê idinyeneke.  Idịghe owo en̄wen ekpebiere ọnọ mmọ; utom mmọ edi oro. (Gal. 6:5) Imọfiọk ke mme ufan ye mbonubon ebe ye n̄wan emi ẹdọde ndọ obufa ẹyom esịt enem mmọ. Edi ana mmọ ẹti ke ebe ye n̄wan ẹnyene ndibiere ke idemmọ m̀mê iyenyene nditọ m̀mê idinyeneke.—1 Thess. 4:11.

4-5. Akpan n̄kpọ iba ewe ke ebe ye n̄wan ẹkpeneme, ndien ini ewe ọfọn akan mmọ ndineme mme n̄kpọ emi? Nam an̄wan̄a.

⁴ Ebe ye n̄wan emi ẹmekde ndinyene nditọ ẹkpenyene nditie kiet nneme akpan n̄kpọ iba emi: Akpa, ini ewe ke mmọ ẹyom ndinyene nditọ? Ọyọhọ iba, nditọ ifan̄ ke mmọ ẹyom ndinyene? Ini ewe ọfọn akan ebe ye n̄wan ndineme mme n̄kpọ emi? Nso inam n̄kpọ iba oro ẹdi ata akpan n̄kpọ?

⁵ Ke ata ediwak idaha, mbemiso erenowo ye n̄wan ẹdọde ndọ, akpana mmọ ẹneme ẹban̄a unyene nditọ. Ntak-a? Sia enen̄ede ọfọn mmọ ẹnyene uyo kiet ke n̄kpọ emi. N̄ko, oyom mmọ ẹse m̀mê imeben̄e idem inọ se isisan̄ade ye unyene nditọ. Ndusụk ebe ye n̄wan ẹsimek ndibet ekpedi isua kiet m̀mê iba ke ẹma ẹkenam ndọ mbemiso ẹnyene eyen sia ndise eyen enyịn esibọ owo ini ye odudu etieti. Mmọ ẹsidọhọ ke mmimọ ndibet ekpri ayanam emehe mmimọ kan̄a ndidụn̄ nte ebe ye n̄wan, onyụn̄ anam mmimọ ikpere kiet eken.—Eph. 5:33.

6. Nso ke ndusụk ebe ye n̄wan ẹmek ndinam ke ntak ini emi idude mi?

⁶ Ndusụk nditọete ẹmek ndikpebe nditọ Noah mbita ye iban mmọ. Nditọ Noah ye iban mmọ ikenyeneke nditọ ndondo oro mmọ ẹdọde ndọ. (Gen. 6:18; 9:18, 19; 10:1; 2 Pet. 2:5) Jesus ekemen eyo nnyịn emi odomo ye “mme usen Noah,” imonyụn̄ ikụt ke idu ke “ndiọkeyo emi ọsọn̄de ndiyọ.” (Matt. 24:37; 2 Tim. 3:1) Ke ntak oro, ndusụk ebe ye n̄wan ẹmek ke mmimọ idinyeneke nditọ kan̄a man inen̄ede inyene ini inam n̄kpọ Jehovah.

7. Didie ke mme item emi ẹdude ke Luke 14:28, 29 ye Mme N̄ke 21:5 ẹkeme ndin̄wam ebe ye n̄wan?

⁷ Ini ebe ye n̄wan emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹbierede m̀mê iyenyene nditọ, m̀mê ifan̄ ke idinyụn̄ inyene, mmọ ‘ẹsibat se iditakde.’ (Kot Luke 14:28, 29.) Mme ete ye eka emi ẹma ẹkebọk nditọ ẹdọhọ ke ndibọk nditọ esikpa okụk onyụn̄ oyom ini ye odudu. Ntre ọfọn ebe ye n̄wan ẹtie ẹkere mme utọ mbụme nte: ‘Ndi eyedi se nnyịn mbiba inamde utom man  ubon nnyịn ẹnyene se ẹnen̄erede ẹyom? Ndi nnyịn mbiba inyene uyo kiet ke se ubon nnyịn ẹnen̄erede ẹyom? Ekpedi se nnyịn mbiba inamde utom, anie edise nditọ nnyịn enyịn? Anie edikpep mmọ nte ẹnamde n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹkerede n̄kpọ?’ Ebe ye n̄wan emi ẹnemede mme mbụme emi emem emem ẹsinam item Mme N̄ke 21:5.—Kot.

8. Nso mfịna ke ebe ye n̄wan ẹkpedori enyịn ndinyene? Nso ke ebe emi amade n̄wan esie edinam?

⁸ Oyom ete enen̄ede ada ini ye odudu esie ese aban̄a eyen esie, eka onyụn̄ anam ntre; unen nditọ mmọ edi oro. Edi, ekeme ndisọn̄ ndinam emi edieke ebe ye n̄wan ẹnyenede n̄kpri n̄kpri nditọ ke adiana ke adiana. Ndusụk ebe ye n̄wan emi ẹkenyenede nditọ ntre ẹdọhọ ke ikememke ye mmimọ. Utọ n̄kpọ oro ekeme ndinam esikak eka ke idem kpukpru ini, ibuot onyụn̄ oyon̄ enye. Oro ekeme ndinam enye okûsuwak ndikpep n̄kpọ, mbọn̄ akam, nnyụn̄ n̄ka ukwọrọikọ. Mfịna en̄wen edi ke oro ekeme ndinam enye okûkpan̄ utọn̄ ọfọn ke mbono esop, inyụn̄ iyakke enye adia ufọn mbono esop. Ebe emi amade n̄wan esie ayanam se enye ekemede man an̄wam n̄wan esie ini oyomde ẹse ẹban̄a nditọ ke mbono esop ye ke ufọk. Ke uwụtn̄kpọ, enye ekeme ndin̄wam n̄wan esie nnam n̄kpọ ke ufọk. Enye oyodomo ofụri ukeme okụt ete ke kpukpru owo ke ubon ẹbọ ufọn Utuakibuot Ubon kpukpru urua. Enye eyesiwak ndisan̄a ye ubon esie n̄kwọrọ ikọ.

9-10. Nso ke ana mme ete ye eka ẹnam man ẹn̄wam nditọ mmọ?

⁹ Nso idi ndusụk n̄kpọ emi mme ete ye eka ẹkemede ndinam man ẹn̄wam nditọ mmọ ẹkpep ndima Jehovah? Didie ke mmọ ẹkeme ndikpeme nditọ mmọ mbak oburobụt uwem idiọk ererimbot emi idibiat mmọ? Yak ise ndusụk n̄kpọ emi mmọ ẹkemede ndinam.

¹⁰ Bọn̄ akam dọhọ Jehovah an̄wam fi. Yak ise se Manoah ye n̄wan esie emi ẹkedide ete ye eka Samson ẹkenamde. Ini Manoah ọkọfiọkde ke mmimọ imọn̄ inyene eyen, enye ama ekpe Jehovah ubọk ete eteme mmimọ nte idibọkde eyen oro.

11. Didie ke mme ete ye eka ẹkeme ndikpebe se Manoah akanamde, nte ikụtde ke Judges 13:8?

¹¹ Nihad ye Alma an̄wan esie emi ẹtode Bosnia and Herzegovina ẹma ẹkpebe Manoah. Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ukem nte Manoah, ima ikpe Jehovah ubọk ite eteme nnyịn nte idisan̄ade idi eti ete ye eka. Jehovah ama onyụn̄ ada nsio nsio usụn̄ ọbọrọ  akam nnyịn; enye akada Bible, mme n̄wed esop Abasi, mbono esop, ye ikpọ mbono ọbọrọ.”—Kot Judges 13:8.

12. Nso uwụtn̄kpọ ke Joseph ye Mary ẹkenịm ẹnọ nditọ mmọ?

¹² Nịm eti uwụtn̄kpọ nọ mmọ. Se afo etịn̄de ọnọ nditọ fo edi akpan n̄kpọ, edi ekeme ndidi se afo anamde edinen̄ede idụk mmọ ibuot. Imenịm ke Joseph ye Mary ẹma ẹnịm eti uwụtn̄kpọ ẹnọ nditọ mmọ, esịnede Jesus. Joseph ama esịn idem anam utom man ese aban̄a ubon esie. Enye ama onyụn̄ an̄wam mmọ ẹma n̄kpọ Abasi. (Deut. 4:9, 10) Joseph ama esimen ubon esie aka usọrọ Passover ke Jerusalem “kpukpru isua” kpa ye emi Ibet mîkọdọhọke ke ana enye anam oro. (Luke 2:41, 42) Ndusụk ete ye eka ke eyo esie ẹkeme ndikese nditan̄ ofụri ubon n̄ka utọ anyan isan̄ oro nte mbiomo, ubiatini, ye ubiat okụk. Edi, Joseph ama ama n̄kpọ Abasi onyụn̄ ekpep ubon esie ẹtiene ẹma. N̄ko, Mary ama ọfiọk N̄wed Abasi etieti. Imenịm ke enye ama ada se enye akanamde onyụn̄ etịn̄de ekpep nditọ esie ẹma Ikọ Abasi.

13. Didie ke ebe ye n̄wan kiet ẹkekpebe Joseph ye Mary?

¹³ Nihad ye Alma emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe 11 ẹkeyom ndikpebe Joseph ye Mary. Didie ke oro akan̄wam mmọ ẹnam akpan mmọ ama Abasi onyụn̄ anam n̄kpọ esie? Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ima idomo ndida nte idude uwem n̄wụt akpan nnyịn nte ọfọnde owo ndida item Jehovah ndu uwem.” Nihad ọdọhọ ete: “Di utọ owo emi afo oyomde eyen fo edi.”

14. Ntak emi oyomde mme ete ye eka ẹfiọk mme ufan nditọ mmọ?

¹⁴ N̄wam nditọ mbufo ẹmek nti ufan. Oyom ete ye eka ẹfiọk mme ufan nditọ mmọ ye se mmọ ẹsinamde. Emi esịne ndifiọk mbon emi mmọ ẹnemede nneme ke Intanet ye ke fon. Mme ufan oro ẹkeme ndinam nditọ fo ẹkere n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ nte mmọ.—1 Cor. 15:33.

15. Nso ke mme ete ye eka ẹkeme ndikpep nto Jessie?

¹⁵ Nso ke mme ete ye eka ẹkeme ndinam ekpedi mmọ inen̄ekede ifiọk ndida kọmputa m̀mê fon ye tablet nnam n̄kpọ? Jessie emi odude ke Philippines ọdọhọ ete: “Nnyịn ikenen̄ekede ifiọk n̄kpọ iban̄a mme n̄kpọ ilektrọnik. Edi oro ikakpanke nnyịn ndinam nditọ nnyịn ẹfiọk mme mfịna emi mme n̄kpọ ilektrọnik ẹkemede ndisịn owo.” Jessie nditre ndinen̄ede mfiọk n̄kpọ mban̄a mme n̄kpọ ilektrọnik ikanamke enye akpan nditọ esie ndikama mme n̄kpọ oro. Enye ọdọhọ ete: “Mma ndọhọ nditọ mi ẹda mme n̄kpọ oro ẹkpep obufa usem, ẹtịm idem ẹnọ mbono esop, ẹnyụn̄ ẹda ẹkot Bible ke usen ke usen.” Ekpedi mbufo ẹmenyene nditọ, ndi ẹmetie ye mmọ ẹkot ẹnyụn̄ ẹneme nti item emi ẹwetde ke ikpehe emi ẹkotde “Mme Uyen” ke jw.org^® ẹban̄a ndinọ owo etop ye ndidọn̄ ndise ke Intanet? Ndi ẹmetie ntre ẹse ẹnyụn̄ ẹneme mme vidio emi, Ndi Amayak Fon Adia Fi Idem ye Kpeme Se Anamde ke Intanet? * Mme vidio emi ẹkeme ndinen̄ede n̄n̄wam mbufo nte ẹsụk ẹdomode ndikpep nditọ mbufo nnennen usụn̄ emi mmọ ẹkpedade mme n̄kpọ ilektrọnik ẹnam n̄kpọ.—N̄ke 13:20.

16. Nso ke ediwak ete ye eka ẹnam? Nso idi ufọn?

¹⁶ Ediwak ete ye eka ẹsisịn ukeme ẹnam nditọ mmọ ẹmehe ye mbon emi ẹdade uwem mmọ ẹnam n̄kpọ Abasi. Ke  uwụtn̄kpọ, N’Déni ye Bomine an̄wan esie emi ẹdude ke Côte d’Ivoire ẹma ẹsiwak ndikot esenyịn circuit edidu ke ufọk mmọ. N’Déni ọdọhọ ete: “N̄kpọ oro ama an̄wam akpan nnyịn etieti. Enye ama editọn̄ọ usiakusụn̄, ndien idahaemi enye esinyụn̄ asan̄a ese mme esop ke ini esenyịn circuit mîdụhe.” Ndi emekeme nditiene nnam nditọ fo ẹmehe ye mbon emi ẹdade uwem mmọ ẹnam n̄kpọ Abasi?

17-18. Ini ewe ke mme ete ye eka ẹkpetọn̄ọ ndikpep nditọ mmọ n̄kpọ?

¹⁷ Babak tọn̄ọ kpep nditọ fo n̄kpọ. Mme ete ye eka ndibak ntọn̄ọ n̄kpep nditọ mmọ n̄kpọ ọfọn akan. (N̄ke 22:6) Uwụtn̄kpọ kiet edi Timothy emi ekedide okokpon owo, enye esidisan̄a ye apostle Paul ọkwọrọ ikọ. Eunice eka Timothy ye Lois eka eka esie ẹkekpep enye n̄kpọ “toto ke nsek.”—2 Tim. 1:5; 3:15.

¹⁸ Jean-Claude ye Peace an̄wan esie emi ẹdude ke Côte d’Ivoire ẹma ẹkeme ndibọk kpukpru nditọ mmọ mbitiokiet ẹdima Jehovah ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ esie. Nso ikan̄wam mmọ? Mmọ ẹkekpebe Eunice ye Lois. Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ima idọdiọn̄ ikpep nditọ nnyịn Ikọ Abasi toto ke ini mmọ ẹdide nsek; ikọtọn̄ọ esisịt ini ke mmọ ẹmanade.”—Deut. 6:6, 7.

19. Nso ke ndidọdiọn̄ n̄kpep nditọ fo Ikọ Abasi ọwọrọ?

¹⁹ Nso ke “ndidọdiọn̄ n̄kpep” nditọ fo Ikọ Jehovah ọwọrọ? “Ndidọdiọn̄ n̄kpep” ọwọrọ nditịn̄ n̄kpọ mfiak ntịn̄ m̀mê nditeme ndien ndien man n̄kpọ oro odụk owo esịt. Man mme ete ye eka ẹnam emi, ana mmọ ẹsiwak ndisio ini ndu ye nditọ mmọ. Ndusụk ini ekeme ndikak mme ete ye eka ndifiak ndọhọ nditọ mmọ n̄kpọ emi mmọ ẹma ẹketetịn̄ ye mmọ ediwak ini. Edi akpana mmọ ẹdomo ndida oro nte ifet ndinam Ikọ Abasi an̄wan̄a nditọ mmọ nnyụn̄ n̄n̄wam mmọ ẹnam se mmọ ẹkpepde.

20. Nam an̄wan̄a nte Psalm 127:4 ekemede ndin̄wam mme ete ye eka ẹbọk nditọ mmọ.

²⁰ Nen̄ede diọn̄ọ nditọ fo. Psalm 127 emen nditọ odomo ye idan̄. (Kot Psalm 127:4.) Nditọwọn̄ ẹtie nte idan̄. Ẹkeme ndida nsio nsio n̄kpọ nnam idan̄; ndusụk idan̄ ẹnyụn̄ ẹkeme ndiniọn̄ n̄kan ndusụk.  Ukem ntre n̄ko, nditọwọn̄ idịghe ukem. Ntre oyom mme ete ye eka ẹbiere nte mmọ ẹdikpepde eyen mmọ kiet kiet n̄kpọ. Ebe ye n̄wan kiet ke Israel emi ẹkebọkde nditọ mmọ mbiba yak ẹdinam n̄kpọ Jehovah ẹtịn̄ se ikan̄wamde mmọ ẹte: “Nnyịn ikesitemke mmọ mbiba ọtọkiet ikpep Bible.” Edi ibuotufọk kiet kiet edibiere m̀mê ọfọn ikpep nditọ mmimọ n̄kpọ ntem m̀mê iyonyụn̄ ikeme ndinam ntre.

21. Mme ete ye eka ẹkpedori enyịn Jehovah ndinam nso nnọ mmọ?

²¹ Ndusụk ini, ekeme nditie mme ete ye eka ke idem nte ke ndikpep nditọ n̄kpọ ọsọn̄ akaha, edi ana mmọ ẹti ke nditọ ẹdi udeme emi otode Jehovah. Enye eben̄e idem ndin̄wam mme ete ye eka kpukpru ini. Enye esima ndikop akam emi mme ete ye eka ẹbọn̄de ẹnọ enye. Enye esinyụn̄ ada Bible, mme n̄wed nnyịn, uwụtn̄kpọ ye item mme ete ye eka eken ke esop emi ẹma ẹkebọk nditọ ẹkụt unen ọbọrọ akam mmọ.

22. Nso idi ndusụk akpan n̄kpọ emi mme ete ye eka ẹkemede ndinam nnọ nditọ mmọ?

²² Ndusụk owo ẹdọhọ ke esida isua 20 ndibọk eyen kiet okpon ọwọrọ owo. Edi se idude edi ke mme ete ye eka isitreke ndidi ete ye eka. Ndusụk akpan n̄kpọ emi mme ete ye eka ẹkemede ndinam nnọ nditọ mmọ edi ndima mmọ, ndinyene ini nnọ mmọ, nnyụn̄ n̄kpep mmọ Ikọ Abasi. Kpukpru nditọ idinamke se ẹkpepde mmọ ukem ukem. Kpa ye oro, ediwak nditọ emi mme ete ye eka emi ẹmade Jehovah ẹkebọkde ẹtịn̄ ukem se sista kiet ke Asia emi ekerede Joanna Mae etịn̄de. Enye ọdọhọ ete: “Mma nti nte ete ye eka mi ẹkekpepde mi n̄kpọ, esịt esinem mi etieti nte mmọ ẹketụnọde mi ẹnyụn̄ ẹkpepde mi mma Jehovah. Mmọ ẹma ẹmen mi ẹdi ererimbot, ẹnyụn̄ ẹnam mi ndu uwem emi enyenede ibuot.” (N̄ke 23:24, 25) Ata ediwak nditọete nnyịn ẹnyụn̄ ẹdọhọ ntre n̄ko.