1. Nso ke ana inam man inen̄ede isọn̄ idem ke esop?

 ESIKPA nnyịn idem ndikụt eyenọwọn̄ n̄kpọn̄ n̄kpọn̄ emi okponde akabade akwa owo. Ekeme nditie nte ke utom ndomokiet isịneke do. Owo ndinen̄ede nsọn̄ idem ke esop etie nte n̄kọri. Edi esịne utom etieti. b (1 Cor. 13:11; Heb. 6:1) Man inen̄ede isọn̄ idem ke esop, ana inen̄ede ikpere Jehovah. Ana inyụn̄ iben̄e enye edisana spirit esie, inyene mme edu emi enye amade, ikpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam nnyịn, inyụn̄ itịm idem iben̄e se ikemede ndinam ke ini iso.​—N̄ke 1:5.

2. Nso ke ikpep ito Genesis 1:27? Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

² Jehovah ikobotke irenowo kpọt, ama obot iban n̄ko. (Kot Genesis 1:27.) Erenowo ye n̄wan ẹkpewọrọ ẹda, oyokụt ukpụhọde. Edi enyene mme usụn̄ en̄wen emi mmọ ẹkpụhọrede. Se uwụtn̄kpọ mi. Utom emi Abasi enịmde ọnọ irenowo mmọdo, eke iban do n̄ko. Ntre ọfọn mmọ ẹnyene mme edu emi ẹdin̄wamde mmọ, ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mmọ ẹnam utom oro. (Gen. 2:18) Ke ibuotikọ emi, iyom ndineme se sista emi edide n̄kaiferi ekemede ndinam man enye enen̄ede ọsọn̄ idem ke esop. Ke ibuotikọ emi etienede, idineme eke mme brọda emi ẹdide n̄kparawa.

3-4. M̀mọ̀n̄ ke n̄kaiferi nnyịn ẹkeme ndikụt nti owo emi mmọ ẹkpekpebede? (Se ndise n̄ko.)

³ Bible etịn̄ n̄kpọ aban̄a ediwak nti iban emi ẹkewọrọde eti  etop, ẹkemade Jehovah, ẹnyụn̄ ẹdide mme asan̄autom esie. (Se ibuotikọ emi, “Nso ke Ikeme Ndikpep Nto Iban Emi Ẹdude ke Bible?” ke jw.org.) Mmọ ẹkedi utọ iban emi itie Bible emi ẹdade ibuotikọ ukpepn̄kpọ emi ẹto ọdọhọde ke “ẹfara ke idem” ẹnyụn̄ “ẹnam akpanikọ ke kpukpru n̄kpọ.” Ebiet en̄wen emi mme sista nnyịn ẹkemede ndikụt nti iban emi mmọ ẹkpekpebede edi ke mme esop mmọ.

⁴ N̄kaiferi nnyịn, ẹkama enyịn ẹse sista ifan̄ emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop mbufo, emi ẹnyenede nti edu emi mbufo ẹkemede ndikpebe. Ẹtịn̄ enyịn ẹse nti edu mmọ, ekem ẹkere se ẹkemede ndinam man ẹnyene utọ nti edu oro. Ke mme ikpehe emi ẹtienede, imọn̄ ineme akpan edu ita emi anade iban emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹnyene.

5. Ntak emi anade sista emi oyomde ndinen̄ede nsọn̄ idem ke esop osụhọde idem?

⁵ Eyenete emi oyomde ndinen̄ede nsọn̄ idem ke esop ana osụhọde idem. Edieke n̄wan osụhọrede idem, enye eyenen̄ede ekpere Jehovah ye mbon en̄wen. (Jas. 4:6) Ke uwụtn̄kpọ, n̄wan emi amade Jehovah oyosụhọde idem emek nditiene se idude ke 1 Corinth 11:3, emi Jehovah etịn̄de owo emi ekpedide ibuot ke esop ye ke ubon. c

6. Nso ke n̄kaiferi nnyịn ẹkeme ndikpep nto nte Rebekah okosụhọrede idem?

⁶ Kere ise uwụtn̄kpọ Rebekah. Rebekah ama ọdiọn̄ọ n̄kpọ onyụn̄ enyene uko. Ke nsio nsio ini ke uwem esie, enye ama ọdiọn̄ọ se akpanade enye anam ye ini enye akpanamde, ibetke ẹteteme enye. (Gen. 24:58; 27:5-17) Kpa ye oro, enye ama esikpono owo onyụn̄ osụhọde idem. (Gen. 24:17, 18, 65) Edieke ẹsụhọrede idem nte Rebekah ẹnyụn̄ ẹberede ye mbon emi Jehovah emekde ete ẹda usụn̄, mbonubon mbufo ye mbon esop mbufo ẹyekụt eti n̄kpọ ke idem mbufo ẹkpebe.

7. Didie ke n̄kaiferi nnyịn ẹkeme ndikpebe Esther inyụn̄ inamke n̄kpọ ibe adan̄a?

⁷ Edu en̄wen emi anade kpukpru nditọete emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹnyene edi mmọ ndidiọn̄ọ ebiet emi mmọ ẹkpenamde n̄kpọ  ẹtre. Bible ọdọhọ ke owo emi enyenede utọ edu oro enyene ọniọn̄. (N̄ke 11:2) Esther ekedi ata owo Abasi, ikesinyụn̄ inamke n̄kpọ ibe nde. Oro akan̄wam enye okûtan̄ idem. Mordecai eyen eyeneka ete esie emi ọkọsọn̄ọde enye ama ọnọ enye item; Esther ama okop onyụn̄ anam. (Esther 2:10, 20, 22) Mbufo ndidọhọ mbon en̄wen ẹnọ mbufo eti item nnyụn̄ nnam item oro owụt ke ẹmediọn̄ọ ebiet emi ẹkpenamde n̄kpọ ẹtre.​—Titus 2:3-5.

8. Didie ke 1 Timothy 2:9, 10 owụt nte nditre ndinam n̄kpọ mbe adan̄a ekemede ndin̄wam sista ọdiọn̄ọ se enye ekpesịnede ye nte enye akpakamade idem?

⁸ Enyene usụn̄ en̄wen emi Esther okowụtde ke imọ inamke n̄kpọ ibe adan̄a. Enye “ama eye idem onyụn̄ eye iso,” edi enye ikosioho idem etop. (Esther 2:7, 15) Didie ke uwụtn̄kpọ Esther ekeme ndin̄wam n̄wan emi edide Christian? Ẹtịn̄ usụn̄ kiet ke 1 Timothy 2:9, 10. (Kot.) Apostle Paul ọkọdọhọ yak iban emi ẹdide Christian ẹsịne ọfọn̄ ke usụn̄ emi owụtde iso o-bụt ye eti ibuot. Ikọ Greek emi ẹkabarede nte “owụtde iso o-bụt” ye “eti ibuot” owụt ke akpana n̄wan emi edide Christian esịne ọfọn̄ ke usụn̄ emi owụtde ke enye abak Abasi onyụn̄ ekere nte ọfọn̄ imọ editiede mbon en̄wen ke idem. Imenen̄ede ima nte mme sista nnyịn emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹsisịnede n̄kpọ!

9. Nso ke ikeme ndikpep nto Abigail?

⁹ Mbufiọk edi edu en̄wen emi kpukpru iban emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹsinyenede. Nso idi mbufiọk? Enye edi owo ndikeme ndikere n̄kpọ ọfọn, ndidiọn̄ọ se ifọnde ye se idiọkde nnyụn̄ mmek ndinam se ifọnde. Kere uwụtn̄kpọ Abigail. Ebe esie ama anam n̄kpọ emi okoyomde ndisịn kpukpru owo ke ufọk ke fehesan̄. Abigail ama adaha wap anam n̄kpọ. Mbufiọk esie ama afak kpukpru mbon emi ẹkeyomde ndiwot. (1 Sam. 25:14-23, 32-35) Mbufiọk n̄ko ayan̄wam nnyịn idiọn̄ọ ini ikposiorode uyo ye ini ikpodopde uyo. Kpa enye edin̄wam nnyịn iwụt ke imenen̄ede ikere iban̄a mbon en̄wen, edi inamke etie nte idọdụn̄ọde mmọ.​—1 Thess. 4:11.

10-11. Ẹma ẹdiọn̄ọ ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn, didie ke ẹkeme ndin̄wam idem mbufo ye mbon en̄wen? (Se ndise n̄ko.)

¹⁰ Ọfọn n̄wan emi edide Christian ekpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam enye. Ndusụk n̄kpọ emi eyenan̄wan ekpepde ini enye edide ekpri ẹyen̄wam enye ke ofụri eyouwem esie. Se uwụtn̄kpọ ifan̄ mi.

¹¹ Ẹkpep ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. Ke ndusụk itie, ẹkere ke n̄wan ndikpep ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn edi ubiatini. Edi ana kpukpru mme Christian ẹdiọn̄ọ ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. d (1 Tim. 4:13)  Ntre ẹkûyak n̄kpọ ekededi akpan mbufo ndinam oro. Nso ufọn ke ẹdidia? Ndidiọn̄ọ ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn ayan̄wam mbufo ẹnyene utom, ndien ekpededi ẹma ẹnyene, owo idisioho mbufo ke ntak emi mbufo mîdiọn̄ọke ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. Eyenen̄ede emem mbufo utom nditie ke idem mbufo n̄kpep Ikọ Abasi nnyụn̄ n̄kpep mbon en̄wen. Se ifọnde ikan edi ke nte ẹkotde Ikọ Abasi ẹnyụn̄ ẹtiede ẹkere se ẹkotde, ẹyetetịm ẹkpere Jehovah.​—Josh. 1:8; 1 Tim. 4:15.

12. Didie ke Mme N̄ke 31:26 ekeme ndin̄wam mbufo ẹdiọn̄ọ nte ẹkpekpan̄de utọn̄ owo ama etịn̄ ikọ, ye nte ẹkemede nditịn̄ ikọ ye owo?

¹² Ẹkpep ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ owo ama etịn̄ ikọ, ye nte ẹkpetịn̄de ikọ ye owo. Ọfọn mme Christian ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ ndinam n̄kpọ mbiba oro. Ẹkop eti item emi James ọkọnọde nnyịn ke n̄kpọ oro mi: “Yak kpukpru owo ẹsọp ndikop ikọ, ẹkûsọp nditịn̄ ikọ.” (Jas. 1:19) Ẹma ẹtịm ẹkpan̄ utọn̄ ini mbon en̄wen ẹtịn̄de ikọ, oro owụt ke ‘ẹmekere ẹban̄a’ mmọ. (1 Pet. 3:8) Ekpetie nte ke se owo etịn̄de m̀mê nte etiede enye ke idem in̄wan̄ake mbufo, ẹbụp mbụme emi edinamde an̄wan̄a. Ekem ẹkere kan̄a mbemiso ẹnyenede se ẹtịn̄de. (N̄ke 15:28) Ẹbụp idem mbufo ẹte: ‘Ndi se nyomde nditịn̄ edi akpanikọ, oyonyụn̄ ọsọn̄ọ enye idem? Ndi oyowụt ke mmokpono enye, onyụn̄ enem enye?’ Ẹkpebe mme sista emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop mbufo, emi ẹsinen̄erede ẹkpan̄ utọn̄ ẹkop se owo etịn̄de, inyụn̄ itịn̄ke ikọ emi abiakde-biak owo. (Kot Mme N̄ke 31:26.) Ẹtịm ẹkpan̄ utọn̄ ẹkop utọ ikọ emi esiwọrọde mmọ ke inua ye nte mmọ ẹsitịn̄de ikọ. Mme n̄kpọ emi ẹma ẹmehe mbufo, ẹyenen̄ede ẹkpere mbon en̄wen ẹnyụn̄ ẹdu ke emem ye mmọ.

13. Didie ke ẹkeme ndikpep nte ẹkpetịmde ufọk ẹkama? (Se ndise n̄ko.)

¹³ Ẹkpep nditịm ufọk n̄kama. Ke ediwak itie, utom ufọk enen̄ede odoro iban ke idem. Eka mbufo m̀mê sista efen emi ọdiọn̄ọde ndinam n̄kpọ ke ufọk ekeme ndikpep mbufo nditịm ufọk n̄kama. Sista Cindy ọdọhọ ete: “Ata eti n̄kpọ kiet emi eka mi akanamde ọnọ mi ekedi ndikpep mi ke owo emi esịnde idem anam utom esikop idatesịt. Ami ndidiọn̄ọ nditem udia, ndinam ufọk asana, ndikịm ọfọn̄, ndinyụn̄ mbabat ibuot mbemiso ndepde n̄kpọ anam n̄keme ndise mban̄a idemmi nnyụn̄ nnen̄ede nsịn idem ke n̄kpọ Abasi. N̄kpọ efen emi eka mi ekekpepde mi ekedi nditat ubọk. Oro anam ndiọn̄ọ ediwak nditọete irenowo ye iban emi n̄kpekpebede.” (N̄ke 31:15, 21, 22) N̄wan mîdịghe ifu, atat ubọk, onyụn̄ ọdiọn̄ọ nditịm ufọk n̄kama, enye edi ata edidiọn̄ ọnọ mbonubon esie ye esop.​—N̄ke 31:13, 17, 27; Utom 16:15.

14. Nso ke ẹkpep ẹto Crystal? Ẹkpenen̄ede ẹsịn ekikere ke nso?

¹⁴ Ẹkpep se idin̄wamde mbufo ẹse ẹban̄a idem. Ọfọn kpukpru mme Christian emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹdi mbon emi ẹkemede ndise mban̄a idemmọ. (2 Thess. 3:7, 8) Sista Crystal ọdọhọ ete: “Ete ye eka mi ẹma  ẹtiene ẹmek se n̄kpekpepde ke ufọkn̄wed sekọndri man nnyene se ndidade n̄n̄wam idem ke ini iso. Ete mi ọkọdọhọ n̄kpep nte ẹkemede ndise mban̄a okụk ke kọmpeni. Oro ama an̄wam mi etieti.” Ẹma ẹkpep se idin̄wamde mbufo ẹnyene utom emi ẹdidade ẹse ẹban̄a idem, ẹdomo ndikpep n̄ko nte ẹkpebọkde okụk mbufo man ẹdibiat ẹkan se ẹn̄wanade. (N̄ke 31:16, 18) Ẹkpọn̄ ndikama isọn, ẹkûnyụn̄ ẹyom se ikponde ikan mbufo man ẹnen̄ede ẹsịn ekikere ke mme n̄kpọ emi ẹkebierede ndinam nnọ Jehovah.​—1 Tim. 6:8.

15-16. Nso ufọn ke mme sista emi mîdọhọ ebe ẹsinam ẹnọ mbon en̄wen? (Mark 10:29, 30)

¹⁵ Ẹma ẹnyene mme edu emi Jehovah amade ẹnyụn̄ ẹkpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo, oro eyetịm mbufo idem eben̄e se ẹkemede ndinam ke ini iso. Se ndusụk mi.

¹⁶ Ẹmekeme ndibiere ke mbufo idisọpke idọ ebe. Ndusụk iban ẹbiere ke mmimọ ididọhọ ebe kpa ye emi edide ẹsasua utọ n̄kpọ oro ke edem mmọ. Edi se mmọ ẹbierede ekem ye se Jesus eketịn̄de. (Matt. 19:10-12) Onyụn̄ enyene ndusụk n̄kpọ emi ẹkemede ndinam ndusụk iban ẹbiere ke mmimọ ididọhọ ebe. Edi ẹdiọn̄ọ ke Jehovah ye Jesus idọhọke ke sia mbufo mîdọhọ ebe, ke mbufo inyeneke ufọn. Mme sista emi mîdọhọ ebe ke ẹn̄wam mme owo etieti ke nsio nsio esop ke ererimbot. Nte mmọ ẹmade ẹnyụn̄ ẹkerede ẹban̄a mbon en̄wen anam mmọ ẹkabade ẹdi nditọeka ye mme eka ẹnọ ediwak owo.​—Kot Mark 10:29, 30; 1 Tim. 5:2.

17. Nso ke sista emi edide n̄kaiferi ekeme ndinam man eben̄e idem ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi?

¹⁷ Ẹmekeme ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi. Ke otu nditọete emi ẹkwọrọde ikọ ke ofụri ererimbot, iban ẹwak ẹkan. (Ps. 68:11) Ndi ẹmekeme nditọn̄ọ nditịm idem man ẹkeme ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi? Ẹmekeme ndimek ndidi asiakusụn̄, ndibọp n̄kpọ nnọ esop Abasi, m̀mê ndika Bethel. Ẹsịn enye emi ẹmekde ke akam. Ekpedi ẹmediọn̄ọ mbon emi ẹnamde ukem se mbufo ẹmekde ndinam, ẹneme ye mmọ ẹnyụn̄ ẹbụp mmọ se ẹkpenamde. Ekem ẹbiere mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam, emi ẹdin̄wamde mbufo ẹnam se ẹkemekde. Edieke ẹnamde utom ofụri ini ẹnọ Abasi, oro ayanam ẹkeme ndinam ediwak nti n̄kpọ efen ẹnọ Jehovah.

18. Ntak emi ọfọnde sista enen̄ede etịn̄ enyịn emek owo emi enye edidọde? (Se ndise n̄ko.)

¹⁸ Ẹmekeme ndibiere ndidọ ebe. Nti edu ye mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam, emi ima ikeneneme,  ẹkeme ndin̄wam mbufo ẹdi nti ibanndọ. Edi ekpedi ẹmeyom ndidọ ebe, ẹnen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹmek owo emi ẹdidọde. Ata akpan n̄kpọ kiet emi ẹdibierede ke uwem mbufo edi oro. Ẹti ke erenowo emi ẹdidọde edidi ibuot inọ mbufo. (Rome 7:2; Eph. 5:23, 33) Ntre ẹbụp idem mbufo: ‘Ndi brọda emi enen̄ede ọsọn̄ idem ke esop? Ndi n̄kpọ Abasi edi akpa ke uwem esie? Ndi se enye esibierede esifọn? Enye akpanam ndudue, ndi enye esinyịme? Ndi enye esikpono iban? Ndi enye eyekeme ndin̄wam mi n̄ka iso ndi ufan Jehovah? Ndi enye eyekeme ndise mban̄a mi onyụn̄ edi eti ufan? Ndi enye esinam utom emi ẹnọde enye ọfọn? Ke uwụtn̄kpọ, nso utọ utom ke ẹnọ enye anam ke esop? Enye anam utom oro didie?’ (Luke 16:10; 1 Tim. 5:8) Se idude edi ke edieke ẹyomde eti ebe, ana mbufo ke idem mbufo ẹdi nti iban.

19. Ntak emi ekpenemde-nem n̄wan edieke ẹdọhọde ke enye edi “andin̄wam” ọnọ ebe esie?

¹⁹ Bible ọdọhọ ke eti an̄wan edi “andin̄wam” ye “nsan̄a eke ekemde” ọnọ ebe esie. (Gen. 2:18) Ndi oro ọwọrọ ke ẹsụhọde n̄wan itie? Ihih-o! Ukpono ke akam edi. Bible esiwak ndidọhọ ke Jehovah edi “andin̄wam.” (Ps. 54:4; Heb. 13:6) N̄wan ekpebere ye se ebe esie ebierede ke ufọk onyụn̄ an̄wam enye anam se enye ekebierede oro, enye edi ata andin̄wam ọnọ ebe esie. Ndien sia n̄wan oro amade Jehovah, enye oyodomo nte enye ekekeme ndinam mbon en̄wen ẹkpokpono ebe esie. (N̄ke 31:11, 12; 1 Tim. 3:11) Se idin̄wamde mbufo ẹtịm idem ndidi nti ibanndọ ke ini iso edi mbufo ndinen̄ede n̄kpere Jehovah idahaemi nnyụn̄ n̄n̄wam mbonubon mbufo ye mme owo ke esop.

20. Nso ufọn ke eka ekeme ndinam ke ubon?

²⁰ Ẹmekeme ndidi eka. Ẹma ẹdọ ebe ẹma, nditọ ẹkeme ndidi. (Ps. 127:3) Ntre, ọfọn ẹtọn̄ọ idahaemi ẹkere se ẹkpenamde man ẹdi nti eka. Nti edu ye mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo, emi inemede ke ibuotikọ emi, ẹyen̄wam mbufo ẹkpedọ ebe ẹnyụn̄ ẹnyene nditọ. Ima, mfọnido, ye ime emi mbufo ẹdinyenede ẹyenam ufọk mbufo enem, esịt enem nditọ mbufo, mmọ ẹnyụn̄ ẹkụt ke ẹma mmọ.​—N̄ke 24:3.

21. Ida didie mme sista nnyịn? Ntak idade mmọ ntre? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

²¹ N̄kaiferi nnyịn, imama mbufo inyụn̄ ima kpukpru se ẹnamde ẹnọ Jehovah ye ikọt esie. (Heb. 6:10) Ẹmesịn idem ẹnyene mme edu emi Jehovah amade, ẹkpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo ye mbon en̄wen, ẹnyụn̄ ẹtịm idem ẹben̄e se ẹkemede ndinam ke ini iso. Mbufo ẹdi ata edidiọn̄ ẹnọ esop Jehovah!