1-2. Nso ke brọda kiet ekedifiọk aban̄a ndinọ owo item?

 EDIWAK isua ko, mbiowo iba ẹma ẹka ẹkese sista kiet emi mîkesiwakke idem ke mbono esop. Owo mmọ kiet ama okot ndusụk itie Bible emi ẹwụtde ke akpana enye esidụk mbono esop. Enye ekekere ke imanam ikpa. Edi nte mmọ ẹyomde ndinyọn̄ọ, sista oro ama ọdọhọ mmọ, “In̄wan̄ake mbufo se iwọrọde mi.” Nditọete oro ẹma ẹketie ẹnọ sista oro item ibụpke-bụp enye m̀mê nso mfịna ke enye enyene, m̀mê n̄kpọ etie didie ye enye. Item mmọ eketie sista oro nte ẹduọk mmọn̄ ke edem unen.

² Ke ini ebiowo emi okokotde mme itie Bible oro ọnọ enye afiakde eti se iketịbede oro, enye ọdọhọ ete: “Akpa akpa oro, n̄kekere ke sista oro edi owo usọn̄enyịn. Edi ke mma n̄kafiak n̄kere se iketịbede oro, mma ndikụt ke se ikenen̄erede ibehe mi ekedi ndikot mme itie Bible emi n̄kekerede ke ẹyen̄wam enye, utu ke ndibụp mme mbụme emi ẹdin̄wamde enye utọ nte, ‘N̄kpọ etie didie ye afo?’ ‘Didie ke n̄keme ndin̄wam fi?’” Se iketịbede oro ama ekpep ebiowo oro ata akpan n̄kpọ. Idahaemi enye esinen̄ede ekere aban̄a erọn̄ Abasi onyụn̄ an̄wam mmọ.

3. Anie ekeme ndinọ owo item ke esop?

 ³ Enen̄ede edi utom mbiowo ndinọ nditọete item sia mmọ ke Jehovah ọdọhọ ẹbọk erọn̄ imọ. Edi enyene mme ini emi nditọete en̄wen ẹkemede ndinọ owo item. Eyenete ekeme ndida Bible nnọ ufan esie item. (Ps. 141:5; N̄ke 25:12) Mîdịghe akamba eyenete an̄wan ọnọ nditọete iban emi mîsọn̄ke item, utọ nte mbon oro ẹdude ke Titus 2:​3-5. Ndien mme ete ye eka ẹsinọ nditọ mmọ item ẹnyụn̄ ẹnen̄ede mmọ. Ke  ntre, kpa ye emi ẹwetde ibuotikọ emi akpan akpan ẹnọ mbiowo, kpukpru nnyịn imekeme ndikpep n̄kpọ inyụn̄ ise nte ikpọnọde owo item ke usụn̄ emi an̄wamde owo onyụn̄ anamde esịt enem enye.​—N̄ke 27:9.

4. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁴ Imọn̄ ineme mbụme inan̄ emi ẹban̄ade ndinọ owo item ke ibuotikọ emi: (1) Nso ikpedi akpan ntak emi anamde ẹnọ owo item? (2) Ndi enen̄ede oyom ẹnọ item? (3) Anie ọkpọnọ? (4) Nso ke akpanam man item fo enyene ufọn?

5. Edieke ebiowo ọnọde owo item ke ntak ima, didie ke oro edin̄wam enye ọdiọn̄ọ nte etịn̄de ikọ? (1 Corinth 13:​4, 7)

⁵ Mbiowo ẹma nditọete mmọ. Usụn̄ kiet emi mmọ ẹsiwụtde ke imama nditọete mmọ esidi mmọ ndinọ eyenete item edieke mmọ ẹkụtde ke enye ọtọn̄ọ ndidia ndụk idiọk afan̄. (Gal. 6:1) Edi mbemiso ebiowo ọnọde utọ item oro, ekeme ndifọn enye afiak etie ekere se apostle Paul eketịn̄de aban̄a ima. Paul ọkọdọhọ ke “ima enyenyene anyanime onyụn̄ ọfọn ido . . . , ememe kpukpru n̄kpọ, enenịm kpukpru n̄kpọ ke akpanikọ, ododori enyịn ke kpukpru n̄kpọ, ọyọyọ kpukpru n̄kpọ.” (Kot 1 Corinth 13:​4, 7.) Edieke ebiowo etiede ekere mme itie Bible emi, oro ayan̄wam enye afiak ese akpan ntak emi anamde enye oyom ndinọ owo item, oyonyụn̄ an̄wam enye ọnọ item ke ntak ima. Ndien ke ini eyenete okụtde ke ima anam ebiowo ọnọ imọ item, ọsọsọn̄ ndikere ke enye idinamke item oro.​—Rome 12:10.

6. Nso eti uwụtn̄kpọ ke apostle Paul ekenịm?

⁶ Apostle Paul ama enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ mbiowo. Ini akanade enye ọnọ nditọete ke Thessalonica item, enye ama anam ntre. Edi mbemiso enye ọnọde mmọ item, enye ama ebem iso otoro mmọ nte mmọ ẹbuọtde idem ke Abasi, ẹmade kiet eken, ẹnyụn̄ ẹnyenede ime. Enye ama ekere nte n̄kpọ etiede ye mmọ onyụn̄ ọdọhọ mmọ ke imọdiọn̄ọ ke imemke inọ mmọ, ke mmọ ke ẹnyụn̄ ẹyọ ukọbọ. (1 Thess. 1:3; 2 Thess. 1:4) Enye ama akam ọdọhọ mmọ ke mmọ ẹnịm uwụtn̄kpọ ẹnọ nditọete ke mme esop eken. (1 Thess. 1:​8, 9) Imekere ke ama enen̄ede enem nditọete oro ndikop utọ itoro oro! Imokụt ke Paul ama enen̄ede ama nditọete esie. Oro akanam item emi enye ọkọnọde mmọ ke akpa ye udiana leta esie enyene ufọn.​—1 Thess. 4:​1, 3-5, 11; 2 Thess. 3:​11, 12.

7. Nso ikeme ndinam owo ayat esịt aban̄a item emi ẹnọde enye?

⁷ Nso ikeme nditịbe edieke nnyịn mînọhọ owo item ke ntak ima? Eyenete kiet emi enen̄erede ọdiọn̄ọ utom ebiowo ọdọhọ ete, “Ke ini ndusụk owo ẹtọhọde ẹban̄a item emi ẹnọde mmọ, isidịghe sia item oro mîkọfọnke, esito ntak emi owo mîkọnọhọ item oro ke ima.” Nso ke emi ekpep nnyịn? Eyenen̄ede emem owo utom ndinam item emi inọde enye edieke inọde ke ntak ima, idịghe ke ntak iyatesịt.

8. Nso ke ebiowo okpobụp idemesie ini enye osụk ekerede m̀mê edi se inọde owo item?

⁸ Ikpanaha mbiowo ẹsibobụmede ẹnọ owo item. Mbemiso ebiowo ọnọde owo item, ọkpọfọn enye obụp idemesie ete: ‘Ndi enen̄ede edi se nnọde enye item? Ndi mmenen ndidọhọ ke se enye anamde oro ifọnke? Ndi se enye anamde oro abiat ibet Abasi? Okûkam udi oto ntak emi mmensimaha utọ n̄kpọ oro, kpa ye emi n̄kpọ oro mîdiọkke?’ Enen̄ede ọfọn mbiowo  ‘ẹkûsusọp nditịn̄ ikọ.’ (N̄ke 29:20) Edieke ebiowo mînen̄ekede idiọn̄ọ m̀mê ikpọnọnọ owo item m̀mê ikpọnọhọ, ọkpọfọn enye eneme n̄kpọ oro ye ebiowo en̄wen man mmọ ẹse m̀mê eyenete oro ama abiat ibet Abasi.​—2 Tim. 3:​16, 17.

9. Nso ke ikpep ito Paul ke nte ikpọnọde owo item iban̄a nte enye esịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem? (1 Timothy 2:​9, 10)

⁹ Yak idọhọ ke ebiowo oyom ndinọ eyenete item mban̄a nte enye esịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem. Enye ekeme ndibụp idemesie ete, ‘Ndi Ikọ Abasi asua nte enye esịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem?’ Sia enye mîyomke ndida ekikere idemesie mbiere n̄kpọ nnọ eyenete oro, enye ekeme ndibụp ebiowo en̄wen mîdịghe obụp eyenete emi ọsọn̄de idem ke esop. Mmọ ẹkeme nditie ntre ẹdụn̄ọde se Paul eketịn̄de aban̄a nte owo ekpesịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem. (Kot 1 Timothy 2:​9, 10.) Paul ama etịn̄ n̄kpọ emi ekemede ndin̄wam kpukpru owo, ete ke akpana Christian etịm ekere utọ ọfọn̄ emi enye esịnede ye nte enye akamade idem, onyụn̄ okụt ete ke ẹnọ Jehovah ubọn̄. Edi Paul ikọdọhọke ‘nam emi, kûnam oko,’ sia enye ama ọdiọn̄ọ ke Christian kiet kiet enyene unen ndibiere utọ ọfọn̄ emi enye edisịnede, etiene se enye ekpepde ke Bible. Ntre ke ini mbiowo ẹyomde ndinọ owo item, akpana mmọ ẹse m̀mê se owo oro emekde ọnọ Jehovah ubọn̄ onyụn̄ owụt ke enye enyene eti ibuot.

10. Nso idin̄wam nnyịn ikûyom kpukpru owo ẹnam n̄kpọ nte nnyịn inamde?

¹⁰ Ọfọn yak isiti ke nditọete iba emi ẹsọn̄de idem ke esop ẹkeme ndimek nsio nsio n̄kpọ ndien ekededi ke otu oro idiọkke. Nnyịn ikpodomoke ndinyịk nditọete ẹnam n̄kpọ ke ntak emi ikerede ke n̄kpọ oro ọfọn m̀mê ndikpan mmọ ndinam n̄kpọ ke ntak emi ikerede ke n̄kpọ oro ifọnke.​—Rome 14:10.

11-12. Edieke edide se ẹnọde owo item, nso mbụme ke ebiowo okpobụp idemesie? Ntak ọkpọfọnde enye obụp-e?

¹¹ Edieke ẹkụtde ke enen̄ede edi se ẹnọde owo item, mbụme efen edi m̀mê anie ọkpọnọ. Mbemiso ebiowo ọnọde eyenete an̄wan emi ama ọkọdọ ebe m̀mê eyenọwọn̄ item, ọkpọfọn enye obụp ibuotufọk kan̄a, sia ibuotufọk oro ekeme ndikpama ndinọ item oro ke idemesie. * Ibuotufọk oro ekeme ndinyụn̄ ndọhọ ke ikpama nditiene ntie ini ebiowo oro ọnọde item oro. Ndien nte ima iketetịn̄ ke  ikpehe 3, ekeme ndinyụn̄ nnyene mme ini emi ọfọnde yak ebiowo ọdọn̄ eyenete an̄wan emi ama okokpon owo ọkọnọ eyenete an̄wan emi mîkponke owo item.

 ¹² N̄kpọ efen emi ebiowo okpobụpde idemesie ekpedi, ‘Ndi ami ndi nnennen owo emi ọkpọnọde item oro, m̀mê akpakam ọfọn akan edieke owo efen ọnọde?’ Ke uwụtn̄kpọ, eyenete emi esikerede ke imọ iwọrọke n̄kpọ ndomokiet ekeme ndisọp n̄kop item emi ebiowo emi ekesikerede ntre n̄ko ọnọde enye. Ekeme ndin̄wan̄a ebiowo emi ekesikerede ntre nte etiede eyenete oro ke idem, enye ekeme ndinyụn̄ ntịn̄ ikọ ke usụn̄ emi edimemde eyenete oro ndisọp nnyịme. Kpa ye oro, edi utom kpukpru mbiowo ndisọn̄ọ nditọete idem, nnyụn̄ n̄n̄wam mmọ ẹdu uwem nte Bible ọdọhọde. Ke ntre, se idide akpan n̄kpọ ikan edi yak ẹnọ owo item ekpededi se iwọrọde enye ama ọwọrọ ebiowo emi oyomde ndinọ enye item m̀mê ikọwọrọke.

13-14. Ntak emi ọfọnde ebiowo esikpan̄ utọn̄?

¹³ Sikpan̄ utọn̄. Ke ini ebiowo etịmde idem ndikọnọ owo item, akpana enye obụp idemesie ete: ‘Nso ke ndiọn̄ọ mban̄a se iwọrọde eyenete oro? N̄kpọ etetie didie ye enye? Okûdi enyene se iwọrọde enye emi ami mmendiọn̄ọke-o? Nso ke enye enen̄ede oyom idahaemi?’

¹⁴ Item emi odude ke James 1:19 ayan̄wam mbon emi ẹnọde owo item. James ekewet ete: “Yak kpukpru owo ẹsọp ndikop ikọ, ẹkûsọp nditịn̄ ikọ, ẹkûsọp ndiyat esịt.” Ebiowo ekeme ndikere ke kpukpru se iketịbede an̄wan̄a imọ. Edi ndi an̄wan̄a enye? Mme N̄ke 18:13 eti nnyịn ete: “Owo ekededi eke ọbọrọde ikọ ke ini enye mîkopke kan̄a, oro edi ndisịme ye esuene ọnọ enye.” Mfọnn̄kan n̄kpọ edi ndibụp owo oro nte n̄kpọ etiede ye enye. Ọwọrọ oyom yak inen̄ede ikpan̄ utọn̄ ikop se enye etịn̄de mbemiso itịn̄de ikọ. N̄kọ emeti se ebiowo emi iketịn̄de ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi ekekpepde. Enye ama edikụt ke utu ke imọ ndikpakada mme itie Bible emi imọ iketịmde ntọn̄ọ nneme ye sista oro, ke mfọnn̄kan n̄kpọ ekpekedi imọ ndibụp enye mme utọ mbụme nte: “N̄kpọ etie didie ye afo?” “Didie ke n̄keme ndin̄wam fi?” Edieke mbiowo ẹyomde usụn̄ ẹdiọn̄ọ nte n̄kpọ etiede ye nditọete, mmọ ẹkeme ndinen̄ede n̄n̄wam nditọete nnyụn̄ nsọn̄ọ mmọ idem.

15. Didie ke mbiowo ẹkeme ndinam se Mme N̄ke 27:23 ọdọhọde?

¹⁵ Yom usụn̄ diọn̄ọ erọn̄ ọfọn. Nte iketịn̄de ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ndinọ owo item emi edinyenede ufọn inọ enye ikụreke ke ndikot mme itie Bible nnọ enye m̀mê nditeme enye se akpanamde. Ana nditọete nnyịn ẹkụt ke imekere iban̄a mmọ, ke se iwọrọde mmọ an̄wan̄a nnyịn, ke imonyụn̄ iyom ndin̄wam mmọ. (Kot Mme N̄ke 27:23.) Ana mbiowo ẹdomo ofụri ukeme mmọ ẹnen̄ede ẹdian idem ye nditọete.

16. Nso idinam item mbiowo enen̄ede enyene ufọn?

¹⁶ Ikpanaha mbiowo ẹnam yak nditọete ẹkere ke utom esop kpọt ebehe mmimọ,  n̄ko ke n̄kukụre ini emi mmọ ẹsidide ẹbịne mmimọ edi ini emi ẹyomde ndinọ mmimọ item. Utu ke oro, ana mbiowo ẹsiwak ndineme nneme ye nditọete ẹnyụn̄ ẹwụt ke imekere iban̄a mmọ ini mmọ ẹnyenede mfịna. Ebiowo kiet emi enen̄erede ọdiọn̄ọ utom ebiowo ọdọhọ ke ‘edieke mbiowo ẹnamde ntre ke mmọ ẹyedi ata ufan ye nditọete, ndien edieke n̄kpọ etịbede yak oyom ẹnọ owo item ke eyemem mmọ utom ndinọ.’ Ke ini etiede ntre, idisọn̄ke owo ndinam se mmọ ẹdọhọde.

17. Ini ewe ke enen̄ede oyom ebiowo enyene ime onyụn̄ ọfọn ido?

¹⁷ Nyene ime nyụn̄ fọn ido. Enen̄ede ọfọn yak inyene ime inyụn̄ ifọn ido edieke owo mînamke se iwụtde enye ke Bible nsonso oro. Ana ebiowo enen̄ede ekpeme mbak enye idiyat esịt edieke owo mîsọpke ndinam item emi enye ọnọde. Bible ọkọdọhọ ke Jesus “idinuakke nnyanyan̄a eke obụn̄ọde, idinyụn̄ inịmeke ikan̄ ọfọn̄ utuenikan̄ eke osiode nsụn̄ikan̄.” (Matt. 12:20) Ke ntre, ini ebiowo ọbọn̄de akam idemesie, enye ekeme ndidọhọ Jehovah ọdiọn̄ owo emi imọ iyomde ndikọnọ item, anam an̄wan̄a enye ntak emi imọ inọde enye item, onyụn̄ an̄wam enye anam se imọ idọhọde. Ekeme ndiyom eyenete emi ẹkenọde item do ada ini etie ekere item oro kan̄a. Edieke ebiowo ọfọnde ido onyụn̄ enyenede ime, enye ayanam n̄kpọ ke usụn̄ emi anamde emem owo utom ndinam item emi enye ọnọde. Imọdiọn̄ọ ke kpukpru item akpana oto Bible.

18. (a) Nso ke ikpesiti ke ini inọde owo item? (b) Ete ye eka oro ẹneme nso ke ndise ekebe emi “Se Mme Ete ye Eka Ẹkpesinamde”?

¹⁸ Kpep n̄kpọ to ndudue emi akanamde. Nnyịn idikemeke ndinam kpukpru se inemede ke ibuotikọ emi iduehe n̄kpọ ndomokiet, sia nnyịn ifọnke ima. (Jas. 3:2) Iyanam ndudue. Edi ke ini inamde, akpana ida idem ifiọk. Edieke nditọete nnyịn ẹkụtde ke imama mmimọ, ekeme ndimem mmọ utom ndifen nnọ nnyịn ke ini inamde m̀mê itịn̄de n̄kpọ emi mmọ mîmaha.​—Se  n̄ko ekebe emi “ Se Mme Ete ye Eka Ẹkpesinamde.”

19. Didie ke ikeme ndinam esịt enem nditọete nnyịn?

¹⁹ Se inemede ke ibuotikọ emi owụt ke imemke utom ndinọ owo item emi edifọnde ye enye inyụn̄ isọn̄ọ enye idem. Nnyịn ifọnke ima, mbon emi inọde item ifọnke ima n̄ko. Ke ntre siti se inemede ke ibuotikọ emi. Kụt ete ke ima anam fi ọnọ owo item. Siyom usụn̄ diọn̄ọ m̀mê enen̄ede edi se ọnọde owo oro item, m̀mê afo onyụn̄ edi nnennen owo ndinọ enye item. Mbemiso ọnọde owo item, bụp owo oro mbụme nyụn̄ nen̄ede kpan̄ utọn̄ kop se enye etịn̄de man an̄wan̄a fi se iwọrọde enye. Domo ndikere nte ekpetiede fi ke idem ekpedi se iwọrọde enye ọwọrọ fi. Kûsọsọn̄ ido, nyụn̄ nen̄ede dian idem ye nditọete fo. Siti ke iyom item nnyịn enyene ufọn ọnọ nditọete, ọsọn̄ọ mmọ idem, onyụn̄ anam esịt enem mmọ.​—N̄ke 27:9.