1. Didie ke uyo ekedi akpan n̄kpọ ke eyo Bible?

 BRED m̀mê uyo ekedi akpan udia ọnọ ata ediwak owo ke eyo Bible. (Gen. 14:18; Luke 4:4) Nso ke itetịn̄ emi? Ekedi akpan n̄kpọ tutu ndusụk ini emi Bible ọdọhọde uyo, “udia” ke ẹtịn̄ ẹban̄a. (Matt. 6:11, ik. id.; John 13:18) Ẹma ẹsiak uyo ke iba ke otu mme utịben̄kpọ Jesus emi ediwak owo ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ. (Matt. 16:9, 10) Mbụk oro kiet odu ke John ibuot 6. Nte isụk inemede mbụk oro, iyoyom mme n̄kpọ emi ikemede ndikpep do, emi ẹdin̄wamde nnyịn mfịn.

2. Nso iketịbe emi ekedide se ata ediwak owo ẹyomde udia?

² Isan̄ kiet ke mme apostle Jesus ẹma ẹkesan̄a ẹkwọrọ ikọ ke mme itie emi ẹkedọn̄de mmọ ẹkekwọrọ, Jesus ama odụk ubom ye mmọ ebe Inyan̄ Galilee man mmọ ẹkeduọk odudu. (Mark 6:7, 30-32; Luke 9:10) Mmọ ẹkeka ndobo ndobo ebiet kiet ke n̄kan̄ Bethsaida. Edi ẹtise, mme owo ke tọsịn ke tọsịn ẹdibehe do; ẹte iwọn̄ọde nnasia owo, ẹte iwọn̄ọde ufien owo. Jesus ikanamke nte imọ ikwe mmọ. Enye ama ada ini ekpep mmọ n̄kpọ aban̄a Obio Ubọn̄ Abasi, ndien mbon emi idem mîkọsọn̄ke, enye ọkọk mmọ udọn̄ọ. Eyo ọkọtọn̄ọ ndisọn̄, mme mbet ẹma ẹkere m̀mê ofụri udịmowo oro ẹdida m̀mọ̀n̄ udia. Ekeme ndidi ndusụk owo ẹma ẹkama ekpri se ẹdade ẹmụm idịbi, edi akana ata ediwak mmọ ẹka mme obio-in̄wan̄ ẹkedep udia. (Matt. 14:15; John 6:4, 5) Nso ke Jesus edinam?

 JESUS ANAM UTỊBEN̄KPỌ MAN UYO ODU

3. Jesus ọkọdọhọ mme apostle esie ẹnam nso ẹnọ otu-owo oro? (Se n̄ko ndise.)

³ Jesus ama ọdọhọ mme apostle esie ete: “Mmọ inyeneke ndinyọn̄: mbufo ẹnọ mmọ n̄kpọ ẹdia.” (Matt. 14:16) Idịghe ekpri n̄kpọ ekedi oro koro n̄kpọ nte irenowo 5,000 ke ẹtịn̄ ẹban̄a emi-o; akpadian iban ye nditọwọn̄, etie nte owo 15,000 ke akana ẹyom udia ẹnọ. (Matt. 14:21) Andrew ikekemeke ndime, enye ama ọdọhọ ete: “Ekpri eyeneren kiet mmọmi emi enyenede uyo barley ition ye n̄kpri iyak iba. Edi oro ekem adan̄a ediwak owo emi nso?” (John 6:9) Mme ubuene ye mbon en̄wen ntre ẹkesiwak ndita uyo barley, onyụn̄ ekeme ndidi n̄kpri iyak oro ẹkedi iyak emi ẹkeyetde inụn̄ ẹn̄wan enye asat. Kpa ye oro, n̄kpata uyo ye iyak ifan̄ emi eyen oro akakamade ikpekemke se ẹnọde ofụri udịmowo oro. Akpananam didie ekem?

4. Nso ke ikeme ndikpep nto John 6:11-13? (Se mme ndise n̄ko.)

⁴ Jesus ama ọdọhọ mme owo oro ẹsụhọde ẹtetie ke mbiet ke otu ke otu sia enye okoyom ndinam n̄kpọ nnọ mmọ. (Mark 6:39, 40; kot John 6:11-13.) Bible ọdọhọ ke Jesus ama ọkọm Ete esie ke uyo ye iyak oro. Enen̄ede odot nte enye ọkọkọmde Abasi sia Abasi edi Enye emi akanamde udia oro odu. Oro eti nnyịn ntak emi ọfọnde ikpebe Jesus, isibọn̄ akam mbemiso idiade udia edide idu ikpọn̄ m̀mê mbon en̄wen do. Ekem Jesus ama ọdọhọ ẹmen udia oro ẹdeme mme owo; mmọ ẹma ẹdia ẹyụhọ. Itetịn̄ mi, nyọhọ nsụhọ ama akam odu, Jesus ikonyụn̄ iyomke yak atak. Ntre Jesus ama ọdọhọ ẹtan̄ nyọhọ nsụhọ oro ẹbon. Ana-edi ẹketan̄ ẹbon man ẹdia ini en̄wen. Uwụtn̄kpọ ke Jesus ekenịm oro ọnọ nnyịn, oro edi, yak idiọn̄ọ nte idade se inyenede inam n̄kpọ. Ekpedi emenyene nditọ, tie ye mmọ  neme mbụk emi. Ekem ẹneme se mmọ ẹkemede ndikpep mban̄a ndibọn̄ akam, ndinam n̄kpọ nnọ mbon en̄wen, ndinyụn̄ ntat ubọk.

5. Ke mme owo ẹma ẹkekụt utọ utịben̄kpọ emi Jesus akanamde usen oro, mmọ ẹkenam nso? Jesus n̄ko akanam nso?

⁵ Usụn̄ emi Jesus ekekpepde otu-owo oro Ikọ Abasi ye mme utịben̄kpọ emi enye akanamde ama akpa mmọ idem. Sia edide mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke Moses ama ọn̄wọn̄ọ ke Abasi ayanam san̄asan̄a prọfet odu, ana-edi mmọ ẹma ẹkere ẹte, ‘Ndi Jesus ekpedi prọfet oro?’ (Deut. 18:15-18) Ekpedi ntre, ekeme ndidi eketie mmọ nte ke Jesus ekeme ndidi ata eti andikara, onyụn̄ ekeme ndinam kpukpru owo ke Israel ẹnyene udia. Ntre otu-owo oro ẹma ẹyom “ndimụm [Jesus] nnịm . . . edidem.” (John 6:14, 15) Ekpedi Jesus ama ayak mmọ ẹnam uduakesịt mmọ, ọwọrọ enye ekpekenyene ubọk ke pọlitiks mme Jew emi mbon Rome ẹkekarade. Ndi enye ama anam oro? Ihih-o. Bible ọdọhọ ke enye ama ọkpọn̄ do “ọnyọn̄ obot” okodu ikpọn̄. Ọwọrọ kpa ye editịm emi mbon en̄wen ẹkesịnde, Jesus ikamaha ndisịn idem ke n̄kpọ pọlitiks. Ata akpan n̄kpọ ke enye ekekpep nnyịn oro!

6. Didie ke ikeme ndiwụt ke iyom ndikpebe Jesus? (Se ndise n̄ko.)

⁶ Imọdiọn̄ọ ke ekeme ndidi tutu amama mme owo ididọhọke nnyịn inam utịben̄kpọ yak bred awak yak ẹta mîdịghe ikọk mme owo udọn̄ọ, mmọ idinyụn̄ idomoke ndimek nnyịn edidem m̀mê ada-ibuot ukara idụt nnyịn. Edi mmọ ẹkeme ndidomo ndinam isịn idem ke n̄kpọ pọlitiks. Usụn̄ kiet edi ndidomo ndinam isịn n̄wed inọ  owo emi mmọ ẹkerede ke enye ama akara, n̄kpọ ọyọfọn akan emi m̀mê nditịn̄ n̄kpọ emi owụtde ke ida ye owo oro. Edi Jesus ama anam idiọn̄ọ nnennen se ikpanamde. Enye ama esịn ndisịn ubọk ke n̄kpọ pọlitiks. Nte ini akakade, enye ama akam ọdọhọ ete: “Obio ubọn̄ mi idịghe ubak ererimbot emi.” (John 17:14; 18:36) Ọfọn nnyịn mme Christian mfịn ikere n̄kpọ inyụn̄ inam n̄kpọ nte Jesus. Nnyịn ida ye ukara Abasi, ikwọrọ iban̄a ukara oro, inyụn̄ ibọn̄ akam ite ukara oro edi. (Matt. 6:10) Ẹyak ifiak ika mbụk utịben̄kpọ emi Jesus akanamde yak uyo odu ikese n̄kpọ en̄wen emi ikemede ndikpep.

“SE UYO ORO ẸWỌRỌDE”

7. Nso ke Jesus ye mme apostle esie ẹkenam? (John 6:16-20)

⁷ Ke Jesus ama ọkọnọ otu-owo udia ama, enye ama ọdọhọ mme apostle esie ẹdụk ubom ẹwat ẹkpọn̄ do ẹfiak ẹnyọn̄ Capernaum. Edi enye ke idemesie ama ọnyọn̄ obot man ọbọhọ otu-owo emi ẹkedomode ndinam enye edidem. (Kot John 6:16-20.) Nte mme apostle esie ẹsụk ẹwatde ẹka, oyobio ama ọwọrọ; ofụm edi emen mmọ aka mi, emen aka ko; mbufụt inyan̄ ebiet oyom ndimemen mmọ mmen. Ekem Jesus ama asan̄a ke enyọn̄ mmọn̄ ebịne mmọ. Enye ama onyụn̄ ọdọhọ apostle Peter etiene imọ asan̄a. (Matt. 14:22-31) Ndondo emi Jesus ọkọdọkde odụk ubom oro, oyobio ama odobo ana. Idem ama akpa mme mbet esie tutu mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ke akpanikọ, afo edi Eyen Abasi.” a (Matt. 14:33) Edi se ikpade owo idem edi ke mmọ ẹketịn̄ ikọ oro ke Jesus ama akanam oyobio oro odobo, iketịn̄ke ini enye akanamde utịben̄kpọ ọnọ otu-owo oro udia. Mark emi eketienede ewet aban̄a utịben̄kpọ oro adian n̄kpọ ke eke esie. Enye ọdọhọ ete: “Idem akpa [mme apostle] etieti, koro mmọ mîfiọkke se uyo oro ẹwọrọde, edi esịt osụk ododobi mmọ ndifiọk.” (Mark 6:50-52) Akpanikọ edi oro. Ikan̄wan̄ake mme mbet adan̄a nte odudu emi Jehovah ọkọnọde Jesus anam utịben̄kpọ okokponde eketre. Edi ekpri ini ekebe, Jesus ke idemesie ama afiak etịn̄ aban̄a utịben̄kpọ emi enye akanamde yak uyo odu onyụn̄ ekpep nnyịn n̄kpọ en̄wen.

8-9. Nso ikanam otu-owo ẹsan̄a ẹyom Jesus? (John 6:26, 27)

⁸ Se ikebehede otu-owo emi Jesus ọkọnọde udia ekedi nte mmọ ẹkpekụtde udia ẹdia ye nte n̄kpọ ọkpọfọnde ye mmọ. Nso inam idọhọ ntre? Edem usen oro, mmọ ẹma ẹdikụt ke Jesus ye mme apostle esie ẹma ẹkpọn̄ do. Ntre mme ubom ẹketo Tiberias ẹdi, otu-owo oro ẹma ẹdụk ẹka n̄kan̄ Capernaum ẹkeyom Jesus. (John 6:22-24) Ndi mmọ ẹkeka do man ẹkekop n̄kpọ efen efen ẹban̄a Obio Ubọn̄ Abasi? Ihih-o. Se ikenen̄erede isịne mmọ ke ekikere ekedi nte ẹkpefiakde ẹnọ mmọ uyo yak ẹta ẹyụhọ. Inam didie idiọn̄ọ?

⁹ Kop se iketịbede ini otu-owo oro ẹkụtde Jesus ẹkpere Capernaum. Jesus ama osio ọdọhọ mmọ ke mmọ ẹkedi ẹdiyom imọ ke ntak udia. Enye ama ọdọhọ ke mmọ ‘ẹma ẹta uyo ẹnyụn̄ ẹyụhọ,’ ke “udia eke edibiarade” okoyụhọ mmọ. Jesus ama ọdọhọ yak mmọ ẹnam utom ẹnyene “udia eke edikade iso odu onyụn̄ osụn̄ọ ke uwem nsinsi.” (Kot John 6:26, 27.) Jesus ọkọdọhọ mmọ ke Ete imọ edinọ mmọ utọ udia oro. Ana-edi idem ama akpa mmọ ndikop ke enyene udia emi ekemede ndinam owo enyene nsinsi uwem! Nso utọ udia ikpekekeme ndinam oro? Ndien mbon emi ẹkekpan̄de utọn̄ ẹnọ Jesus do ẹdinam didie inyene utọ udia oro?

10. Ewe “utom Abasi” ke akana otu-owo oro ẹdiọn̄ọ ẹban̄a?

¹⁰ Etie nte mme Jew oro ẹkekere ke enyene mme n̄kpọ m̀mê utom emi mmimọ idinamde man idot ndinyene utọ udia oro. Ana-edi mmọ ẹkekere ẹban̄a “mme utom” emi Ibet Moses ọkọdọhọde ẹnam. Edi Jesus ama ọdọhọ mmọ ete: “Utom Abasi edi emi, ete mbufo ẹbuọt idem  ke owo emi Enye okosiode ọdọn̄.” (John 6:28, 29) Ana owo ọbuọt idem ye owo emi Abasi okosiode ọdọn̄ man enye “enyene nsinsi uwem.” Jesus ama akam etịn̄ aban̄a oro mbemiso ini emi. (John 3:16-18, 36) Nte ini akakade, enye ama etịn̄ n̄kpọ efen efen aban̄a se ikemede ndinam man inyene nsinsi uwem.​—John 17:3.

11. Didie ke mme Jew oro ẹkewụt ke se ikosụk ibehede mmimọ ekedi nte ikpenyenede uyo ita yak oyụhọ mmimọ? (Psalm 78:24, 25)

¹¹ Mme Jew oro ikenyịmeke se Jesus ekekpepde aban̄a obufa “utom Abasi” emi akanade mmọ ẹnam. Mmọ ẹma ẹbụp enye ẹte: “Nso, ndien, ke afo ananam nte idiọn̄ọ, man nnyịn ikụt inyụn̄ inịm fi ke akpanikọ?” (John 6:30) Mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke eyo Moses, ke Abasi ama anam utịben̄kpọ yak mme ete-ete mmimọ ẹnyene manna ẹdia kpukpru usen. (Neh. 9:15; kot Psalm 78:24, 25.) Imenen̄ede ikụt ke kpukpru se ikesịnede mmọ ke ekikere ẹkedi nte mmọ ẹdinyenede ata ata uyo ita yak oyụhọ mmọ. Ini Jesus ekeditịn̄de aban̄a “ata uyo emi otode heaven” emi eketiede nte manna emi ọnọde uwem, emi otode heaven, mmọ ikakpaha ndibụp Jesus m̀mê ikọ esie ọwọrọ nso. (John 6:32) Se mmọ ẹdidiade isịn ke idem ekenen̄ede ebehe mmọ tutu mmọ ikpan̄ke utọn̄ ke se Jesus okosụk an̄wanade ndikpep mmọ mban̄a nte mmọ ẹdisan̄ade inyene nsinsi uwem. Nso ke ikeme ndikpep nto mbụk emi?

SE IKPENEN̄EREDE IDA KE AKPAN N̄KPỌ

12. Didie ke Jesus okowụt se idide akpan n̄kpọ ikan?

¹² Se akpan n̄kpọ emi ikpepde ito John ibuot 6 mi: Se ikpadade ke akpan n̄kpọ ikan edi nnyịn ndikop uyo Jehovah nnyụn̄ ndi ufan esie. Ti ke se Jesus ekekpepde edi oro ke mme n̄kpọ emi enye ọkọbọrọde Satan ini Satan okodomode enye. (Matt. 4:3, 4) N̄ko ke ọwọrọ-etop ukwọrọ-ikọ esie oro ke obot, Jesus ama ekpep ke enen̄ede edi akpan n̄kpọ nnyịn ndikop uyo Jehovah nnyụn̄ n̄kpere enye. (Matt. 5:3) Ntre imekeme ndibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi nte ndude uwem owụt ke se ibehede mi ikan edi nte n̄kpokopde uyo Jehovah nnyụn̄ n̄kade iso ndi ufan esie, ke ikam idịghe se n̄kpadiade ye mme n̄kpọ ntre emi ẹdọn̄de mi?’

13. (a) Ntak emi mîdiọkke nnyịn ndidia udia nnem idem esịt? (b) Ewe item ke nnyịn mîkpadaha ibre mbre? (1 Corinth 10:6, 7, 11)

¹³ Idiọkke nnyịn ndibọn̄ akam mben̄e Jehovah se idiade, se isịnede, ye itie udakibuot, inyụn̄ idiọkke ndikop inem mme n̄kpọ emi. (Luke 11:3) Bible ọdọhọ ke ọfọn owo “ndidia nnyụn̄ n̄n̄wọn̄ nnyụn̄ nnam ukpọn̄ esie okụt se ifọnde ke ọkpọsọn̄ utom esie,” ke oro onyụn̄ “oto ubọk ata Abasi.” (Eccl. 2:24; 8:15; Jas. 1:17) Kpa ye oro, inaha iyak mme n̄kpọ ntre ẹdikabade ẹdi akpan n̄kpọ ẹkan ke uwem nnyịn. Apostle Paul ama anam inen̄ede ikụt emi ini enye ewetde leta ọnọ mme Christian emi ẹkedude uwem ekpri ini mbemiso ẹkesobode Jerusalem ye temple esie. Paul ama etịn̄ aban̄a se iketịbede inọ nditọ Israel ke ini edem. Ikọ oro ama onyụn̄ esịne se iketịbede ikpere Obot Sinai. Enye ama odụri mme Christian oro utọn̄ ẹte ‘ẹkûyom ndiọi n̄kpọ, kpa nte nditọ Israel ẹkeyomde.’ (Kot 1 Corinth 10:6, 7, 11.) Nditọ Israel oro ẹma ẹyak idiọkitọn̄ udia anam idem mme n̄kpọ emi Jehovah ọkọnọde mmọ ke utịbe utịbe usụn̄ ẹkabade “ndiọi n̄kpọ” ẹnọ mmọ. (Num. 11:4-6, 31-34) Se nditọ Israel ẹkenamde ini mmọ ẹketuakde ibuot ẹnọ eyenenan̄ gold okowụt ke n̄kukụre se ikebehede mmọ ekedi mmọ ndidia, n̄n̄wọn̄, nnem idem esịt, ikam idịghe ndikop uyo Jehovah. (Ex. 32:4-6) Paul akada uwụtn̄kpọ mmọ oro odụri mme Christian emi ẹkedude uwem ekpri ini mbemiso ẹsobode Jerusalem ye temple esie ke isua 70 eyo mme apostle ẹfep utọn̄. Nnyịn emi n̄ko idude uwem ekpri ini mbemiso ẹsobode idiọk ererimbot emi ẹfep ikpanaha ida item Paul oro ibre mbre.

14. Nso ke Bible etịn̄ aban̄a udia ke obufa ererimbot, emi idoride enyịn ndikụt?

¹⁴ Ini Jesus etịn̄de aban̄a “udia eke ekemde nnyịn ke usen mfịn,” enye ama etịn̄ n̄ko aban̄a ini emi ẹdinamde uduak Abasi. Enye ọkọdọhọ: “Nte edide ke heaven, yak edi ke isọn̄ kpasụk ntre.”  (Matt. 6:9-11) Nso isidụk fi ekikere ama okop ikọ oro? Bible owụt ke se Abasi aduakde aban̄a isọn̄ emi esịne nti udia ndidu. Se Isaiah 25:6-8 etịn̄de owụt ke ediwak nti ndinem udia ẹyedu ke ini Jehovah edikarade, nnyịn inyụn̄ idia inem idem esịt. Psalm 72:16 ọdọhọ ete: “Uwak n̄kpasịp ẹyedu ke isọn̄; ọyọyọhọ ọduọhọ ke mme enyọn̄ obot.” Ndi emesitie ekere ini emi edidade ndusụk n̄kpasịp oro inam utọ bred emi esimade ndita, mîdịghe ada mmọ anam m̀mê etem n̄kpọ emi mûdiaha akanam? Ikụreke ke oro. Afo eyekeme nditọ in̄wan̄ vine onyụn̄ ada mfri vine fo anam wine ọn̄wọn̄. (Isa. 65:21, 22) Mbon en̄wen ke ofụri ererimbot ẹyenyụn̄ ẹtiene fi ẹdia, ẹn̄wọn̄, ẹkop inem.

15. Nso ke ẹdikpep mbon emi ẹdisetde idi? (John 6:35)

¹⁵ Kot John 6:35. N̄kpọ editie didie ke ini iso ye mbon emi ẹketade uyo ye iyak emi Jesus akanamde utịben̄kpọ yak odu, ini ẹdinamde mme owo ẹset ke ini iso? Ekeme ndidi oyosobo ndusụk mmọ. Ekpededi mmọ ikowụtke ke imọbuọt idem ye Jesus, ẹkeme ndisụk nnam mmọ ẹset. (John 5:28, 29) Utọ mbon oro ẹma ẹset ẹdi, eyedi se mmọ ẹdiọn̄ọde se ikọ Jesus emi ọkọwọrọde: “Ami ndi uyo uwem. Owo eke edide ebịne mi idikopke biọn̄ tutu amama.” Eyedi se mmọ ẹkpepde ndibuọt idem ke ufak emi Jesus ekekpede, ẹnyụn̄ ẹnịm ke Jesus akakpa man ẹfak mmimọ. Ini oro, ẹyenam ndutịm man ẹkpep mbon emi ẹdinamde ẹset ye nditọ ekededi emi ekemede ndidi ẹyeman ini oro ẹban̄a Jehovah ye se enye aduakde ndinam. Eyenem nnyịn eti-eti nditiene n̄kpep mmọ n̄kpọ! Enye oro eyenem fi akan ndita ata ata bred. N̄kpọ Abasi edidi akpan n̄kpọ ikan udia.

16. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi etienede?

¹⁶ Imeneneme ndusụk se idude ke mbụk emi odude ke John ibuot 6, edi enyene ediwak n̄kpọ en̄wen emi Jesus ekekpepde aban̄a “nsinsi uwem.” Mme n̄kpọ oro ama edi se mme Jew emi enye eketịn̄de ikọ ọnọ ẹkenen̄erede ẹkpan̄ utọn̄ ẹkop, onyụn̄ edi se nnyịn n̄ko inen̄erede ikpan̄ utọn̄ ikop. Idisụk ineme se idude ke John ibuot 6 ke ibuotikọ emi etienede.