1-2. Nso ye nso ikeme ndinam itua?

 INYENEKE owo nnyịn ndomokiet emi mîtuaha akanam. N̄kpọ idatesịt ama etịbe, imekeme nditua eyet idatesịt. Ekeme ndidi ama atua ini akpan n̄kpọ eketịbede ọnọ fi; utọ nte ini eyen fo akamanade, ini etide n̄kpọ emi ekenemde fi esịt, mîdịghe ini akafiakde okụt edima ufan fo emi mûkukwe ke ediwak isua.

² Edi ata ediwak ini, mmọn̄eyet nnyịn esidi mmọn̄eyet ukụt ye ubiak. Owo ama anam nnyịn se ibiakde nnyịn idụk ọkpọ, imekeme nditua. Ọkpọsọn̄ ubiak ke ntak udọn̄ọ emi mîmaha ndikop usọbọ inyụn̄ imaha unyọn̄ m̀mê ke ntak n̄kpa owo emi imade eti-eti ekeme ndidi ntak mmọn̄eyet nnyịn. Ke utọ ini oro, ekeme nditie nnyịn nte eketiede prọfet Jeremiah ini mbon Babylon ẹsobode Jerusalem. Jeremiah ọkọdọhọ ete: “Mmọn̄ ewet nte idịm osụhọde mi ke enyịn . . . Mmọn̄eyet ọwọrọ mi ke enyịn, inyụn̄ isatke.”​—Eseme 3:48, 49.

3. Esitie Jehovah didie ke idem enye ama okụt nte mme asan̄a-utom esie ẹbọde ufen? (Isaiah 63:9)

³ Jehovah ọdiọn̄ọ ibat ini emi ituade ke ntak mfịna emi anande nnyịn enyịn onyụn̄ osiode nnyịn ufiop ke ibuot. Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ke ini ekededi emi mme asan̄a-utom Esie ẹbọde ufen ke Jehovah ọdiọn̄ọ aban̄a, ke ikponyụn̄ itua iseme inọ enye ke enye esikop eseme oro. (Ps. 34:15) Edi eke Jehovah ikụreke ke ndikokụt nnyụn̄ n̄kokop. Sia enye etiede nte ete m̀mê eka emi amade nditọ esie, enye ama okụt nte ituade, esibụn̄ enye esịt onyụn̄ ọdọn̄ enye ndisọsọp n̄n̄wam nnyịn.​—Kot Isaiah 63:9.

4. Nso ke ndusụk mbụk ke Bible ẹkeme ndikpep nnyịn mban̄a nte esitiede Jehovah ke idem?

 ⁴ Bible anam ikụt nte Jehovah akanamde n̄kpọ ini mme asan̄a-utom esie ẹketuade. Ima ikot mbụk Hannah, David, ye Edidem Hezekiah iyokụt se itịn̄de oro. Nso ikosio mmọ mmọn̄eyet ke enyịn? Jehovah akanam nso ini mmọ ẹtuade ẹseme ẹyom un̄wam? Didie ke mbụk mmọ ekeme ndidọn̄ nnyịn esịt ima itua ke ntak emi ifụhọde, ke ntak emi ẹtọde nnyịn edem ke isọn̄, m̀mê ke ntak emi ikerede ke eke nnyịn okụre?

EYET EMI ATUADE KE NTAK EMI OFỤHỌDE

5. Se ikọwọrọde Hannah akanam etie enye didie ke idem?

⁵ Hannah ama enyene ediwak mfịna emi akanamde enye ofụhọ, atua. Mfịna kiet emi akanamde enye atua ekedi ke ebe esie ama ọdọ n̄wan en̄wen emi ekekerede Peninnah. Peninnah ama asua Hannah eti-eti, ibatke enye ke n̄kpọ ndomokiet. Se ikanamde mfịna Hannah etetịm ọdiọk edi ke Hannah ikenyeneke ukpọk ibuot eyen kiet, edi Peninnah ama aman nditọ ediwak. (1 Sam. 1:1, 2) Peninnah akanam utom ndisak Hannah unana eyen. Ekpedi afo ke utọ n̄kpọ oro eketịbe ọnọ, ekpeketie fi didie ke idem? N̄kpọ oro ama abiak Hannah tutu “enye atua inyụn̄ idiaha udia.” Enye ama “ofụhọ idiọk idiọk,” mben̄e inemesịt ntem idụhe.​—1 Sam. 1:6, 7, 10.

6. Nso ke Hannah akanam man okop ndọn̄esịt?

⁶ Hannah akanam didie okop ndọn̄esịt? N̄kpọ kiet emi akan̄wamde enye edi ke enye ama aka tent utuakibuot, oro edi, itie emi Jehovah ekemekde ete ẹsituak ibuot ẹnọ imọ. Do ke enye okodu “ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah onyụn̄ atua etieti.” Etie nte enye akada ekpere ebiet emi ẹsisan̄ade ẹdụk okụre tent utuakibuot oro ọbọn̄ akam. Enye ama ekpe Jehovah ubọk ete: ‘Se ukụt ofụn an̄wan fo nyụn̄ ti mi.’ (1 Sam. 1:10b, 11) Hannah ama etịn̄ ofụri ofụri nte etiede enye ke idem ọnọ Jehovah ke akam. Kere nte akafịnade Jehovah ndikụt nte edima eyen esie an̄wan oro atuade utọ eyet oro!

7. Didie ke Hannah ọkọbọ ndọn̄esịt ke enye ama akan̄wan̄a esịt esie ọnọ Jehovah?

⁷ Ke Hannah ama eketịn̄ ofụri ofụri nte etiede enye ke idem ọnọ Jehovah, Eli emi ekedide akwa oku onyụn̄ ọn̄wọn̄ọ ọnọ enye ke Abasi ọyọbọrọ akam oro, eketie Hannah didie ke idem? Mbụk oro ọdọhọ ete: “N̄wan oro ọnyọn̄ esiemmọ, aka akadia udia, iso inyụn̄ itiehe enye aba mfụhọ mfụhọ.” (1 Sam. 1:17, 18) Kpa ye edide mfịna emi mîkayakke Hannah enyene nduọkodudu do iketreke, esịt ama ana Hannah sụn̄. Enye ama obiomode kpukpru se ikefịghede enye odori Jehovah. Jehovah ama okụt ukụt esie, okop eyet esie, aka ko anam enye oyomo. Nte Jehovah ọkọdiọn̄de enye ekedi oro.​—1 Sam. 1:19, 20; 2:21.

8-9. Mme Hebrew 10:24, 25 owụt ke nso idi ntak emi ikpanamde ofụri se ikekeme man isidụk mbono esop? (Se ndise n̄ko.)

⁸ Se ikpepde. Emi isụk itetịn̄ mi, ndi emenyene akamba mfịna emi anamde fi ofụhọ, atua? Ekeme ndidi ofụhọ n̄kpa owo fo m̀mê ufan fo.  Ke utọ ini emi, ekeme ndidọn̄ fi ndidu ikpọn̄. Nte esitiede owo ke idem edi oro. Edi Hannah ọkọbọ ndọn̄esịt ke tent utuakibuot emi enye akakade, do ke ẹkenyụn̄ ẹsọn̄ọ enye idem. Afo n̄ko ama aka mbono esop kpa ye emi mînemke fi ke idem, ọyọbọ ndọn̄esịt. (Kot Mme Hebrew 10:24, 25.) Nte isụk ikpan̄de utọn̄ ikop mme itie N̄wed Abasi emi ẹdọn̄de nnyịn esịt ke mbono esop, Jehovah ekeme ndin̄wam nnyịn yak ndiọi ekikere ẹwọrọ nnyịn ke esịt, nti ekikere ẹdụk nnyịn esịt. Nti ekikere oro ẹyenam esịt ana nnyịn sụn̄ idem ke ini mfịna nnyịn mîkụreke idaha-oro kan̄a.

⁹ Ke mme mbono esop, isisop idem ye nditọ-ete nnyịn emi ẹnyenede esịt mbọm, emi ikọ mmọ ye nte mmọ ẹkerede ẹban̄a nnyịn ẹkemede ndinam afiak efere nnyịn ke idem. (1 Thess. 5:11, 14) Kop nte n̄kpọ eketiede mi ye akpan asiakusụn̄ kiet emi n̄wan ọkọbọhọde akpa. Enye ọkọdọhọ ete: “Nsụk ntatua tutu emi. Ndusụk ini mmesikoyom nditụn̄ọ kiet ntie ntua. Edi mbono esop esisọn̄ọ mi idem eti-eti. Nti ikọ emi nditọ-ete mi irenowo ye iban ẹsitịn̄de ẹsibịt mi ntem ke idem. Ọkpọkọm esịt eketịmede mi didie m̀mê n̄kekere nso mbemiso nsịmde mbono esop, mma nsesịm do esinen̄ede enem mi ke idem.” Ima idu ke mbono esop, Jehovah ekeme ndida nditọ-ete nnyịn irenowo ye iban n̄n̄wam nnyịn.

10. Didie ke ikeme ndikpebe uwụtn̄kpọ Hannah ima inen̄ede ifụhọ?

¹⁰ N̄kpọ en̄wen emi ọkọdọn̄de Hannah esịt ekedi enye ndibọn̄ akam ntịn̄ ofụri ofụri nte etiede enye ke idem nnọ Jehovah. Afo n̄ko emekeme ‘nditop kpukpru editịmede esịt fo ndori Jehovah ke idem’ onyụn̄ enịm ke enye ayakpan̄ utọn̄ ọnọ fi. (1 Pet. 5:7) Sista emi mme ama-uke ẹkewotde ebe esie eti nte eketiede enye ke idem. Enye ọkọdọhọ ete: “Eketie mi nte ẹmụm mi esịt ẹsio ẹsep enye n̄ken̄e n̄ken̄e ntem, ami nnyụn̄ n̄kere ke tutu amama ndikopke inemesịt aba. Akam emi n̄kọbọn̄de nnọ Jehovah Ete mi ke heaven emi onyụn̄ amade mi, ọkọdọn̄ mi esịt onyụn̄ anam esịt ana mi sụn̄. Ndusụk ini n̄kọdiọn̄ọke nnennen se n̄kpetịn̄de, edi ama an̄wan̄a enye. Ini esịt eketịmerede mi, ami nnyụn̄ mfụhọ ntem n̄kpa n̄kpa, mma ndọhọ enye anam nnyene emem. Mma n̄kop nte esịt ye ekikere ẹnade mi sụn̄, ami nnyụn̄ n̄keme ndika iso nnam se akpanade nnam usen oro.” Ama etịn̄ ofụri ofụri nte etiede fi ke idem ọnọ Jehovah, eyet ukụt emi afo atuade do esitụk enye, ubiak fo onyụn̄ an̄wan̄a enye. Ekpededi n̄kpọ emi anamde esịt etịmede fi do ikụreke kan̄a, Jehovah ekeme ndinam esịt ana fi sụn̄, afo onyụn̄ enyene emem. (Ps. 94:19; Phil. 4:6, 7) Enye oyonyụn̄ ọdiọn̄ fi nte ọsọn̄ọde ada ye enye.​—Heb. 11:6.

EYET EMI ATUADE KE NTAK EMI ẸTỌDE FI EDEM KE ISỌN̄

11. Ikpọ mfịna emi David ekenyenede akanam etie enye didie ke idem?

¹¹ David ama ọyọ ikpọ mfịna emi ẹkenamde enye atua ke eyo-uwem esie. Mme asua esie ẹma ẹwak. Mme ufan ye mbonubon esie ẹma ẹtọ enye edem ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹnam se ikemede ndida enye ibuot. (1 Sam. 19:10, 11; 2 Sam. 15:10-14, 30) Ini kiet emi ekenen̄erede ọsọn̄ ye enye, enye ama ewet ete: “Eseme mi anam mi n̄kpa mba; mmanam n̄kpana mi ọfiọrọ ke ofụri okoneyo; mmanam mmọn̄eyet mi ọtọ emen bed mi.” Nso ikanam etie David ntre ke idem? Enye ọkọdọhọ ete: “Ke ntak kpukpru mmọ eke ẹsuade mi.” (Ps. 6:6, 7) Ndiọi n̄kpọ emi mbon en̄wen ẹkenamde David ama abiak enye tutu enye atua eti-eti. Mmọn̄eyet esie ikọwọrọke tọi-tọi-tọi-o, ekededep nte edịm.

12. Psalm 56:8 owụt ke nso ke David ekenen̄ede enịm?

¹² Kpa ye ofụri afanikọn̄ emi ẹkesịmde David, enye ama enen̄ede enịm ke Jehovah ama imọ. Enye ekewet ete: “Jehovah oyokop uyo eyet mi.” (Ps. 6:8) Enyene se David eketịn̄de ini  en̄wen emi enemde nnyịn ndikop. Ikọ oro odu ke Psalm 56:8. (Kot.) Ikọ oro anam inen̄ede ikụt ke Jehovah ama nnyịn eti-eti, ke nte etiede nnyịn ke idem ebehe enye. Eketie David ke idem nte ke Jehovah ọdọn̄ mmọn̄eyet esie ke ekpeme okịbi mîdịghe ewet aban̄a mmọ ke n̄wed. David ama enịm ke Jehovah okụt ubiak imọ inyụn̄ ifreke. David ama enen̄ede enịm ke Ete imọ emi odude ke heaven, emi onyụn̄ amade imọ okụt kpukpru se iwọrọde imọ, ke onyụn̄ ọdiọn̄ọ nte etiede imọ ke idem ke ntak oro.

13. Mbon en̄wen ẹkpetọ nnyịn edem ke isọn̄ mîdịghe ẹforo se nnyịn mîkekereke, nso ikeme ndidọn̄ nnyịn esịt? (Se ndise n̄ko.)

¹³ Se ikpepde. Ndi nte owo emi afo akadade nte owo idemfo ọtọde fi edem ke isọn̄ mîdịghe oforode se mûkekereke obụn̄ fi esịt? Ekeme ndidi se ibụn̄de fi esịt edi ke etise owo emi ọkọdọhọde ke imọn̄ idọ fi, idọhọ fi aba; mîdịghe ndọ fo asuana; mîdịghe owo emi afo amade ọkpọn̄ Jehovah. Brọda kiet emi n̄wan esie ekedide esịn efịbe ama, ọwọrọ ọkpọn̄ enye ọkọdọhọ ete: “N̄kpọ oro ama ọbọ mi uyo; ekebiet ndadaba. Eketie mi nte n̄wọrọke n̄kpọ. Esịt ama ayat mi. Mma nnyụn̄ mfụhọ ndian do.” Ekpedi owo ọtọ fi edem ke isọn̄ mîdịghe oforo se mûkekereke, Jehovah idikpọn̄ke fi tutu amama. Yak enye oro ọdọn̄ fi esịt. Brọda oro ọkọdọhọ ete: “Mmedikụt idaha-emi ke mme owo ẹkeme ndikpọn̄ nnyịn, edi ke Jehovah idikpọn̄ke nnyịn sia enye edi Akwa Itiat nnyịn. Inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe, Jehovah ayan̄wam nnyịn. Enye idikpọn̄ke mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye enye.” (Ps. 37:28) Ti n̄ko ke idụhe owo ndomokiet emi ekemede ndima fi n̄kan nte Jehovah amade fi. Ọkpọkọm abiak fi didie ke ntak emi ẹketọde fi edem ke isọn̄, enye oro ikpanke Jehovah ndinen̄ede mma fi. (Rome 8:38, 39) Kûfre ọkpọ-ikọ emi: Ọkpọkọm owo ọdiọk didie uwem ye afo, Ete fo emi odude ke heaven ama fi.

14. Nso ndọn̄esịt ke Psalm 34:18 ọnọ nnyịn?

¹⁴ N̄kpọ en̄wen emi ekemede ndidọn̄ nnyịn esịt ẹma ẹtọ nnyịn edem ke isọn̄ edi ikọ David emi ọsọn̄ọde owo idem ke Psalm 34:18. (Kot.) N̄wed kiet emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Bible ọdọhọ ke mbon oro “spirit mmọ anuahade” ẹkeme ndida mban̄a mbon oro ẹkerede ke eke mmimọ okụre. Jehovah esin̄wam didie mbon emi etiede mmọ ntre ke idem? Jehovah etie nte ete m̀mê eka emi esimụmde eyen esie emi enyịn anande adian ke idem ọdọn̄ esịt. Jehovah “emekpere” nnyịn, enye itreke ndikop nnyịn mbọm onyụn̄ eben̄e idem ndin̄wam nnyịn edieke spirit anuahade nnyịn ke ntak emi owo ọtọde nnyịn edem ke isọn̄ mîdịghe ọkpọn̄de nnyịn ofụri ofụri. Jehovah ada ke ikpat ndidọn̄ nnyịn esịt, nnam esịt emi okobụn̄ọde nnyịn ana nnyịn sụn̄, nnyụn̄ nnam ubiak nnyịn osụhọde ubọk. Enye anam inyene ediwak nti n̄kpọ emi idoride enyịn ndinyene ke ini iso. Mme n̄kpọ oro ẹnam ikeme  ndiyọ mme mfịna emi ẹsịmde nnyịn mfịn.​—Isa. 65:17.

EYET EMI ATUADE KE NTAK NNANENYỊN

15. Nso iketịbe inọ Hezekiah emi akanamde enye atua?

¹⁵ Ini Edidem Hezekiah emi akakarade Judah ekedide isua 39, enye ama ọdọn̄ọ udọn̄ọ emi utịt edidide n̄kpa. Prọfet Isaiah ama edidọhọ enye ke Jehovah ọdọhọ yak idọhọ enye ke enye idibọhọke udọn̄ọ oro. (2 Ndi. 20:1) Eketie nte eke Hezekiah okụre. Etop oro ama anam idem emem enye, enye onyụn̄ atua eti-eti. Hezekiah ama ọbọn̄ akam ekpe Jehovah ubọk.​—2 Ndi. 20:2, 3.

16. Ke Hezekiah ama akatua ekpe Jehovah ubọk, nso ke Jehovah akanam?

¹⁶ Nte Hezekiah akatuade ekpe Jehovah ubọk ama anam mbọm esie anam Jehovah, Jehovah onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Mmokop akam fo. Mmokụt mmọn̄eyet fo. Sese ami mmọn̄ nnam udọn̄ọ okụre fi.” Jehovah ama atua Hezekiah mbọm. Jehovah ama ada Isaiah ọn̄wọn̄ọ ke imọn̄ idian isua uwem inọ enye, ke iyonyụn̄ inyan̄a Jerusalem isio ke ubọk mbon Assyria.​—2 Ndi. 20:4-6.

17. Ima idọn̄ọ udọn̄ọ emi afịnade eti-eti, didie ke Jehovah esisọn̄ọ nnyịn idem yak ikeme ndiyọ? (Psalm 41:3) (Se ndise n̄ko.)

¹⁷ Se ikpepde. Emi isụk idude mi, ndi emenyene udọn̄ọ emi etiede nte usọbọ idụhe? Bọn̄ akam nọ Jehovah. Ekpedi se atuade adian do, tua ke enye oyokop. Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ke “Ete mbọm ye Abasi kpukpru ndọn̄esịt” ọyọdọn̄ nnyịn esịt ke kpukpru mfịna nnyịn. (2 Cor. 1:3, 4) Mfịn, nnyịn idorike enyịn ke Jehovah ayanam kpukpru mfịna nnyịn ẹtre-o, edi imenịm ke enye ọyọsọn̄ọ nnyịn idem yak iyọ. (Kot Psalm 41:3.) Jehovah esida edisana spirit esie ọsọn̄ọ nnyịn idem, ọnọ nnyịn ọniọn̄, onyụn̄ anam esịt ana nnyịn sụn̄ man ikeme ndiyọ. (N̄ke 18:14; Phil. 4:13) Se Bible etịn̄de anam inyene idotenyịn ke ini iso kpukpru orụk udọn̄ọ ididụhe aba. N̄kpọ en̄wen emi Jehovah adade ọsọn̄ọ nnyịn idem yak iyọ edi oro.​—Isa. 33:24.

18. Ewe itie Bible ke afo okụt ke esidọn̄ fi esit ama enyene mfịna emi etiede nte ọmọn̄ obụn̄ fi n̄kan̄? (Se ekebe emi “ Ndinem Ikọ Emi Ẹkemede Ndikwọhọde Nnyịn Mmọn̄eyet.”)

¹⁸ Se Jehovah eketịn̄de ye Hezekiah ama ọdọn̄ enye esịt. Se idude ke Bible ekeme ndidọn̄ nnyịn esịt n̄ko. Ke Bible, Jehovah ọdọn̄ mme ikọ emi ẹkemede ndisọn̄ọ nnyịn idem nnyụn̄ nnam esịt ana nnyịn sụn̄ ima inyene ikpọ mfịna. (Rome 15:4) Ini dọktọ ọkọdọhọde sista kiet ke West Africa ke enye enyene kansa, sista oro ama esiwak nditua eyet. Enye ọdọhọ ete: “Itie Bible kiet emi enen̄erede ọdọn̄ mi esịt edi Isaiah 26:3. Kpa ye edide ediwak ini inyeneke se ikemede ndinam mban̄a mme mfịna emi ẹsịmde nnyịn, itie Bible oro anam n̄kụt ke Jehovah ekeme ndinam esịt ana nnyịn sụn̄, nnyịn inyụn̄ idiọn̄ọ se ikemede ndinam mban̄a mfịna nnyịn.” Ndi enyene ufan̄ikọ emi okụtde ke enen̄ede ọdọn̄ fi  esịt ama enyene mfịna emi etiede nte ọmọn̄ obụn̄ fi n̄kan̄ m̀mê anamde etie nte okwommọ okụre?

19. N̄kpọ editie didie ye nnyịn ke ini iso?

¹⁹ Utịt ererimbot enen̄ede ekpere ke eyo nnyịn emi, imonyụn̄ idiọn̄ọ ke mme n̄kpọ emi ẹsision̄ode owo mmọn̄eyet ke enyịn ẹdidi eyo esiere ẹwak ẹka. Edi mbụk Hannah, David, ye Edidem Hezekiah ẹma ẹnam ikụt ke ima itua, Jehovah esikụt mmọn̄eyet nnyịn, ke esinen̄ede otụk enye. Jehovah ifreke mmọn̄eyet nnyịn ndomo ntọi kiet ntem. Ntre, ima inyene mfịna emi enen̄erede ọsọn̄, ẹyak ibọn̄ akam inọ Jehovah itịn̄ ofụri ofụri nte etiede nnyịn ke idem inọ enye. Ẹyak ikûdedei udian̄ade ukpọn̄ nditọ-ete nnyịn emi ẹmade nnyịn. Ẹyak ika iso ida ndinem ikọ emi ẹdude ke Bible idọn̄ idem esịt. Ima ika iso isọn̄ọ ida iyọ, Jehovah ọyọdiọn̄ nnyịn. Edidiọn̄ oro esịne enye emi enye ọn̄wọn̄ọde ete ke usen kiet imọ iyọkwọhọde kpukpru mmọn̄eyet emi ẹwọrọde nnyịn ke enyịn ke ntak emi ifụhọde, ntak emi ẹtọde nnyịn edem ke isọn̄, ye ke ntak emi enyịn anande nnyịn. (Edi. 21:4) Ini oro, eyet idatesịt kpọt ke idisitua.