1. Nso ke ana erenowo emi edide Christian anam man enye ekeme ndinam item emi Edidem David ọkọnọde Solomon?

 EDIDEM David ọkọdọhọ Solomon “okop odudu onyụn̄ anam n̄kpọ nte erenowo.” (1 Ndi. 2:1-3) Kpukpru irenowo emi ẹdide Christian ẹkpenyene ndinam item oro. Edi man ẹkeme ndinam, ana mmọ ẹkpep ndinịm mme ibet Abasi nnyụn̄ nnam mme item Bible ke se ededi emi mmọ ẹnamde ke uwem. (Luke 2:52) Ntak emi edide akpan n̄kpọ n̄kparawa ndinam n̄kpọ man ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop?

2-3. Ntak anade n̄kparawa ẹnam n̄kpọ man ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop?

² Erenowo emi edide Christian enyene mme akpan utom emi anade enye anam ke ubon esie ye ke esop. N̄kparawa, anaedi ẹmekere ẹban̄a mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam ke ini iso. Ekeme ndidi ẹyom ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi, ndidi asan̄autom unamutom, ekem ẹdi ebiowo. Ekeme ndidi n̄ko ẹmeyom ndidọ n̄wan nnyụn̄ nnyene nditọ. (Eph. 6:4; 1 Tim. 3:1) Edi man ẹkeme ndinam kpukpru oro ẹnyụn̄ ẹkụt ibuot, ana ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop. b

³ Nso ikeme ndin̄wam mbufo ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop? Enyene mme akpan n̄kpọ emi anade ẹkpep. Edi nso ke ẹkeme ndinam idahaemi ntịm idem nnọ se ẹkemede ndinam ke ini iso nnyụn̄ n̄kụt ibuot?

4. M̀mọ̀n̄ ke ẹkeme ndikụt nti owo emi ẹkemede ndikpebe? (Se ndise n̄ko.)

⁴ Ẹmek nti owo emi ẹkemede ndikpebe. Nti irenowo emi n̄kparawa ẹkemede ndikpebe ẹyọyọhọ Bible. Mbon eyo Bible oro ẹma ẹma Abasi ẹnyụn̄ ẹnam nsio nsio utom man ẹkeme ndise mban̄a  ikọt Abasi. Ebiet en̄wen emi ẹkemede ndikụt irenowo emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop, emi ẹkemede ndikpebe, edi ke ubon ye ke esop mbufo. (Heb. 13:7) Ẹmekeme ndikpebe Jesus Christ n̄ko. Uwụtn̄kpọ esie ọfọn akan. (1 Pet. 2:21) Nte mbufo ẹnen̄erede ẹkere ẹban̄a nsio nsio irenowo oro, ẹkere nti edu mmọ emi ẹmade. (Heb. 12:1, 2) Ekem ẹbiere nte ẹdikpebede mmọ.

5. Didie ke ẹkeme ndikpep ndikere n̄kpọ ọfọn? Ntak oro edide akpan n̄kpọ? (Psalm 119:9)

⁵ Ẹkpep ndisikere n̄kpọ ọfọn ẹnyụn̄ ẹka iso ẹnam ntre. (N̄ke 3:21) Owo emi esikerede n̄kpọ ọfọn isidịghe se idodụk enye ibuot enye anam, esitịm ekere kan̄a. Ntre, ẹdomo etieti ndikpep ndikere n̄kpọ ọfọn, ẹnyụn̄ ẹka iso ẹnam ntre. Ntak idọhọde ntre edi ke n̄kparawa ke ererimbot emi ẹsinam n̄kpọ ẹtiene ifiọk idemmọ ye nte etiede mmọ ke idem. (N̄ke 7:7; 29:11) Se ẹsisiode ke fim ye TV, ye se idude ke Intanet ẹkeme ndinam mbufo ẹkere m̀mê ẹnam se mîkpanaha ẹnam. Edi didie ke ẹkeme ndikpep ndikere n̄kpọ ọfọn? Ẹtọn̄ọ ye ndidiọn̄ọ mme item Bible ẹnyụn̄ ẹkere ufọn emi mmọ ẹkemede ndinam nnọ mbufo. Ekem ẹma ẹyom ndibiere n̄kpọ, ẹyak mme item oro ẹn̄wam mbufo ẹbiere se inemde Jehovah esịt. (Kot Psalm 119:9.) Edieke ẹkpepde ndikere n̄kpọ ọfọn, ata akpan n̄kpọ emi edin̄wamde mbufo ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop ke ẹnam oro. (N̄ke 2:11, 12; Heb. 5:14) Ẹkere nte ndikere n̄kpọ ọfọn ekemede ndin̄wam mbufo ke usụn̄ iba emi: (1) ke nte ẹnamde n̄kpọ ye mme sista, ye (2) ini ẹbierede se ẹkpesịnede ye nte ẹkpekamade idem.

6. Didie ke ndikere n̄kpọ ọfọn ekeme ndin̄wam akparawa owụt ke imokpono mme sista?

⁶ Ndikere n̄kpọ ọfọn ayan̄wam mbufo ẹkpono iban. Edieke sista odụkde brọda enyịn ndien brọda oro oyom ndinen̄ede n̄kpere enye man mmọ ẹdi ufan, idiọkke-o. Edi akparawa emi ekerede n̄kpọ ọfọn iditịn̄ke ikọ, idiwetke n̄kpọ, m̀mê ndinam n̄kpọ ekededi emi ekemede ndinam sista oro ekere ke enye oyom ndidi ufan ima imọ ke ini edide brọda oro iduakke ndidọ enye. (1 Tim. 5:1, 2) Enye ekpenyene sista emi mmọ ẹdide ufan ẹnyụn̄ ẹduakde ndidọ idemmọ, enye oyokụt ete ke imọ ye sista oro ididụhe ikpọn̄, ke ana idu ye eyenete emi enen̄erede ọsọn̄ idem ke esop man imọ idinam n̄kpọ ekededi emi ekemede ndibiat sista oro enyịn̄.​—1 Cor. 6:18.

7. Didie ke ndikere n̄kpọ ọfọn ekeme ndin̄wam akparawa ini enye ebierede se enye ekpesịnede ye nte enye akpakamade idem?

 ⁷ Usụn̄ en̄wen emi akparawa ekemede ndiwụt ke imekere n̄kpọ ọfọn edi enye ndisịne n̄kpọ nnyụn̄ n̄kama idem ọfọn. Ediwak mbon emi ẹsion̄ode mbufa style ọfọn̄ ẹdi ye mbon emi ẹsịnede mmọ ẹdi mbon emi mîkponoke Jehovah m̀mê emi ẹdude oburobụt uwem. Ẹkpekụt se mmọ ẹsịnede, ẹyediọn̄ọ oburobụt n̄kpọ emi mmọ ẹkerede. Ọfọn̄ emi mmọ ẹsion̄ode ẹdi adadiana owo ke idem akaha mîdịghe anam irenowo ẹtie nte iban. Ke ini akparawa emi osụk odomode ndinen̄ede nsọn̄ idem ke esop oyomde ndimek se enye edisịnede, enye eyekere aban̄a se Bible etịn̄de, onyụn̄ etiene nti uwụtn̄kpọ mme owo ke esop. Enye ekeme ndibụp idemesie ete: ‘Ndi se mmekde ndisịne owụt ke mmenyene eti ibuot nnyụn̄ n̄kere mban̄a mbon en̄wen? Ndi nte nsịnede n̄kpọ anam emem mbon en̄wen utom ndikụt ke ndi ata asan̄autom Abasi?’ (1 Cor. 10:31-33; Titus 2:6) Akparawa ekpekere n̄kpọ ọfọn, idịghe nditọete ke esop kpọt ẹdida enye nte ọdiọn̄ọ-idem-owo, Ete esie emi odude ke heaven eyetiene ada enye ntre.

8. Didie ke akparawa ekeme ndikpep ndidi se ẹberide edem?

⁸ Ẹdi se ẹkemede ndiberi edem. Akparawa emi edide se ẹkemede ndiberi edem esitịn̄ enyịn ntem anam kpukpru utom emi ẹnọde enye. (Luke 16:10) Ẹda Jesus ke uwụtn̄kpọ. Idụhe owo emi ẹkemede ndiberi edem nte enye. Idụhe utom ekededi emi Jehovah ọkọnọde enye yak enye okûnam, mîdịghe akanam, enye anam ntre ntre. Utu ke oro, enye ama esitịn̄ enyịn anam kpukpru se Jehovah ọkọdọn̄de enye, idem ke ini mîkememke inọ enye. Enye ama ama mme owo, akpan akpan mme mbet esie, onyụn̄ enyịme ke idemesie ndikpa nnọ mmọ. (John 13:1) Ẹkpebe Jesus; ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnam utom ekededi emi ẹnọde mbufo. Edieke mbufo mîdiọn̄ọke nte ẹkpenamde se ẹdọn̄de mbufo, ẹsụhọde idem ẹnyụn̄ ẹdọhọ nditọete irenowo emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹn̄wam mbufo. Edieke edide ẹmenyene ukeme ndinam n̄kan nte ẹnamde idahaemi, ẹnam. Ẹkûyak edi kpukpru ini mbufo ẹsụk ẹtak ke ndinam ekpri ekpri. (Rome 12:11) Utu ke oro, ẹkpenọ mbufo utom ẹnam, ẹnam ẹsịm utịt. Ẹnam nte “ẹnam ẹnọ Jehovah, inamke inọ owo.” (Col. 3:23) Imọdiọn̄ọ ke mbufo ifọnke ima. Ntre, ẹkûnam se ikponde ikan mbufo. Ẹma ẹnyụn̄ ẹnam ndudue, ẹnyịme ke ẹmedue.​—N̄ke 11:2.

9. Ntak emi anade akparawa ekpep se ikemede ndin̄wam enye?

⁹ Ẹkpeyom ndidi nditọete emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop, oyoyom ẹkpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo. Mmọ ẹyen̄wam mbufo ẹkeme ndinam mme utom emi ẹnọde mbufo ke esop, ẹnyene utom emi ẹdidade ẹse ẹban̄a idem m̀mê mbonubon mbufo, idinyụn̄ iyakke ẹnyene mfịna ye owo. Ẹse n̄kpọ ifan̄ emi anade ẹkpep mi.

10-11. Edieke akparawa ekpepde ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn, didie ke enye edin̄wam idemesie ye esop? (Psalm 1:1-3) (Se ndise n̄ko.)

 ¹⁰ Ẹkpep ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. Bible ọdọhọ ke owo emi okopde inemesịt onyụn̄ okụtde ibuot ke se enye anamde esida ini okot Ikọ Abasi kpukpru usen onyụn̄ etie ekere se enye okotde. (Kot Psalm 1:1-3.) Enye ama okot Bible kpukpru usen, enye ọyọdiọn̄ọ nte Jehovah esikerede n̄kpọ. Oro ayan̄wam enye ekere n̄kpọ ọfọn onyụn̄ ọdiọn̄ọ ndinam se Bible etịn̄de. (N̄ke 1:3, 4) Ẹyoyom utọ irenowo oro ke esop. Ntak-a?

¹¹ Irenowo emi ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ ndikpep se isịnede ke Bible ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọde ndida Bible nnọ owo item ke nditọete ẹsiyom yak ẹnọ mmimọ item. Ẹkpenyụn̄ ẹyom ndidiọn̄ọ nte ẹkpenamde n̄kpọ, utọ irenowo oro ke mmọ ẹsiyom ndibụp. (Titus 1:9) Ẹkpekeme ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn, ẹyekeme nditịm utịn̄ikọ ye ibọrọ mbufo mmọ ẹnen̄ede ẹdọn̄ọ n̄kpọ, ẹnyene ufọn ẹnọ nditọete, ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mmọ idem. Ẹma ẹkeme ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn, ẹyekeme ndiwet n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo ini ẹkpepde n̄kpọ ke idem mbufo, ye ini ẹkpan̄de utọn̄ ẹkop utịn̄ikọ ke mbono esop ye ke n̄kpri ye ikpọ mbono. Se ẹdiwetde oro ayanam ẹtetịm ẹbuọt idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ nditọete idem.

12. Nso idin̄wam mbufo ẹdiọn̄ọ nte ẹkpekpan̄de utọn̄ owo ama etịn̄ ikọ ye nte ẹkpetịn̄de ikọ ye owo?

¹² Ẹkpep ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ owo ama etịn̄ ikọ, ye nte ẹkpetịn̄de ikọ ye owo. Christian emi edide erenowo ana ekpep ndinam n̄kpọ mbiba oro. Utọ owo oro esikpan̄ utọn̄ okop se mbon en̄wen ẹtịn̄de. Se mmọ ẹkerede ye nte etiede mmọ ke idem esin̄wan̄a enye. (N̄ke 20:5) Enye ekeme ndikpep ndida nte uyo ye iso owo etiede, nte owo adade, ye ntre ntre eken ọdiọn̄ọ nte etiede owo ke idem. Edieke mbufo mînyeneke ini ndisitie ye mme owo nneme nneme, mbufo idikemeke ndinam se itịn̄de oro. Ekpemehe mbufo ndisitịn̄ ikọ ke fon ye owo m̀mê ndisinọ owo e-mail kpukpru ini, eyenen̄ede ọsọn̄ mbufo ndisineme nneme ye owo iso ye iso. Ntre, ẹyom nsio nsio usụn̄ emi ẹkemede ndineme nneme ye owo iso ye iso.​—2 John 12.

13. Nso en̄wen ke akparawa ekpekpep? (1 Timothy 5:8) (Se ndise n̄ko.)

¹³ Ẹkpep se idin̄wamde mbufo ẹkeme ndin̄wana n̄kpọ nse mban̄a idem. Erenowo emi ọsọn̄de idem ke esop ana ekeme ndise mban̄a idemesie ye mbonubon esie. (Kot 1 Timothy 5:8.) Ke ndusụk idụt, mme brọda emi ẹdide n̄kparawa ẹkeme ndikpep ubọkutom nto ete m̀mê iman mmọ. Ke mme idụt en̄wen, akparawa ekeme ndikpep ubọkutom ke ufọkn̄wed sekọndri. Inamke n̄kpọ m̀mê ẹnam didie ke edem mbufo,  ọfọn ẹkpep ubọkutom emi edin̄wamde mbufo ẹkụt utom ẹnam. (Utom 18:2, 3; 20:34; Eph. 4:28) Ẹyak ẹdiọn̄ọ mbufo nte mbon emi ẹsisịnde idem ẹnam utom, ye mbon emi ẹdide ẹma ẹsịn ubọk ke utom, ifeheke ikpọn̄. Ẹkpenam ntre, ẹmekeme ndisọp nnyene utom. Idinyụn̄ idịghe ẹma ẹnọ mbufo utom ẹbọ, mîdịghe ẹsio mbufo ke utom. Ọfọn Christian emi edide erenowo enyene mme ido emi ima ikeneneme, onyụn̄ ekpep se ikemede ndin̄wam enye emi ima ikonyụn̄ ineneme, man enye ekeme ndinam mme n̄kpọ en̄wen emi ẹkemede ndidụk enye ubọk ke ini iso. Ẹyak ineme ndusụk mmọ.

14. Akparawa akpanam nso man eben̄e idem ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi?

¹⁴ Ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi. Ediwak nditọete irenowo emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹketọn̄ọ ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi ini ẹdide n̄kparawa. Utom usiakusụn̄ esikpep akparawa nte enye akpadianade ye nsio nsio orụk owo anam n̄kpọ, an̄wam enye ekeme ndibọk okụk emi enye enyenede, inyụn̄ ibiatke ikan se enye enyenede. (Phil. 4:11-13) Eti usụn̄ emi owo ekemede ndinam utom ofụri ini nnọ Abasi edi enye ndinam usiakusụn̄ unọ un̄wam. Ediwak owo ẹsidi asiakusụn̄ unọ un̄wam mbemiso ẹdide asiakusụn̄ ofụri ini. Usiakusụn̄ unọ un̄wam esitịm mmọ idem ọnọ usiakusụn̄ ofụri ini. Usiakusụn̄ ekeme ndinam owo anam mme utom ofụri ini eken ọnọ Abasi, utọ nte nditiene mbọp n̄kpọ nnọ esop Abasi m̀mê ndika Bethel.

15-16. Nso ikeme ndin̄wam akparawa edi asan̄autom unamutom m̀mê ebiowo?

¹⁵ Ndidi asan̄autom unamutom m̀mê ebiowo. Akpana irenowo emi ẹdide Christian ẹdomo ndinam se idin̄wamde mmọ ẹdot ndidi mbiowo man ẹn̄wam nditọete mmọ ke esop. Bible ọdọhọ ke irenowo emi ẹnamde n̄kpọ man ẹdot ndidi mbiowo “[ẹyom] eti utom.” (1 Tim. 3:1) Mbemiso owo odotde ndidi ebiowo, ana enye odot kan̄a ndidi asan̄autom unamutom. Mme asan̄autom unamutom ẹsin̄wam mbiowo ẹnam ediwak n̄kpọ ke esop. Mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ẹsisụhọde idem ẹnam n̄kpọ ẹnọ nditọete mmọ, ẹnyụn̄ ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ. Akparawa ekeme ndidot ndidi asan̄autom unamutom idem ke ini enye edide isua 17, 18, m̀mê 19. Asan̄autom unamutom emi enen̄erede odot ekeme ndibak ndi ebiowo. Ẹkeme ndimek enye ebiowo idem ke ini enye edide isua 20.

¹⁶ Nso ikeme ndin̄wam mbufo ẹdi mme asan̄autom unamutom ndien aka ko ẹdi mbiowo? Ibet ndomokiet idụhe. Edi kpukpru edu emi anade ẹnyene mbemiso ẹdotde ẹdu ke Bible. Ndien se idin̄wamde mbufo ẹnyene mme edu emi edi ima emi ẹmade Jehovah, mbonubon mbufo, ye nditọete. (1 Tim. 3:1-13; Titus 1:6-9;  1 Pet. 5:2, 3) Ẹdomo nte ẹkekeme man mme edu emi ẹnemede do ẹn̄wan̄a mbufo. Ẹbọn̄ akam ẹdọhọ Jehovah an̄wam mbufo ẹnyene mme edu oro. c

17. Nso ikeme ndin̄wam akparawa etịm idem ndidi ebe ye ibuotufọk? (Se ndise n̄ko.)

¹⁷ Ndidi ebe ye ibuotufọk. Se Jesus eketịn̄de owụt ke ndusụk nditọete irenowo emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ididọhọ n̄wan. (Matt. 19:12) Edi edieke ẹbierede ndidọ, utom ebe ye ibuotufọk ẹyediana ẹnọ mbufo. (1 Cor. 11:3) Jehovah oyom ebe ama n̄wan esie, ese aban̄a enye, edi ata ufan esie, onyụn̄ an̄wam enye etetịm ekpere imọ. (Eph. 5:28, 29) Mme ido ye mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam n̄kparawa, emi ikenemede ke ibuotikọ emi utọ nte ndikere n̄kpọ ọfọn, ndikpono iban, ye ndidi se ẹkemede ndiberi edem ẹyen̄wam mbufo ẹdi nti ebe. Ẹyenen̄ede ẹtịm mbufo idem ndidi ebe ye ibuotufọk.

18. Didie ke akparawa ekeme nditịm idem ndidi ete?

¹⁸ Ndidi ete. Ẹma ẹdọ n̄wan ẹma, nditọ ẹkeme ndidi. Nso ke ẹkeme ndikpep nto Jehovah mban̄a ndidi eti ete? Awak se ẹkemede ndikpep. (Eph. 6:4) Jehovah ama ọdọhọ Jesus Eyen esie ke eferife ke imama enye, ke imonyụn̄ inyịme enye. (Matt. 3:17) Ẹkpenyene nditọ, ẹkụt ẹte ke ẹmenam mmọ ẹkụt kpukpru ini ke ẹmema mmọ. Ẹsitoro mmọ ke nti n̄kpọ emi mmọ ẹnamde. Mme ete emi ẹkpebede Jehovah ẹn̄wam nditọ mmọ ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop, m̀mê ẹdi irenowo m̀mê ẹdi iban. Se idin̄wamde mbufo ẹtịm idem ndidi nti ete edi ndise mban̄a mbonubon mbufo ye nditọete ke esop, ndidọhọ mmọ ke ẹmema mmọ, ke mbufo inyụn̄ idaha mmọ ibre mbre. (John 15:9) Utọ uwem oro ayan̄wam mbufo edieke ẹdọde n̄wan ẹnyụn̄ ẹnyenede nditọ ke ini iso. Kan̄a ke emi, Jehovah eyenen̄ede ada mbufo anam n̄kpọ ke esop, mbufo ẹyenyụn̄ ẹn̄wam nditọete ye mbonubon mbufo.

19-20. Nso idin̄wam mme brọda emi ẹdide n̄kparawa ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

¹⁹ N̄kparawa, ididịghe mbufo inamke n̄kpọ ndomokiet mbufo ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop. Eyedi se ẹmekde nti owo emi ẹdikpebede, ẹkere n̄kpọ ọfọn, ẹdi se ẹkemede ndiberi edem, ẹkpep se idin̄wamde mbufo, ẹnyụn̄ ẹben̄e idem ẹnọ se ẹkemede ndinam ke ini iso.

²⁰ Ẹma ẹti kpukpru se inade mbufo ke iso emi anade ẹnam, ẹmekeme ndikere ke mmimọ idikemeke. Edi ẹmekeme. Ẹti ke ọdọdọn̄ Jehovah ndin̄wam mbufo. (Isa. 41:10, 13) Imọdiọn̄ọ ke nditọete ẹyetiene ẹn̄wam mbufo. Ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop, uwem eyenem mbufo, ẹyenyụn̄ ẹkop inemesịt ke esop. N̄kparawa nnyịn, imama mbufo! Akam nnyịn edi yak Jehovah enen̄ede ọdiọn̄ mbufo nte ẹsụk ẹnamde n̄kpọ man ẹnen̄ede ẹsọn̄ idem ke esop.​—N̄ke 22:4.