Ke mma n̄ketre ndiyịk nnyụn̄ ntọn̄ọ utom usiakusụn̄, uwem mi ama okpụhọde ke usụn̄ emi mmen̄kekereke. (Eph. 3:20) Emekeme ndikere m̀mê akasan̄a didie edi ntre. Yak ntọn̄ọ ke akpa mbụk nnọ fi.

N̄kamana ke Berlin ke Germany ke 1939, ọfiọn̄ ifan̄ kpọt ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ama akasiaha. Nte ekọn̄ oro ekekperede ndikụre ke 1945, ubomofụm ekọn̄ ẹma ẹsiwak ndiduọk ediwak bọmb ke Berlin. Isan̄ kiet emi ẹkeduọkde bọmb ke efak nnyịn, ami, ete mi, eka mi, ye ekpri adiahaeka mi ima ifehe ika ufọk emi ẹbọpde man mme owo ẹsidịbe mbak bọmb. Ekem ima ifehe ika Erfurt emi eka mi otode man ikpeme itọn̄ uwem nnyịn.

Eka mi ama enen̄ede oyom ndifiọk akpanikọ. Enye ama esikot mme n̄wed emi mbon akwaifiọk ẹkewetde onyụn̄ odụn̄ọde nsio nsio ido ukpono, edi enye ikosụk ikwe akpanikọ. Ke n̄kpọ nte 1948, iban iba emi ẹkedide Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹdi ufọk nnyịn. Eka mi ama ọnọ mmọ itie onyụn̄ obụp mmọ ediwak mbụme. Ikesịmke hour kiet, enye ama ọdọhọ mi ye ekpri adiahaeka mi ete, “Mmokụt akpanikọ!” Esisịt ini ke oro ebede, ami ye eka mi ye adiahaeka mi ima itọn̄ọ ndidụk mbono esop ke Erfurt.

Ini ikafiakde inyọn̄ Berlin ke 1950, ikesidụk mbono esop ye esop Berlin-Kreuzberg. Ke ima ikafiak iwọrọ ika ebiet en̄wen kpa ke Berlin, ikesidụk ye esop Berlin-Tempelhof. Nte ini akakade, eka mi ama ana baptism, edi ami n̄kamaha ndina kan̄a. Nso ikedi ntak?

Ama ọsọn̄ mi ndisịn idem nnam n̄kpọ ke esop Abasi sia n̄kedi ata owo o-bụt. Kpa ye emi n̄kesikade ukwọrọikọ, n̄kokụbọkede inua n̄kwọrọ ikọ ke ofụri isua iba. Edi n̄kpọ ama okpụhọde ke mma n̄kadian idem ye ediwak nditọete emi ẹkenyenede uko ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde ẹda ẹnam n̄kpọ Jehovah. Ẹma ẹdọn̄ ndusụk mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi mbon Nazi mîdịghe ke eke East Germany. Mbon eken ẹma ẹsidịbe ẹmen mme n̄wed Ikọ Abasi  ẹdụk East Germany, kpa ye emi ẹkekemede ndimụm mmọ ndọn̄ ke ufọk-n̄kpọkọbi. Uwụtn̄kpọ mmọ ama enen̄ede otụk mi. Mma ndọhọ idemmi nte edieke nditọete emi ẹkenyịmede ndinam n̄kpọ emi ekemede ndida mmọ ibuot mîdịghe anam ẹkọbi mmọ ke ntak Jehovah ye nditọete mmọ, akpana ndomo ukeme n̄kan bụt.

Mma ntọn̄ọ ndikan bụt ini n̄ketienede nnam san̄asan̄a utom ukwọrọikọ ke 1955. Brọda Nathan Knorr ama ewet ke leta emi ekesịnde ke Informant ete ke san̄asan̄a utom ukwọrọikọ oro eyesịne ke otu n̄kponn̄kan a-san̄asan̄a utom ukwọrọikọ emi akanam esop Abasi ẹdiomide. * Enye ọkọdọhọ ke edieke kpukpru mme asuanetop ẹkpetienede ẹnam, ke ikpodụho ọfiọn̄ emi ẹkpekwọrọde ikọ ntre. Se ikonyụn̄ itịbede edi oro! Ikebịghike ke oro ebede, mma nyak idemmi nnọ Jehovah, ndien ke 1956, ami ye ete mi ye adiahaeka mi ima ina baptism. Edi enyene akpan n̄kpọ en̄wen emi akanade mbiere esisịt ini ke oro ebede.

Ke ediwak isua, mma mfiọk ke usiakusụn̄ edi mfọnn̄kan utom emi n̄kpanamde, edi n̄kosụk ndọhọ nyanam, nyanam. N̄kebiere ndibem iso ndu ke Berlin n̄kpep ndidep n̄kpọ nnọ ẹkenyam ke idụt en̄wen nnyụn̄ ntobo n̄kpọ ke idụt en̄wen. Ke oro ebede, mma ndọhọ yak nsụk nnam utom emi n̄kekpepde ekpri man nnen̄ede ndiọn̄ọ utom oro. Ntre ke 1961, mma nnyene utom ke Hamburg emi n̄kponn̄kan esụkmbehe Germany odude. Nte n̄kesịnde idem ke utom mi, ntre ke n̄kosụk nsịk ndidụk utom usiakusụn̄ n̄ka iso iso. Nso ke ndinam?

Mmọkọm Jehovah nte enye akadade ndima nditọete an̄wam mi mfiọk ke ndinam n̄kpọ esie edi akpan n̄kpọ akan. Ediwak ufan mi ẹma ẹtọtọn̄ọ utom usiakusụn̄ ẹnyụn̄ ẹnịm eti uwụtn̄kpọ ẹnọ mi. Brọda Erich Mundt emi ẹma ẹkesịn ke ufọk-n̄kpọkọbi mbon Nazi ama onyụn̄ ọdọhọ mi mbuọt idem ye Jehovah. Enye ọkọdọhọ ke ini mmimọ idude ke ufọk-n̄kpọkọbi, ke nditọete emi ẹkebuọtde idem ke idemmọ ikọsọn̄ọke ida ye Jehovah aba nte ini akakade, edi ke mbon emi ẹkebuọtde idem ye Jehovah ke ofụri esịt ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ye enye ẹnyụn̄ ẹn̄wam esop Abasi.

Owo en̄wen emi akan̄wamde mi ekedi Brọda Martin Poetzinger; enye ama edidi owo Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Nnyịn. Brọda Poetzinger ama esima ndidọhọ nditọete ete, “Uko edi mfọnn̄kan n̄kpọ emi afo ekemede ndinyene!” Ke mma n̄ketie n̄kere ikọ esie oro, mma n̄kpọn̄ utom mi nnyụn̄ ntọn̄ọ usiakusụn̄ ke June 1963. Mfọnn̄kan n̄kpọ ke n̄kemek ndinam oro! Ke ọfiọn̄ iba ebede, ẹma ẹmek mi akpan asiakusụn̄ idem mbemiso ndọdọhọ yak nyom utom en̄wen. Ke ufan̄ isua ifan̄, Jehovah ama ọdiọn̄ mi akan kpukpru se n̄kekerede. Ẹma ẹkot mi ndidụk Ufọkn̄wed Gilead, ọyọhọ klas 44.

Kiet ke otu akpan n̄kpọ emi n̄kekpepde ekedi: “Kûsọp ukpọn̄ utom fo.” Brọda Nathan Knorr ye Lyman Swingle ẹkesinen̄ede ẹwak nditịn̄ ikọ oro ye nnyịn. Mmọ ẹma ẹsidọhọ nnyịn ikûkpọn̄ itie oro ẹnọde nnyịn ika, ekpededi ọsọn̄ akan nte ikekerede. Brọda Knorr ọkọdọhọ ete: “Nso ke afo edikụt? Ndi edikụt mbat, nduyịp, ye nte mme owo ẹbuenede? Mîdịghe, ndi edikụt ndiye eto, mme flawa, ye nte mme owo ẹkopde inemesịt? Kpep ndima mme owo!” Usen kiet, nte Brọda Swingle okosụk etịn̄de se ikanamde ndusụk owo ẹsọsọp ẹkpọn̄ itie emi ẹkenọde mmọ ẹka, n̄kpọ oro ama otụk enye tutu mmọn̄eyet ọkọhọ enye ke enyịn. Enye ama atuak ada kan̄a okot idem ọdọn̄. Ama otụk mi tutu mbiere ke ndidehe-dei nnam Christ m̀mê nditọete esie emi ẹnamde akpanikọ ẹfụhọ.—Matt. 25:40.

Ini ẹkedọhọde nnyịn itie emi ẹnọde nnyịn ika, ama ọdọn̄ ndusụk mbon Bethel ndifiọk, ntre mmọ ẹma ẹbụp m̀mê ẹnọ nnyịn ika m̀mọ̀n̄. Mmọ ẹma ẹtịn̄ nti n̄kpọ ẹban̄a mme itie emi mbon eken ẹdọhọde nte ẹnọde mmimọ ika. Edi ini n̄kọdọhọde mmọ ke ẹnọ mi n̄ka Congo (Kinshasa), mmọ ẹma ẹdop kan̄a, ekem ẹdọhọ: “Oh, Congo! Yak Jehovah odu ye afo!” Ini oro, ẹma ẹsiwak nditịn̄ ke mbụk n̄kpọntịbe nte ekọn̄ okponde ke Congo ye nte ẹwotde owo. Edi n̄kefreke se n̄kekpepde ke Gilead. Esisịt ini ke ima ikokụre n̄wed  ke September 1967, ami, Heinrich Dehnbostel, ye Claude Lindsay ima idaha Kinshasa emi edide ibuot obio Congo.

Ke ima ikesịm Kinshasa, ima ida ọfiọn̄ ita ikpep usem French. Ke oro ebede ima idụk ubomofụm ika Lubumbashi emi ẹkesikotde Elisabethville; obio oro okodu ke ata usụk usụk Congo, ke n̄kpere adan̄a Zambia ye Congo. Ima ikodụn̄ ke ufọkidụn̄ isụn̄utom emi okodude ke ufọt obio oro.

Owo ikọkwọrọke ikọ akpa ke ata ediwak itie ke Lubumbashi, ntre ama enem nnyịn ndidi akpa mbon emi ẹkwọrọde ikọ ẹnọ ediwak mbon n̄kan̄ oro. Ikebịghike, mbon emi ẹkenyịmede ndikpep Bible ẹma ẹwak ẹkan nnyịn ubọk. Ima inyụn̄ ikwọrọ ikọ inọ ikpọ owo emi ẹkenamde utom ẹnọ ukara m̀mê bodisi. Ediwak mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹma Bible ye ukwọrọikọ nnyịn. Akpan usem emi mbon n̄kan̄ oro ẹkesemde ekedi Swahili, ntre ami ye Claude Lindsay ima ikpep usem oro n̄ko. Esisịt ini ke oro ebede, ẹma ẹnọ nnyịn ika esop emi ẹsemde Swahili.

Kpa ye emi ekenyenede ediwak n̄kpọ emi ẹkesinamde esịt enem nnyịn, ima isinyụn̄ inyene mfịna n̄ko. Mbonekọn̄ emi ẹma ẹkekpa mmịn ye ikan̄ ke ubọk m̀mê mbon bodisi emi ẹkediọkde ibuot ẹma ẹsiwak ndisu nsu ndori nnyịn. Enyene usen kiet emi ediwak mbon bodisi ẹkekamade ikan̄ ẹbụn̄ọ ẹdọn̄ọ itie emi ikenịmde mbono esop ke ufọkidụn̄ isụn̄utom nnyịn, ẹnyụn̄ ẹtan̄ nnyịn ẹka itieutom mmọ. Mmọ ẹma ẹnam nnyịn itie ke isọn̄ ntan tutu esịm n̄kpọ nte n̄kanika duop okoneyo mbemiso ẹyakde nnyịn inyọn̄ọ.

 Ke 1969, ẹma ẹmek mi esenyịn circuit. Ke circuit emi ẹkenọde mi n̄ka, ama enyene mme ini emi n̄kesisan̄ade ata anyan usụn̄ ke usụn̄ emi etiede okpụk okpụk, emi ikpọ nnyan mbiet ẹkenyụn̄ ẹdude; usụn̄ Africa awak nditie ntre. Enyene obio kiet emi unen ekesinade ke idak bed mi ye nditọ esie. Ndifreke nte enye ekesinamde uyom edemede mi ke idap ke ini eyo mîsiereke kan̄a. Mmesiti nte n̄kesitiede ke mbubreyo ye nditọete n̄webe ikan̄ nnyụn̄ nneme Ikọ Abasi ye mmọ.

Kiet ke otu ikpọ mfịna nnyịn ekedi mme owo emi ẹkenamde nte idi Mme Ntiense Jehovah ke ini edide mmọ ẹkedi mbon n̄ka Kitawala. * Ndusụk mmọ ẹma ẹna baptism ẹnyụn̄ ẹdi mbiowo. Ediwak mmọ, emi ẹketiede nte “mme itiat emi ẹdịbede,” ikekemeke ndibian̄a nditọete emi ẹkesọn̄ọde ẹda ye Jehovah. (Jude 12) Nte ini akakade, Jehovah ama osion̄o mmọ ke esop esie, ndien ediwak owo ẹma ẹdụk esop ke oro ebede.

Ke 1971, ẹma ẹdọhọ ndidu ke n̄kọk itieutom nnyịn ke Kinshasa. Mma nnam nsio nsio utom do, utọ nte ndise mban̄a mme leta ye se mme esop ẹtobode, mma nnyụn̄ nnam utom ke Itieutom Utịmutom. Ke Bethel, mma n̄kpep nte ẹkpesede ẹban̄a utom Abasi ke akamba idụt emi nsio nsio n̄kpọ emi akpan̄wamde ẹse ẹban̄a utom oro mîdụhe. Ndusụk ini, ama esida ediwak ọfiọn̄ mbemiso se ikesịnde ke ubomofụm inọ ẹsọk mme esop esịmde mmọ. Ẹkesinyene ndikosion̄o mmọ ke ubomofụm ndọn̄ ke ubom, ndien ikọn̄ emi ebietde ekpon̄idịm ama esikọri ofụk enyọn̄ mmọn̄ onyụn̄ anam ubom abak ada ke akpa ke ediwak urua. Ikosụk inanam se anade inam kpa ye mme utọ mfịna oro ye mme afanikọn̄ eken.

Ama akpa mi idem ndikụt nditọete ẹnịmde ikpọ mbono kpa ye emi mmọ mîkenen̄ekede inyene okụk. Mmọ ẹma ẹnam ediene edi mbot utịn̄ikọ, ẹda nnyan mbọkọk ekpo ẹnam ibibene, ẹnyụn̄ ẹbọp mbọkọk ekpo oro ẹda ẹnam n̄kpọitie. Mmọ ẹma ẹda nnyanyan̄a ẹnam mboi, ẹdọk n̄kpọ emi ebietde mbritem ẹfụk ọkọm mîdịghe ẹda ẹnam enyọn̄ okpokoro. Mmọ ẹma ẹsiak ikpọk eto n̄kpri n̄kpri ẹda ẹkọn̄ n̄kpọ sia mmọ mîkenyeneke okpukwak. Ama esinem mi ndikụt mmọ ẹnyenede usọ ntre inyụn̄ iyakke n̄kpọ ndomokiet akpan mmọ ndinam se ẹkeyomde ndinam. Mma mma mmọ ata etieti. Mma mfụhọ etieti ini ẹkenọde mi n̄ka ebiet en̄wen!

Ke 1974, ẹma ẹnọ mi n̄ka n̄kọk itieutom nnyịn ke Nairobi ke Kenya. Utom ama okpon do, sia n̄kọk itieutom Kenya ẹkese enyịn ke utom ukwọrọikọ ke idụt duop emi ẹkekperede Kenya, ndien ẹma ẹkpan utom nnyịn ke ndusụk idụt oro. Ẹma ẹsiwak ndinọ mi n̄kese mme idụt oro, akpan akpan Ethiopia. Ẹma ẹkọbọ nditọete do, ikpọ idomo ẹma ẹnyụn̄ ẹsịm mmọ. Ẹma ẹfiomo ediwak mmọ ibak ibak mîdịghe ẹdọn̄ ke ufọk-n̄kpọkọbi; ẹma ẹkam ẹwot ndusụk mmọ. Kpa ye oro, mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹyọ sia mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹkpere Jehovah ẹnyụn̄ ẹkpere kiet eken.

Ke 1980, ata n̄kpọ inemesịt ama etịbe ọnọ mi. Mma ndọ Gail Matheson emi otode Canada. Ami ye Gail ikodu ke ukem klas ke Gilead. Mma nsiwet enye leta enye onyụn̄ ewet mi. Enye ekedi isụn̄utom ke Bolivia. Ke isua 12 ebede, ima ifiak idikụt idem nnyịn ke New York. Esisịt ini ke oro ebede, ima inam ndọ ke Kenya. Mmama Gail tutu sia enye esikere n̄kpọ nte Jehovah kpukpru ini onyụn̄ oyụhọ ye se enye enyenede. Enye aka iso ndin̄wam mi onyụn̄ edi edima nsan̄a mi.

Ke 1986, ẹma ẹdọn̄ nnyịn isisan̄a ise mme esop, n̄konyụn̄ ndi owo Kọmiti N̄kọk Itieutom ini oro. Ima isisan̄a ise mme esop n̄ko ke ediwak idụt emi n̄kọk itieutom Kenya ẹkesede enyịn.

Esinem mi mma nti ini iketịmde idem ndinịm akamba mbono ke Asmara (ke Eritrea) ke 1992 ini ẹkesụk ẹkpande utom nnyịn ke ikpehe n̄kan̄ oro. N̄kukụre itie emi ikokụtde se ida inịm mbono oro ekedi ufọk ubon udia; ufọk oro ama ataha ke an̄wa, edi esịtufọk akataha akan. Ke usen mbono oro ama ekedisịm, ama akpa mi idem ndikụt nte nditọete ẹkediọn̄de esịtufọk oro tutu enye odot  se ẹdade ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah. Ediwak ubon ẹma ẹda ndiye ọfọn̄ emi ẹsidade ẹfụk n̄kpọ ẹdifụk ke mme itie emi mîkeyehe. Mbono oro ama enem nnyịn tutu. Owo 1,279 ẹkedụk.

Ndisan̄a nse mme esop ikememke sia mme itie emi ikesinade ẹma ẹsikpụhọde kpukpru urua. Enyene ebiet emi ikanade ke akamba ediye ufọkisen ke mben akpa; edi ke ebiet en̄wen, ikana ke ufọk emi enyọn̄ ye ibibene ẹdide tian, ndien to do sịm itie uken̄idem ye itie uyere mmọn̄ ama ebe ikpat 300 (m̀mê mita 100). Edi inamke n̄kpọ m̀mê itie emi ikakade ikese eketie didie, se isinemde nnyịn ikan ke ini itide mme itie oro esidi nte ikesikwọrọde ikọ ye mme asiakusụn̄ ye mme asuanetop emi ẹnyenede ifịk. Ini ẹnọde nnyịn ika itie en̄wen, ama esifịna nnyịn ndikpọn̄ ediwak ndima ufan nnyịn.

Ke 1987 esịm 1992, ukara ẹma ẹdiyak inam n̄kpọ Abasi ke ediwak idụt emi n̄kọk itieutom Kenya ẹkesede enyịn. Oro ama anam ẹsiak n̄kọk itieutom ye mme ọfis ẹnọ mmọ. Ke ẹma ẹkededịbe ẹnam n̄kpọ Abasi ke ediwak isua ke Ethiopia, ukara ẹma ẹdinyịme ndien ke imenyene unen ndinam n̄kpọ Abasi. Ntre ke 1993, ẹma ẹnọ nnyịn ika ọfis nnyịn ke Addis Ababa ke Ethiopia.

Jehovah ọdiọn̄ utom nnyịn ke Ethiopia. Ediwak nditọete ẹdụk utom usiakusụn̄. Ọtọn̄ọde ke 2012, kpukpru isua, ẹkpebat nditọete 100, se ibede owo 20 ẹnam utom usiakusụn̄ ofụri ini. Ẹma ẹnyụn̄ ẹda nsio nsio ufọkn̄wed esop Abasi ẹkpep nditọete emi se idin̄wamde mmọ, ẹnyụn̄ ẹbọp se ibede Ufọkmbono Obio Ubọn̄ 120. Ke 2004, mbon Bethel ẹma ẹwọrọ ẹka obufa itie, ndien Itie Mbono emi odude ke esịt an̄wa oro enen̄ede edi ata edidiọn̄.

Ke ediwak isua emi ebede mi, ami ye n̄wan mi imenen̄ede ikpere ediwak nditọete ke Ethiopia. Imama mmọ etieti sia mmọ ẹfọn uwem ẹnyụn̄ ẹnyene ima. Idem nnyịn inen̄ekede isọn̄ aba, oro akanam ẹnọ nnyịn idi n̄kọk itieutom Central Europe. Ẹnen̄ede ẹse nnyịn enyịn mi, edi esinen̄ede ọdọn̄ nnyịn ndikụt ndima ufan nnyịn oro ke Ethiopia.

Imokụt nte Jehovah anamde utom esie ọkọri. (1 Cor. 3:6, 9) Ke uwụtn̄kpọ, asuanetop ndomokiet ikodụhe ke Rwanda akpa ini emi n̄kọkwọrọde ikọ nnọ mbon Rwanda emi ẹkekade ndidọk isọn̄ nyom okpoho ke Congo. Idahaemi, mme asuanetop ẹbe 30,000 ke Rwanda. Ke 1967, n̄kpọ nte mme asuanetop 6,000 ẹkedu ke Congo (Kinshasa). Edi idahaemi, ẹdi n̄kpọ nte 230,000, ndien se ibede owo miliọn kiet ẹkedụk Editi ke 2018. Ẹkpetọ kpukpru mme asuanetop ke mme idụt emi n̄kọk itieutom Kenya ẹkesisede enyịn ẹdian kiet, ẹbe 100,000.

Ke se ikande isua 50 ko ke edem, Jehovah ama ada nsio nsio nditọete an̄wam mi ndụk utom uyọhọ ini. Kpa ye emi nsụk ndide owo o-bụt, mmekpep ndibuọt idem ye Jehovah ke ofụri esịt. Se n̄kekpepde ke Africa an̄wam mi n̄kpep ndisinyene ime nnyụn̄ nyụhọ ye se nnyenede. Ami ye Gail an̄wan mi imenen̄ede ima nditọete emi ẹsinen̄erede ẹtat ubọk, ẹyọ ikpọ idomo, ẹnyụn̄ ẹbuọt idem ye Jehovah. Enen̄ede enem mi nte Jehovah owụtde mi mfọnido oro mmendotke. Jehovah enen̄ede ọdiọn̄ mi akan se n̄kpekekerede.—Ps. 37:4.