1. Didie ke Jehovah esiwak ndibọrọ akam ikọt esie?

 NDI ama ọdiọn̄ọ ke owo ọkpọbọn̄ akam ọnọ Jehovah ke ofụri esịt, ke Jehovah ekeme ndida fi mbọrọ akam esie? Edide edi ebiowo, asan̄autom unamutom, asiakusụn̄, asuanetop, akparawa, n̄kaiferi, akani-an̄wan, akani-eren, brọda, m̀mê sista, Jehovah ekeme ndida fi mbọrọ akam owo. Owo emi amade Jehovah ama eseme ete enye an̄wam imọ, Abasi nnyịn esiwak ndinam mbiowo ye nti ikọt esie eken ẹdi “mme andin̄wam emi ẹsọn̄ọde” owo oro idem. (Col. 4:11) Esinem nnyịn Jehovah ama ada nnyịn an̄wam nditọete nnyịn ntre! Imekeme ndin̄wam inyụn̄ isọn̄ọ mmọ idem ini udọn̄ọ atarade asuana, ini ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ abiatde n̄kpọ mmọ, m̀mê ini ẹkọbọde mmọ.

2. Ntak emi ekemede ndisọn̄ nnyịn ndin̄wam mbon en̄wen ini udọn̄ọ atarade asuana?

² Udọn̄ọ akpatara asuana, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndin̄wam kiet eken. Ke uwụtn̄kpọ, ekeme ndidọn̄ nnyịn ndikese mme ufan nnyịn, edi ikpaka, nnyịn mînọhọ mmọ udọn̄ọ, imekeme ndikememen. Oro onyụn̄ ekeme ndinam nnyịn ikemeke ndikot mbon emi n̄kpọ ọsọn̄de ye mmọ ufọk. Ekeme ndidọn̄ nnyịn ndin̄wam mbon en̄wen, edi mbonubon nnyịn ẹkpedọn̄ọ mîdịghe ẹyom se ẹdade ubọk ẹka inua, nnyịn idikemeke. Edi akpana idomo ndin̄wam nditọete nnyịn. Esinyụn̄ enem Jehovah ima inam se ikemede inọ mmọ. (N̄ke 3:27; 19:17) Nso ke ikeme ndinam?

3. Nso ke ikeme ndikpep nto mbiowo mme Desi? (Jeremiah 23:4)

³ Se mbiowo ẹkemede ndinam. Ekpedi edi ebiowo, nen̄ede diọn̄ọ erọn̄ Abasi. (Kot Jeremiah 23:4.) Sista Desi emi iketịn̄de iban̄a ke ibuotikọ emi ekebede ọdọhọ ke mbemiso udọn̄ọ COVID-19 ọkọtọn̄ọde, ke mbiowo ke otu an̄wautom mmimọ  ẹma ẹsisan̄a ye imọ ye mbon en̄wen ke otu an̄wautom oro ẹkwọrọ ikọ, mmimọ ikpanam n̄kpọ inem idem esịt, mmọ ẹma ẹsitiene ẹdi. b Ntre, ikọsọn̄ke mmọ ndin̄wam Desi ini udọn̄ọ COVID-19 ọtọn̄ọde, ye ini udọn̄ọ oro owotde ndusụk mbon mme Desi.

4. Nso ikanam mbiowo ẹkeme ndin̄wam Desi? Nso ke ikpep?

⁴ Desi ọdọhọ ete, “Sia mma n̄kadada mbiowo nte ufan mbemiso ini oro, ikọsọn̄ke mi nditịn̄ nte etiede mi ke idem ye se ifịnade mi nnọ mmọ.” Nso ke oro ekpep mbiowo? Mbemiso afanikọn̄ etịbede, ẹsịn idem ẹse ẹban̄a erọn̄ Abasi emi ẹyakde ẹsịn mbufo ke ubọk. Ẹdi ufan mmọ. Udọn̄ọ akpatara asuana inyụn̄ iyakke ẹkeme ndikese mmọ, ẹyom usụn̄ en̄wen ẹdiọn̄ọ nte n̄kpọ etiede ye mmọ. Desi ọdọhọ ete: “Ndusụk ini, nsio nsio mbiowo ẹma ẹsikot mi ke usen mîdịghe ẹnọ mi etop. Mme itie Bible emi mmọ ẹkesinemede ye ami ẹma ẹnen̄ede ẹdụk mi esịt kpa ye edide mme itie oro ikedịghe obufa ke utọn̄ mi.”

5. Mbiowo ẹkpenam didie ẹdiọn̄ọ se inanade nditọete, ẹkpenyụn̄ ẹnam nso ẹn̄wam?

⁵ Usụn̄ kiet emi ẹkemede ndidiọn̄ọ se inanade nditọete edi ndida ifiọk mbụp mmọ mbụme emi edinamde mmọ ẹtịn̄ se isịnede mmọ ke esịt. (N̄ke 20:5) Ekpedi mmọ ẹnyene udia, ibọk, ye n̄kpọ en̄wen emi mmọ ẹyomde, ndi se idude eyekem mmọ? Ndi nte n̄kpọ etiede ekeme ndinam ẹsio mmọ ke utom m̀mê ke ufọk? Ekpedi ukara ẹnam n̄kpọ man ẹn̄wam mme owo, ndi ẹmekeme ndin̄wam mmọ nsịn n̄wed yak ẹn̄wam mmọ? Nditọete ẹma ẹnọ Desi se adiade ye se adade ese aban̄a idem. Edi nte mbiowo ẹkewụtde ke imama enye ẹnyụn̄ ẹdade Bible ẹsọn̄ọ enye idem akan̄wam enye akan. Enye ọdọhọ ete: “Mbiowo ẹma ẹsitie ye ami ẹbọn̄ akam. Kpa ye emi mmentịghi kpukpru se mmọ ẹketịn̄de, mmeti nte eketiede mi ke idem. Eketie nte Jehovah ọdọhọ mi ete, ‘Ami do ye afo.’”​—Isa. 41:10, 13.

6. Nso ke ediwak owo ke esop ẹkeme ndinam n̄n̄wam mbon en̄wen? (Se ndise.)

⁶ Se mbon en̄wen ẹkemede ndinam. Imọdiọn̄ọ ke mbiowo ẹkpeda iso ke ndise mban̄a nditọete. Edi Jehovah ọdọhọ kpukpru nnyịn isọn̄ọ nditọete nnyịn idem inyụn̄ in̄wam mmọ. (Gal. 6:10) Ekpri se inamde inọ owo emi ọdọn̄ọde ekeme ndisọn̄ọ enye idem ke usụn̄ emi akpade owo idem. Eyenọwọn̄ ekeme ndisan̄a ye ete m̀mê eka esie n̄kan̄wam eyenete. Akparawa m̀mê n̄kaiferi ke esop ekeme ndin̄wam  sista nnyịn ekedep n̄kpọ mîdịghe an̄wam enye anam n̄kpọ en̄wen. Imekeme nditem udia nsọk owo emi idem mîsọn̄ke ke ufọk esie. Ke ini udọn̄ọ atarade asuana, kpukpru owo ke esop ke ẹkpesọn̄ọ idem. Mbono esop ama asuana, edide okodụk ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mîdịghe akada Intanet odụk, emekeme ndibet esịt asat nneme eneme ye nditọete. Edi se ẹsọn̄ọde mbiowo idem n̄ko. Ini udọn̄ọ atarade asuana, utom mbiowo esikpon akan se esidide. Ntre ndusụk nditọete ẹsiwet leta ẹkọm mmọ. Ima inam se ikemede man ‘ika iso idọn̄ kiet eken esịt inyụn̄ ibọp kiet eken ọkọri,’ esinen̄ede an̄wam!​—1 Thess. 5:11.

7. Nso utọ mfịna isisịm mme owo ke ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ ama akabiat n̄kpọ?

⁷ Ini ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ abiatde n̄kpọ, n̄kpọ ekeme nditọ ntịmede ke uwem owo ẹte ibọp enyịn itat. Inyene m̀mê ufọk ndusụk owo esitak, mîdịghe mbon mmọ ẹkpan̄a. Enyene-ndịk n̄kpọ oro esitịbe ọnọ ndusụk nditọete nnyịn. Ikpanam nso in̄wam mmọ?

8. Mbemiso ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ abiatde n̄kpọ, nso ke mbiowo ye ibuotufọk ẹkeme ndinam?

⁸ Se mbiowo ẹkemede ndinam. Mbiowo, mbemiso ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ abiatde n̄kpọ ke edem mbufo, ẹn̄wam nditọete mbufo ẹtịm idem. Ẹkụt ẹte ke kpukpru owo ẹdiọn̄ọ se mmọ ẹkpenamde man n̄kpọ idinam mmọ, ye nte ẹkpenamde mbiowo ẹdiọn̄ọ ebiet emi mmọ ẹdude. Sista Margaret emi iketịn̄de iban̄a ke ibuotikọ emi ekebede ọdọhọ ete: “Ini mbiowo nnyịn ẹnemede Se Ẹyomde Ẹneme ke Esop, ẹma ẹdọhọ ikûtie ke ndueidem, ke ikan̄ ke ododụk ikọt. Mmọ ẹma ẹdọhọ edieke n̄kpọ ọdiọkde enyịn akan nte edide mîdịghe ukara ẹdọhọ ikpọn̄ ufọk, yak isọsọp ikpọn̄.” Ẹketịn̄ ikọ oro ke ata nnennen ini sia ke urua ition ama ekebe, ikan̄ oro ikedidịghe n̄kpọ ekpri ubọk aba. Ke ini Utuakibuot Ubon, mme ibuotubon ẹkeme ndineme se owo kiet kiet ke ubon edinamde utọ n̄kpọ oro ekpetịbe. Mbufo ye nditọ mbufo ẹkpetịm idem, editịmede esịt idikponke ikaha utọ n̄kpọ oro ekpetịbe.

9. Nso ke mbiowo ẹkpenam mbemiso utọ afanikọn̄ emi itịn̄de iban̄a do etịbede, ye ke ama eketịbe?

⁹ Ekpedi edi esenyịn otu an̄wautom, kụt ete ke emenyene nnennen nọmba fon ye adres kpukpru owo ke otu an̄wautom mbufo, idịghe ke ini utọ afanikọn̄ emi itịn̄de do ke edinam oro. Wewet mme n̄kpọ oro nịm, ndien ke ini ke ini, afo obụp nditọete m̀mê okpụhọ. Ẹkpedọhọ ke okpụhọ, bọ obufa kewet nịm. Ama anam ntre, afanikọn̄ ekpetịbe ke edem mbufo, eyekeme ndikop nto kpukpru nditọete man ọdiọn̄ọ se mmọ ẹyomde. Ama ọdiọn̄ọ, sọsọp nam anam-ndutịm otu mbiowo mbufo ọdiọn̄ọ. Enye ayanam esenyịn circuit ọdiọn̄ọ. Se mmọ mbiba ẹdiande ubọk ẹnam eyenen̄ede an̄wam. Ke ikan̄ ama akabiat n̄kpọ ke edem mme Margaret, esenyịn circuit mmọ ikedehe ke ofụri usen kiet ye ubak. Enye akanam ndutịm man mbiowo ẹkeme ndikop n̄kpọ nto n̄kpọ nte nditọete 450 emi ẹkefehede ẹkpọn̄ ufọk, ẹnyụn̄ ẹkeme ndise mban̄a mmọ. (2 Cor. 11:27) Mmọ ẹma ẹkeme ndin̄wam mbon emi mîkenyeneke itie se ẹdakde ibuot.

10. Nso isinam mbiowo ẹda ndisọn̄ọ nditọete idem nte akpan utom? (John 21:15)

¹⁰ Utom mbiowo esịne ndida Ikọ Abasi nsọn̄ọ nditọete idem nnyụn̄ n̄n̄wam mbon emi esịt etịmerede. (1 Pet. 5:2) Ke ini afanikọn̄ etịbede, akpa n̄kpọ emi mmọ ẹkpenamde edi ndikụt ẹte ke n̄kpọ inamke nditọete, ke mmọ ẹnyene udia, ọfọn̄, ye itie se ẹdakde ibuot. Mmọ ẹyenyụn̄ ẹda Ikọ Abasi ẹsọn̄ọ nditọete idem ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ ẹkûtịmede esịt. Ẹkeme ndinam emi ke ediwak ọfiọn̄. (Kot John 21:15.) Brọda Harold emi edide owo Kọmiti  N̄kọk Itieutom, emi ama okonyụn̄ eneme nneme ye ediwak nditọete emi afanikọn̄ akabiatde n̄kpọ mmọ ọdọhọ ete: “Esida ini mbemiso nditọete oro ẹkemede ndifiak n̄kot idem ndọn̄. Mmọ ẹkeme ndidomo ndisio esịt mfep ke se iketịbede, edi ekeme ndisọn̄ mmọ nditre ndikere owo mmọ emi akakpade, n̄kpọ-akpa emi mmọ mîkesidaha ibre mbre, m̀mê nte n̄kpa akadade mmọ ke iso. Utọ ekikere oro ekeme ndinam mmọ ẹfiak ẹtọn̄ọ ndifụhọ. Nte esidide edi oro utọ n̄kpọ oro ama etịbe ọnọ owo; iwọrọke ke mmọ inyeneke mbuọtidem.”

11. Nso ke mbiowo ẹkeme ndika iso nnam nnọ mme ubon? Nso ke mme ete ye eka ẹkeme ndika iso nnam nnọ nditọ mmọ?

¹¹ Mbiowo ẹsinam item Bible emi ọdọhọde: “Ẹtuan̄a ye mmọ emi ẹtuan̄ade.” (Rome 12:15) Ana mbiowo ẹn̄wam nditọete emi afanikọn̄ ekesịmde ẹkụt ẹte ke Jehovah ye nditọete ẹsụk ẹmama mmọ. Mbiowo ẹyen̄wam mme ubon ẹka iso ẹnam se idin̄wamde mmọ ẹkpere Jehovah, utọ nte, ndibọn̄ akam, ndikpep Ikọ Abasi, ndidụk mbono esop, ndinyụn̄ n̄kwọrọ ikọ. Mbiowo ẹkeme ndidọhọ mme ete ye eka ẹn̄wam nditọ mmọ ẹsịn ekikere ke se afanikọn̄ ndomokiet mîkemeke ndibiat. Mme ete ye eka, ẹti nditọ mbufo ke Jehovah iditreke ndidi Ufan mmọ, ke enye idinyụn̄ ikpọn̄ke mmọ. Ẹnyụn̄ ẹkụt ẹte ke ẹmenam mmọ ẹdiọn̄ọ ke ọkpọkọm edi didie, nditọete ke ofụri ererimbot ẹda ye mmọ ẹnyụn̄ ẹben̄e idem ndin̄wam mmọ.​—1 Pet. 2:17.

12. Didie ke mbon en̄wen ẹkeme ndin̄wam ke afanikọn̄ ama eketịbe? (Se ndise.)

¹² Se mbon en̄wen ẹkemede ndinam. Ebiet emi afanikọn̄ abiatde n̄kpọ ekpekpere edem mbufo, emekeme ndibụp mbiowo mbufo m̀mê ikpanam nso in̄wam. Emekeme ndiyak nditọete emi ẹkefehede ẹkpọn̄ ufọk m̀mê nditọete emi ẹtode ẹdi ndin̄wam ẹdụn̄ ke ufọk fo. Emekeme n̄ko ndimen udia ye se nditọete ẹyomde nsọk mmọ. Ekpedi ebiet emi afanikọn̄ abiatde n̄kpọ oyom usụn̄, omosụk ekeme ndin̄wam. Didie? Sịn mbon emi n̄kpọ oro etịbede ọnọ ke akam. (2 Cor. 1:8-11) Ekpetịp okụk ẹda ẹnam utom Abasi ke ofụri ererimbot, ẹkeme ndida okụk oro n̄n̄wam mmọ. (2 Cor. 8:2-5) Ekpedi eyekeme ndika ebiet emi afanikọn̄ oro eketịbede n̄kan̄wam, emekeme ndidọhọ mbiowo mbufo ke ikpama ndika, m̀mê inam didie. Ẹkpeyom fi akan̄wam, anaedi ẹyekpep fi n̄kpọ ifan̄ man ekeme ndikan̄wam ke ini ye ke ebiet emi ẹnen̄erede ẹyom un̄wam.

13. Nso utọ mfịna isisịm nditọete nnyịn ke mme idụt emi ukara mîyakke inam n̄kpọ Abasi nnyịn?

¹³ Ke mme idụt emi ukara ẹdọhọde ikûnam n̄kpọ Abasi nnyịn, ukọbọ esinam uwem etetịm ọsọn̄ ye nditọete do. Afanikọn̄ enye oro esidedi edidiana ye mme mfịna en̄wen emi mmọ ẹnyenede, utọ nte nsọn̄ọn̄kpọ, udọn̄ọ, m̀mê n̄kpa owo mmọ. Ke ntak se ukara ẹdọhọde oro, ekeme ndisọn̄ mbiowo ndisika n̄kese nditọete m̀mê ndikot mbon emi mmọ ẹkpesọn̄ọde idem nsọn̄ọ idem. Se ikọwọrọde Brọda Andrei emi iketịn̄de iban̄a ke ibuotikọ emi ekebede edi oro. Enyene sista kiet ke otu an̄wautom mmọ emi okụk akasatde ke ubọk, ekem sista oro edinyene aksiden. Akana ẹsiak enye idem ediwak ini, sista emi ikonyụn̄ ikemeke ndinam utom. Kpa ye se ukara ẹkedọhọde, udọn̄ọ COVID-19 onyụn̄ etịmerede n̄kpọ, nditọete ẹma ẹnam se mmọ ẹkemede ẹn̄wam sista oro. Jehovah ikefreke sista oro.

14. Didie ke mbiowo ndiberi edem ke Jehovah ekeme ndin̄wam nditọete?

¹⁴ Se mbiowo ẹkemede ndinam. Andrei ama ọbọn̄ akam onyụn̄ anam se enye ekekemede. Didie ke Jehovah ọkọbọrọ akam oro? Jehovah ama anam nditọete emi ẹkenen̄erede ẹnyene ifụre ẹn̄wam sista oro. Sista oro okpoyom ndikokụt dọkta, ndusụk mmọ ẹma ẹsiwat enye ẹka. Ndusụk nditọete ẹma ẹnọ enye okụk ada ese aban̄a idem. Jehovah akanam nditọete oro ẹn̄wam enye, Enye ama onyụn̄ okụt ete ke se mmọ ẹkenyenede uko ẹdian ubọk ẹnam ẹnọ sista oro ikatakke-tak. (Heb. 13:16) Mbiowo, edieke ukara ẹkpande utom ikọt Abasi ke edem mbufo, ẹdeme utom ẹnọ mbon en̄wen. (Jer. 36:5, 6) Akakan n̄kpọ emi ẹkpenamde edi ndiberi edem ke Jehovah. Enye ekeme ndin̄wam mbufo ẹse ẹban̄a nditọete mbufo.

15. Nso idin̄wam nnyịn ika iso idiana ye nditọete nnyịn ini ẹkọbọde nnyịn?

¹⁵ Se mbon en̄wen ẹkemede ndinam. Ini ukara ẹdọhọde ikûnam n̄kpọ Abasi nnyịn aba, ekeme ndidi se isopde idem ke n̄kpri n̄kpri otu. Ntre enen̄ede ọfọn idu ke emem ye nditọete nnyịn. Ẹyak in̄wana ye Satan, ikpọn̄ ndin̄wana ke otu idem nnyịn. Men iso fep ke se eyenete fo eduede fi. Mûkemeke, kûbet ebịghi mbemiso anamde emem ye enye. (N̄ke 19:11; Eph. 4:26) Ẹsin̄wam kiet eken. (Titus 3:14) Nte nditọete ẹkediande ubọk ẹn̄wam sista emi iketịn̄de iban̄a do ama anam mbon otu an̄wautom mmọ ẹdiana kiet nte nditọeka.​—Ps. 133:1.

16. Didie ke Colossae 4:3, 18 owụt nte ikemede ndin̄wam nditọete nnyịn emi ẹkọbọde?

 ¹⁶ Ediwak nditọete nnyịn ke ẹnam n̄kpọ Abasi kpa ye emi ukara mîyakke mmọ ẹnyene ifụre ẹnam. Ẹsịn ndusụk mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak emi mmọ ẹnamde n̄kpọ Abasi. Imekeme ndisịn mmọ ye ubon mmọ ke akam. Mbon en̄wen emi ikpesịnde ke akam ẹdi nditọete eken emi ẹsinyenede uko ẹken̄wam nditọete oro ẹka iso ẹsọn̄ọ ẹda ye Abasi, ẹmen se mmọ ẹyomde ẹsọk mmọ, ndien ẹkpemen nditọete oro ẹka esop, mmọ ẹken̄wam. c (Kot Colossae 4:3, 18.) Kûfre ke akam fo ekeme ndin̄wam kpukpru nditọete oro!​—2 Thess. 3:1, 2; 1 Tim. 2:1, 2.

17. Didie ke ekpetịm idem idahaemi eben̄e ukọbọ?

¹⁷ Afo ye mbonubon mbufo ẹmekeme nditịm idem idahaemi mben̄e ukọbọ. (Utom 14:22) Kûtie ukere kpukpru ndiọi n̄kpọ emi ẹkemede nditịbe. Utu ke oro, nam se idin̄wamde fi enen̄ede ekpere Jehovah nyụn̄ n̄wam nditọ fo ẹnam ukem oro. Ekpedi etie etie esịt etịmede fi, bọn̄ akam tịn̄ nte etiede fi ke idem nọ Abasi. (Ps. 62:7, 8) Ẹtie nte ubon ẹneme kpukpru ntak emi ẹnamde ẹbuọt idem ke enye. d Ukem nte nditịm idem mben̄e afanikọn̄ nnyụn̄ mbuọt idem ke Jehovah ẹdin̄wamde nditọ fo ẹnyene uko, esịt onyụn̄ ana mmọ sụn̄, mbufo nditịm idem nnọ ukọbọ nnyụn̄ mbuọt idem ke Jehovah ayanam ukem oro ọnọ mmọ.

18. N̄kpọ editie didie ye nnyịn ke ini iso?

¹⁸ Emem Abasi idiyakke esịt etịmede nnyịn. (Phil. 4:6, 7) Emem oro ke Jehovah edida anam esịt ana nnyịn sụn̄ ini idọn̄ọde, ini ukwọ, unyekisọn̄, m̀mê ikan̄ abiatde n̄kpọ nnyịn, ye ke ini ẹkọbọde nnyịn. Jehovah esida mbiowo emi mîkpaha mba utom Abasi an̄wam nnyịn. Enye onyụn̄ oyom kpukpru nnyịn in̄wam kiet eken. Imekeme ndida ini emem emi ntịm idem mben̄e mme mfịna emi ẹdikponde ikan emi ke iso, idem ye “akwa ukụt.” (Matt. 24:21) Ini oro, eyedi se esịt akade iso ana nnyịn sụn̄, nnyịn inyụn̄ in̄wam mbon en̄wen yak esịt ana mmọ sụn̄. Afanikọn̄ enye oro ama efịt ebe, idụhe en̄wen emi edinamde esịt etịmede nnyịn aba. Iyenyene ndien ata ata emem, nsinsi emem, emi Jehovah okoyomde inyene toto ke ntọn̄ọ.​—Isa. 26:3, 4.