1. Tịn̄ mme ini emi ikemede ndibọ item. Nso idi ufọn kpukpru item oro?

 KE INI ke ini, esidi se ẹnọde kpukpru nnyịn item. Ndusụk ini nnyịn isika ikọdọhọ owo emi nnyịn ikponode ọnọ nnyịn item. Edi ndusụk ini, eyenete emi mîyomke nnyịn inyene mfịna ekeme ndifọi nnyịn n̄wụt “idiọk afan̄” emi iyomde ndidụk, oro edi, ke imọn̄ inam n̄kpọ emi idituade n̄kpọfiọk. (Gal. 6:1) Efen edi ke owo ekeme ndikot nnyịn ntịn̄ ikọ ke ima ikanam akamba ndudue. Se ikpananam ẹnọ nnyịn item, edi se ikpan̄de utọn̄ ikop sia edifọn nnyịn, onyụn̄ ekeme ndinyan̄a nnyịn!​—N̄ke 6:23.

2. Mme N̄ke 12:15 owụt ke nso ikpanam isikop item?

² Itie Bible emi ẹdade ibuotikọ emi inemede mi ẹto ọdọhọ yak ‘isikop ikọ mbon ọniọn̄.’ (N̄ke 22:17) Idụhe owo ndomokiet emi kpukpru ifiọk ọdọn̄ọde enye ke ibuot; iyosụk ikụt owo emi ọdiọn̄ọde n̄kpọ akan nnyịn m̀mê owo emi okụtde se nnyịn mîkwe kan̄a ke uwem. (Kot Mme N̄ke 12:15.) Ntre nnyịn ndikop item owụt ke imosụhọde idem, ke imọdiọn̄ọ ke enyene mme n̄kpọ emi nnyịn mîdikemeke ndinam, ke imonyụn̄ ikụt ke imoyom un̄wam mbon en̄wen man ikeme ndinam mme n̄kpọ emi iduakde ndinam. Jehovah akanam Edidem Solomon emi ekenyenede ọniọn̄ ewet ete ke ‘ẹsikụt unen ke ini mme ọnọitem ẹwakde.’​—N̄ke 15:22.

3. Tịn̄ nsio nsio usụn̄ emi ikemede ndibọ item.

³ Ndusụk item emi ẹsinọde owo ẹsidi iso ye iso, ndusụk isidịghe. Yak inam an̄wan̄a. Imekeme ndikot n̄kpọ ke Bible m̀mê ke n̄wed esop Abasi emi anamde ifiak ikere se ikoyomde ndinam, inyụn̄ ikpụhọde ekikere. (Heb. 4:12) Item ke ikọbọ oro, edi idịghe enye emi ẹkotde owo ẹnọ iso ye iso. Eke iso ye iso edi ntem: Ebiowo m̀mê eyenete en̄wen emi ọsọn̄de idem ke esop ekeme ndiwụt nnyịn n̄kpọ ke uwem nnyịn emi anade ikpụhọde. Edieke owo enyenede ima ada Bible ọnọ nnyịn item, ikpakpan̄ utọn̄ ikop se enye etịn̄de inyụn̄ inam se enye etịn̄de oro, oro owụt ke imama se enye anamde ọnọ nnyịn.

4. Ecclesiastes 7:9 owụt ke nso ke nnyịn mîkpanamke ẹma ẹnọ nnyịn item?

 ⁴ Ata ofụri akpanikọ edi ke edieke ẹkotde-kot nnyịn ẹnọ item, ekeme ndinen̄ede nsọn̄ nnyịn ndibọ, imekeme ndikam ntọhọ. Ntak edi ke kpa ye emi isisọpde-sọp inyịme ke nnyịn ifọnke ima, owo okpowụt nnyịn idiọk uwem emi inyenede, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinyịme. (Kot Ecclesiastes 7:9.) Imekeme ndidọhọ ke isụk idiọkke nte enye etịn̄de oro, ke emi ye oko esịn enye etịn̄, mîdịghe iyat esịt ke usụn̄ emi enye ọkọnọde nnyịn item oro. Imekeme ndikam nti ndudue owo emi ọkọnọde nnyịn item oro inyụn̄ idọhọ ite: ‘Enye ọnọ mi item ke ntak ifan̄ ke ini edide enye ke idemesie esinam ndudue?’ Se idude edi ke edieke nnyịn mîmaha item oro, nnyịn idibọhọ se ẹketịn̄de isịn ke ibuot, mîdịghe iyaka ibịne owo emi editịn̄de se idinemde nnyịn ke utọn̄ ikọbọ item.

5. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁵ Ke ibuotikọ emi, imọn̄ ineme iban̄a ndusụk owo ke Bible emi ẹkekopde item, ye mbon emi mîkokopke item. Iyeneme n̄ko se idin̄wamde nnyịn isibọ item, inyụn̄ iyak item oro anam ufọn ọnọ nnyịn.

6. Se Edidem Rehoboam akanamde aban̄a item emi ẹkenọde enye ekpep nnyịn nso?

⁶ Kop mi se Rehoboam akanamde. Ini enye ọkọtọn̄ọde ndikara Israel, ikọt esie ẹma ẹdidọhọ enye ke se Solomon ete esie ọkọdọhọde mmimọ inam ama ọsọn̄ akaha, yak enye osio urua. Rehoboam ama anam eti n̄kpọ ke ndika n̄kobụp mbiowo Israel m̀mê nso ke imọ ikpọbọrọ ikọt imọ. Mbiowo oro ẹma ẹdọhọ enye ke edieke enye anamde se mme owo ẹtịn̄de, ke mme owo ẹyebere ye enye ye ukara esie ubọk-edem-iba. (1 Ndi. 12:​3-7) Etie nte Rehoboam ikamaha item mbiowo oro, ntre enye ama aka ebịne n̄kparawa emi ẹkekọride ye enye okobụp se imọ ikpanamde. Etie nte mbon oro ẹkedi isua 40 m̀mê akande oro, ntre imekeme ndidọhọ ke mmọ ẹma ẹsụk ẹnyene ifiọk ekpri. (2 Chron. 12:13) Edi item emi mmọ ẹkenọde Rehoboam ikọfọnke. Mmọ ẹkedọhọ enye anam mbiomo efefịk mme owo oro akan se ekefịkde. (1 Ndi. 12:​8-11) Sia item emi Rehoboam okoyomde ekedide iba idahaoro, akpakana enye ọbọn̄ akam ọdọhọ Jehovah eteme imọ enye emi imọ ikpanamde. Edi enye ama enyịme item n̄kparawa oro sia enye oro ekenem enye. Oro ama ada ikpọ mfịna ọsọk enye ye nditọ Israel. Owo ekeme ndinọ nnyịn item emi mînemke nnyịn. Edi edieke item oro otode Bible, ọfọn ida.

7. Mbụk Edidem Uzziah ekpep nnyịn nso?

⁷ Edidem Uzziah ikokopke item. Ama enyene itie ke temple Jehovah emi mme oku kpọt ẹkesidụkde, edi Uzziah ama aka okodụk itie oro onyụn̄ odomo ndifọp incense. Mme oku Jehovah ẹma ẹdọhọ enye ẹte: “Uzziah, idịghe utom fo ndifọp incense nnọ Jehovah, edi edi utom mme oku . . . ndifọp incense.” Nso ke Uzziah akanam aban̄a item oro? Ekpedi enye ama osụhọde idem enyịme item emi ẹkenọde enye do onyụn̄ ọkpọn̄ temple inikiet inikiet, ekeme ndidi Jehovah ekpekefen ọnọ enye. Edi “Uzziah [ama] ofụt esịt.” Nso ikanam enye esịn item emi ẹkenọde enye? Ekeme ndidi enye ekekere ke sia imọ idide edidem, ke imenyene unen ndinam se imọ imama. Edi ke enyịn Jehovah, enye ikenyeneke utọ unen oro. Ke ntak n̄kụtidem esie oro, Jehovah ama ọtọ enye akpamfia, enye onyụn̄ “edi owo akpamfia tutu esịm usen n̄kpa esie.” (2 Chron. 26:​16-21) Mbụk Uzziah ekpep nnyịn ke ọkpọkọm nnyịn idi nso, ke Jehovah eyesịn nnyịn edieke nnyịn mîmaha ndinyịme item emi ẹdade Bible ẹnọ nnyịn.

8. Job akanam n̄kpọ didie ini ẹnọde enye item?

⁸ Bible etịn̄ n̄ko aban̄a mbon emi mîbietke mbon ntan̄idem emi isụk itịn̄de iban̄a do. Mbon enye emi ẹma ẹkop item, Abasi onyụn̄ ọdiọn̄ mmọ. Yak itịn̄ iban̄a Job. Kpa ye emi Job akabakde Abasi, enye ikọfọnke ima. Ini akamba mfịna ekesịmde enye, mme owo ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ikọ ntịme ntịme ye enye, enye ama etịn̄ ndusụk n̄kpọ emi mîkenenke. Ke ntak oro, Elihu ye Jehovah ẹma ẹnọ enye item. Job ama osụhọde idem enyịme item emi ẹkenọde enye. Enye ọkọdọhọ ete: “Mma ntịn̄, edi n̄kọfiọkke. . . . Ntak edi oro nsion̄ode se n̄ketịn̄de, ndien mmetie ke ntan ye ntọn̄ ntua n̄kpọfiọk.” Nsụhọdeidem oro ama anam Jehovah ọdiọn̄ Job.​—Job 42:​3-6, 12-17.

9. Moses akanam didie n̄kpọ ini ẹnọde enye item? Nso inam enye edi se ikpekpebede?

⁹ Moses edi owo efen emi ekedide anam akamba ndudue yak ẹnọ item, enye enyịme. Isan̄ kiet enye ama ayat esịt onyụn̄ anam n̄kpọ emi mînọhọ Jehovah ubọn̄. Oro akanam Jehovah ọdọhọ ke enye ididụkke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Num. 20:​1-13) Ini Moses ekekpede Jehovah ubọk ete okpụhọde ekikere ayak imọ idụk, Jehovah ama ọdọhọ enye ete: “Kûdedei ufiak utịn̄ n̄kpọ emi aba ye ami.” (Deut. 3:​23-27) Moses ikọtọhọke. Enye ama enyịme se Jehovah ekebierede, ndien Jehovah ama aka iso ayak enye ada nditọ Israel usụn̄. (Deut. 4:1) Job ye Moses ẹdi se ikpekpebede sia mmọ ẹma ẹnyịme item emi ẹkenọde mmọ. Job ama okpụhọde ekikere; enye ikadaha iyom se etịn̄de afan̄a idem. Nte Moses akakade iso anam n̄kpọ Abasi idem ke ini enye mîkodotke aba ndinyene n̄kpọ emi enye ekenen̄erede oyom owụt ke enye ama enyịme item emi Jehovah ọkọnọde enye.

10. (a) Mme N̄ke 4:​10-13 ọdọhọ ke nso ufọn ke idibọ edieke idade item emi ẹnọde nnyịn? (b) Nso nti n̄kpọ ke ndusụk nditọete ẹkenam ini ẹkenọde mmọ item?

¹⁰ Edieke ikpebede nti ikọt Abasi nte Job ye Moses, ọyọfọn ye nnyịn. (Kot Mme N̄ke 4:​10-13.) Ediwak nditọete nnyịn ẹkpebe owo iba oro. Kop se Brọda Emmanuel emi odụn̄de ke Congo etịn̄de aban̄a item emi ẹkenọde enye. Enye ọdọhọ ete: “Ke ini nditọete emi ẹsọn̄de idem ke esop nnyịn ẹkekụtde nte nyomde ndinam n̄kpọ emi ekemede ndinam n̄kûkpere Jehovah aba, mmọ ẹma ẹn̄wam mi. Mma nnam item emi mmọ ẹkenọde mi, item oro ama onyụn̄ anam mi n̄kûdụk ediwak mfịna.” * Sista Megan emi edide asiakusụn̄ ke Canada ọdọhọ ntem aban̄a item: “Ediwak item emi ẹnọde mi isidịghe se n̄kpamade ndikop, edi ẹsidi nnennen n̄kpọ emi n̄kpanamde.” Brọda Marko emi otode Croatia ọdọhọ ete: “Enyene ini emi ẹkebọde mi ifetutom. Esidi mma nti ini oro, ami n̄kụt ke item emi ẹkenọde mi akan̄wam mi mfiak n̄kpere Jehovah.”

11. Nso ke Brọda Karl Klein eketịn̄ aban̄a owo ndinyịme item emi ẹnọde enye?

¹¹ Owo efen emi akanamde item emi ẹkenọde enye onyụn̄ okụtde ufọn ekedi Brọda Karl Klein, emi ekedide owo Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Nnyịn. Ke mbụk eyouwem esie, enye ama etịn̄ aban̄a ini kiet emi Joseph F. Rutherford ufan esie ekenen̄erede asua ọnọ enye ke n̄kpọ emi enye akanamde. Brọda Klein ọdọhọ ke nte imọ ikanamde n̄kpọ ke nsonso oro iban̄a item oro ikọfọnke. Enye ọkọdọhọ ke Brọda Rutherford ama ọkọnọ imọ item oro ama, ke enye ama okụt imọ onyụn̄ ọkọm imọ ufan ufan. Edi ke sia esịt okosụk ayatde imọ, ke ikọbọrọ enye ekọm oro ke idịbi.  Ntre ke Brọda Rutherford ama ọdọhọ imọ yak ikpeme idem ke Devil ọkọk afia ọnọ imọ. Brọda Klein ọkọdọhọ ke ikọ oro ama anam imọ bụt, ntre ke ima idọhọ enye ke imọ iyatke esịt ye enye. Edi Brọda Rutherford ama ọdiọn̄ọ ke enye ayat esịt, ntre enye ama afiak ọdọhọ enye yak ekpeme idem ke Devil ọkọk afia ọnọ enye. Brọda Klein ọkọdọhọ ke ima ikụt ke se Brọda Rutherford eketịn̄de oro ekedi akpanikọ. Ke edieke isịnde eyenete ke esịt, akpan akpan ke ini enye etịn̄de n̄kpọ emi enye enyenede unen nditịn̄ nnọ nnyịn, ke eyemem nnyịn utom ndidụk afia Devil. * (Eph. 4:​25-27) Brọda Klein ama ada item emi Brọda Rutherford ọkọnọde enye, mmọ mbiba ẹma ẹnyụn̄ ẹka iso ẹdi itai ye aban̄.

12. Didie ke nsụhọdeidem ekeme ndin̄wam nnyịn inyịme item emi ẹnọde nnyịn? (Psalm 141:5)

¹² Nso ikeme ndin̄wam nnyịn inyịme item emi ẹnọde nnyịn? Ọfọn isụhọde idem iti ke nnyịn ifọnke ima, ke ndusụk ini imekeme ndinam n̄kpọ ndisịme ndisịme. Ima itetịn̄ ke nte Job ekekerede n̄kpọ ikọfọnke. Edi ekem ko, enye ama okpụhọde ekikere, Jehovah onyụn̄ ọdiọn̄ enye. Nsụhọdeidem akanam Jehovah ọdiọn̄ enye. Job ndikenyịme item Elihu emi enye ọkọsọn̄ọde okowụt ke enye osụhọde idem. (Job 32:​6, 7) Nsụhọdeidem ayan̄wam nnyịn inam item emi ẹnọde nnyịn ọkpọkọm ikere ke nnyịn ikanamke n̄kpọ ndomokiet emi edide se ẹnọde nnyịn item, m̀mê ke imọsọn̄ọ owo emi ọnọde nnyịn item. Ebiowo kiet ke Canada ọdọhọ ete, “Sia nnyịn mîkemeke ndikụt idem nnyịn nte mbon en̄wen ẹkụtde, idinam didie idiọn̄ọ nnennen se ikpanamde edieke owo mînọhọ nnyịn item?” Anie ke otu nnyịn ekeme ndidọhọ ke imọ imenyene kpukpru mme edu emi spirit Abasi esin̄wamde owo enyene, inyụn̄ inen̄ede idiọn̄ọ ndikwọrọ ikọ nnyụn̄ n̄kpep owo Bible tutu imọ iyomke owo ndomokiet an̄wam imọ?​—Kot Psalm 141:5.

13. Ikpada didie item emi ẹnọde nnyịn?

¹³ Ke ini ẹnọde fi item, da nte ke Abasi owụt fi adan̄a nte enye amade fi. Jehovah oyom n̄kpọ ọfọn nnyịn. (N̄ke 4:​20-22) Ke ini enye adade Ikọ esie, n̄wed esop esie, m̀mê eyenete emi ọsọn̄de idem ke esop ọnọ nnyịn item, enye owụt nnyịn adan̄a nte imọ imade nnyịn. Mme Hebrew 12:​9, 10 ọdọhọ ke “enye anam emi ke ufọn nnyịn.”

14. Nso ikpebehe nnyịn ini ẹnọde nnyịn item?

¹⁴ Kere item emi ẹnọde fi, kûkere usụn̄ emi ẹkenọde. Ndusụk ini, imekeme ndikere ke nte ẹkenọde nnyịn item ikọfọnke. Imọdiọn̄ọ ke ọkpọfọn owo ekededi emi ọnọde owo item ọnọ ke usụn̄ emi edimemde owo oro  ndida se enye etịn̄de. * (Gal. 6:1) Edi edieke ẹnọde nnyịn item, se ikpebehede nnyịn ekpedi nte ikpekemede ndinam se ẹtịn̄de kpa ye emi ikerede ke enyene nte owo oro ekpeketịn̄de ikọ oro ye nnyịn enye ọfọn akan oro. Imekeme ndibụp idem nnyịn ite: ‘Kpa ye emi mmemmaha nte enye ọkọnọde mi item oro, ndi enyene se n̄kemede ndida ke se enye eketịn̄de oro? Ndi mmekeme ndifre mban̄a ndudue esie nnyụn̄ nyak item esie oro an̄wam mi?’ Edieke iyomde usụn̄ ndinam item emi ẹkenọde nnyịn, oro oyowụt ke imenyene ọniọn̄.​—N̄ke 15:31.

15. Ntak emi ikpọdọhọde ẹnọ nnyịn item-e?

¹⁵ Mme N̄ke 13:10 ọdọhọ ete: “Mbon oro ẹkọkde ibuot ẹnyene ọniọn̄.” Ikọ oro “ẹkọkde ibuot” owụt ke Bible oyom isidọhọ mbon en̄wen ẹnọ nnyịn item. Ata akpanikọ edi oro! Mbon emi ẹsibụpde owo se ẹkpenamde utu ke ndibebet yak ẹditeme mmọ ẹsibiere n̄kpọ enye ọfọn akan mbon emi mîsimaha ndibụp owo. Ke ntre, daha ke idemfo koyom item, kûbebet yak edi se ẹdinọde fi item.

16. Nso ikeme ndinam idọhọ ẹnọ nnyịn item?

¹⁶ Se ndusụk se ikemede ndinam idọhọ ẹnọ nnyịn item mi: (1) Sista kiet ọdọhọ sista en̄wen emi enen̄erede ọdiọn̄ọ ndikpep owo Bible etiene imọ ekekpep owo Bible. Ke ẹma ẹkekpep ẹma, enye ọdọhọ sista oro eteme imọ se ikpanamde man inen̄ede idiọn̄ọ ndikpep owo Bible. (2) Sista emi mîdọhọ ebe emek ọfọn̄ukot emi enye oyomde ndidep, edi enye ọdọhọ sista emi ọsọn̄ọde enye yak etịn̄ ata ofụri akpanikọ ọnọ imọ m̀mê enye okụt didie se imọ imekde oro. (3) Akpa ini emi brọda kiet oyomde ndinọ utịn̄ikọ ofụri owo, enye ọdọhọ brọda efen emi ọdiọn̄ọde ndinọ utịn̄ikọ enen̄ede akpan̄ utọn̄ okop utịn̄ikọ oro, onyụn̄ ọdọhọ imọ ebiet emi imọ mînen̄ekede inam ọfọn man imọ inam n̄kpọ iban̄a. Ekpededi owo ọnọ utịn̄ikọ ke ediwak isua, ọfọn enye osụk obụp mbon emi ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ ndinọ utịn̄ikọ yak ẹteme enye se akpanamde man utịn̄ikọ esie enen̄ede an̄wam mme owo, onyụn̄ ọfọn enye anam se ẹtemede enye.

17. Nso ke ikpanam man item enyene ufọn ọnọ nnyịn?

¹⁷ Ebebịghi, awawara, kpukpru nnyịn iyọbọ item, m̀mê edi iso ye iso m̀mê idịghe. Item oro ama edi, ọfọn iti mme n̄kpọ emi isụk inemede mi. Sụhọde idem. Kere item emi ẹnọde fi, kûkere nte ẹkenọde fi item oro. Nam item emi ẹkenọde fi. Idụhe owo nnyịn ndomokiet emi adade-da ọniọn̄ amana. Edi edieke ‘ikopde item inyụn̄ ibọde ntụnọ,’ Ikọ Abasi ọdọhọ ke ‘iyenyene ọniọn̄.’​—N̄ke 19:20.