1. Nso ikeme nditịbe edieke mme owo ẹdomode ndiwụt ke imọfọn ikan mbon en̄wen?

EDIWAK owo ke ererimbot emi ẹsidomo ndiwụt ke imọfọn ikan mbon en̄wen, inyụn̄ idọn̄ke enyịn m̀mê se mmimọ inamde afịna mme owo m̀mê ifịnake. Anam mbubehe ekeme ndinam n̄kpọ mbiat mbubehe mbon en̄wen man eke esie kpọt ọwọrọ ada. Ebre mbre mbuba ekeme ndikokoi nnọ owo en̄wen unan man mbon mmọ ẹkan. Eyen ufọkn̄wed ekeme ndiyịp udomo man ekeme ndidụk ọwọrọetop ufọkn̄wed ntaifiọk. Nnyịn emi idide mme Christian imọdiọn̄ọ ke mme edinam ntem ifọnke, ke kpukpru mmọ ẹdi “mme utom obụkidem.” (Gal. 5:19-21) Edi, okûkam udi ndusụk nditọete ke ẹdomo ndiwụt ke imọfọn ikan nditọete en̄wen, ndien ido mmọ oro ke abiat nditọete ke esop, edi mmọ idiọn̄ọke? Ọfọn inen̄ede ikere iban̄a n̄kpọ emi-o, sia utọ n̄kpọ oro ekpetịbe, esop ididianake kiet.

2. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

² Ke ibuotikọ emi, iyom ndineme ndiọi edu emi ẹkemede ndinam yak owo amia mbuba ye nditọete. Iyeneme n̄ko iban̄a nti iren ye iban ke Bible emi mîkamiaha mbuba ye mbon en̄wen. Yak ibem kan̄a iso ineme nte ikpasan̄ade idiọn̄ọ se inamde nnyịn inam n̄kpọ Jehovah.

3. Mme mbụme ewe ke ikpobụp idem nnyịn?

³ Ọfọn yak esidi anam anam, nnyịn ifiak ikere se inamde inam n̄kpọ Jehovah. Imekeme ndibụp idem nnyịn: ‘Ndi esidi mma mmen idemmi ndomo ye mbon en̄wen nnyụn̄ n̄kere ke mmọfọn n̄kan mmọ ke esitie mi ke idem nte ke mmedi n̄kpọ? Ndi nsisịn idem nnam n̄kpọ man mfọn  n̄kan kpukpru owo ke esop, mîdịghe, ndi enyene eyenete kiet emi nyomde ndiwụt ke mmakan enye? Ndi n̄kukụre ntak esidi ke nyom ndinam esịt enem Jehovah?’ Ntak ọfọnde ibụp idem nnyịn mme mbụme emi-e? Yak ise se Ikọ Abasi ọdọhọde.

4. Galatia 6:3, 4 owụt ke nso ikpedi ntak emi nnyịn mîkpemenke idem nnyịn idomo ye mbon en̄wen?

⁴ Bible ọdọhọ nnyịn ikûmen idem nnyịn udomo ye mbon en̄wen. (Kot Galatia 6:3, 4.) Ntak-a? Ntak kiet edi ke ekpedi ikemen idem nnyịn idomo ye nditọete nnyịn, nnyịn ikere ke imanam ikan mmọ, imekeme nditan̄ idem. En̄wen edi ke ekpedi ikemen idomo ntre, nnyịn ikere ke mmọ ẹnam ẹkan nnyịn, idem ekeme ndimem nnyịn. Ndikere ekededi ke otu emi idiwụtke ke imenyene eti ibuot. (Rome 12:3) Sista Katerina, * emi odụn̄de ke Greece ọdọhọ ete: “Mma nsimen idemmi ndomo ye mbon emi ẹtiede nte ẹye ẹkan mi, ẹdiọn̄ọ ukwọrọikọ ẹkan mi, inyụn̄ isọn̄ke mmọ ndinyene ufan. Oro ama anam n̄kere ke mfọnke n̄kpọ ndomokiet.” Ana iti ke Jehovah okodụri nnyịn adian idem ke ntak emi imade enye inyụn̄ ikopde uyo inọ Eyen esie, idịghe ke ntak emi iyede, inen̄erede idiọn̄ọ nditịn̄ ikọ, m̀mê inyenede ediwak ufan.—John 6:44; 1 Cor. 1:26-31.

5. Se Brọda Hyun akanamde ekpep fi nso?

⁵ Mbụme en̄wen emi ikpobụpde idem nnyịn edi, ‘Ndi nditọete ẹdiọn̄ọ mi nte owo emi esimade ndinam emem, mîdịghe ndi mmesiwak ndinyene ikọ ye mme owo?’ Kop mi se ebiowo kiet ke South Korea emi ekerede Hyun akanamde. Enyene ini emi enye ekesikerede ke ndusụk nditọete emi ẹnyenede ifetutom ẹdomo idem ye imọ. Enye ọdọhọ ete, “Se nditọete oro ẹkpenanam ikesifọnke mi ke enyịn, mma nsinyụn̄ n̄wak ndifan̄a n̄kpọ ye mmọ.” Nso ke utọ ido oro akaman? Enye ọdọhọ ete, “Ido mi oro ama ọtọ ubahade ke esop.” Ndusụk ufan Hyun ẹma ẹn̄wam enye okụt ke enye enyene mfịna. Hyun ama okpụhọde, ndien idahaemi enye edi ata eti ebiowo. Ikpokụt ke imesinam n̄kpọ emi ekemede ndinam nditọete ẹmia mbuba utu ke ndinam emem odu, ana isọsọp itre utọ ido oro.

6. Nso ndiọi edu ke ikụt ke Galatia 5:26 emi ẹkemede ndinam owo amia mbuba?

⁶ Kot Galatia 5:26. Nso ndiọi edu ẹkeme ndinam owo amia mbuba? Kiet edi ntan̄idem. Owo ntan̄idem esikụt idemesie akaha inyụn̄ ikereke iban̄a mbon en̄wen. En̄wen edi isịnenyịn. Owo isịnenyịn esiyom se owo en̄wen enyenede. Edi ikụreke ke oro, enye esikam oyom usụn̄ nte owo oro mîkpenyeneke-nyene n̄kpọ oro aba. Se idude edi ke owo ama esịn owo enyịn, ọwọrọ enye asasua owo oro. Akpana inen̄ede isọn utọ mme edu oro!

7. Nọ uwụtn̄kpọ emi anamde ikụt ntak emi ọdiọkde nditan̄ idem nnyụn̄ nsịn owo enyịn.

⁷ Imekeme ndimen ntan̄idem ye isịnenyịn ndomo ye mbio emi ọdọn̄ọde ke aranuwat emi ẹsikamade ẹwat ubomofụm. Ubomofụm oro ekeme ndisụk n̄wat, edi mbat oro ekeme ndikafaha ke mme itie emi aranuwat akpasan̄ade odụk engine. Sia aranuwat mîkemeke ndibe aba ndụk engine man ubomofụm oro osụk aka iso awat, oro ayanam enye isịmke aba itie emi enye akakade. Ukem ntre n̄ko, owo ekeme ndinam n̄kpọ Jehovah ke anyan ini, edi ekpedi ntan̄idem ye isịnenyịn ẹsinam enye esịn idem anam n̄kpọ Jehovah, enye ọyọduọ. (N̄ke 16:18) Enye eyetre  ndinam n̄kpọ Jehovah onyụn̄ anam idemesie ye mbon en̄wen ibak. Nso ke ikpanam mbak nnyịn iditan̄ idem inyụn̄ isịn owo enyịn?

8. Nso ke ikpanam mbak nnyịn iditan̄ idem?

⁸ Nnyịn iditan̄ke idem edieke inamde item emi apostle Paul ọkọnọde nditọete ke Philippi. Enye ọkọdọhọ: “Ẹkûnam baba n̄kpọ kiet ke ndomoidem m̀mê ke n̄kụtidem, edi ẹda nsụhọdeidem ẹbat ẹte mbon en̄wen ẹfọn ẹkan mbufo.” (Phil. 2:3) Edieke isidade ke mbon en̄wen ẹfọn ẹkan nnyịn, nnyịn idisidomoke idem ye mbon emi ẹdiọn̄ọde n̄kpọ ẹkan nnyịn m̀mê emi ẹkemede ndinam n̄kpọ n̄kan nnyịn. Se mmọ ẹdiọn̄ọde oro edikam inenem nnyịn akpan akpan ekpedi mmọ ẹda se mmọ ẹdiọn̄ọde oro ẹnam n̄kpọ Abasi. Nditọete emi ẹdiọn̄ọde ndinam n̄kpọ ọfọn do ẹkpenam item Paul emi, mmọ ẹyesikụt nti edu nnyịn n̄ko. Oro ayanam kpukpru nnyịn idian ubọk inam emem odu ke esop, inyụn̄ idiana kiet.

9. Nso ikeme ndin̄wam nnyịn ikûsịn owo enyịn?

⁹ Edieke idiọn̄ọde ke enyene se nnyịn mîkemeke ndinam, oro ayan̄wam nnyịn ikûsịn owo enyịn. Edieke isụhọrede idem, nnyịn idikereke ke idụhe eke ọdiọn̄ọde n̄kpọ nte nnyịn. Utu ke oro, iyakam iyom usụn̄ nte ikpekpepde n̄kpọ ito mbon emi ẹdiọn̄ọde n̄kpọ ẹkan nnyịn. Ekpedi odu eyenete emi utịn̄ikọ esie esidide etịp-atua, imekeme ndibụp enye nte enye esitịmde utịn̄ikọ esie. Ikpọdiọn̄ọ eyenete an̄wan emi enen̄erede ọdiọn̄ọ nditem udia, imekeme ndidọhọ enye owụt nnyịn nte ikpetemde udia enem n̄ko. Okponyụn̄ odu uyen emi esisọn̄de enye ndinyene ufan, enye ekeme ndibụp mbon en̄wen nte mmọ ẹsisan̄ade ẹnam ufan ye owo. Ndinam mme n̄kpọ emi idiyakke isịn owo enyịn, oyonyụn̄ an̄wam nnyịn ikpep se nnyịn mîkọdiọn̄ọke.

10. Nso mfịna ke Gideon ekenyene?

¹⁰ Gideon emi okotode esien Manasseh ama enyene ekpri mfịna ye mbon emi ẹketode esien Ephraim. Jehovah ama an̄wam Gideon ye iren 300 emi ẹkesan̄ade ye enye ẹkan mme asua mmọ ke ekọn̄.  Oro akpakanam mmọ ẹtan̄ idem. Mbon esien Ephraim ẹma ẹdaha ẹbịne Gideon; mmọ ikakaha nditotoro enye, ẹkeka utọk. Etie nte mmọ ẹkeyat esịt sia Gideon ikabakke ikot mmọ ẹtiene ẹdin̄wana ye mme asua Abasi tọn̄ọ ke ntọn̄ọ. Gideon ndikakan ke en̄wan oro ama anam ẹnọ enyịn̄ Jehovah ubọn̄ afiak anyan̄a ikọt Jehovah. Edi idịghe enye oro ekebehe mbon Ephraim, mfịna mmọ ekedi ke eketie nte owo idaha esien mmimọ ke n̄kpọ.—Judg. 8:1.

11. Nso ke Gideon ọkọbọrọ mbon Ephraim?

¹¹ Gideon ama osụhọde idem ọdọhọ mbon Ephraim ete: “Nso ke ami nnam emi emende udomo ye se mbufo ẹnamde?” Enye ama eti mmọ ikpọ n̄kpọ emi Jehovah akan̄wamde mmọ yak ẹnam. Oro ama anam ‘esịt osụhọde mmọ.’ (Judg. 8:2, 3) Gideon ama osụhọde idem mbak mfịna okûdu ke otu ikọt Abasi.

12. Mbụk Gideon ye mbon esien Ephraim ekpep nnyịn nso?

¹² Nso ke mbụk emi ekpep nnyịn? Se mbon Ephraim ẹkenamde ekpep nnyịn ke ukpono emi ẹkpenọde Jehovah ekpebehe nnyịn akan ukpono emi ẹkpenọde nnyịn. Mbiowo ye ibuotufọk ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto Gideon. Edieke se ikanamde ayatde owo, akpana idomo ndidiọn̄ọ se inamde n̄kpọ oro ayat enye. Imekeme nditoro enye n̄ko ke se enye anamde ọfọn. Nnyịn mîsụhọkede idem, nnyịn idikemeke ndinam emi, akpan akpan ekpedi owo oro edue. Edi, ndidu ke emem ye nditọete edi akpan n̄kpọ akan nnyịn ndidomo ndiwụt ke nnyịn ikeduehe.

13. Nso mfịna ke Hannah ekenyene? Nso ke enye akanam aban̄a oro?

¹³ Yak ineme n̄ko se Hannah akanamde. Elkanah ebe esie ekedi eyen Levi, ama onyụn̄ ama enye etieti. Elkanah ama ọdọ n̄wan en̄wen emi ekekerede Peninnah. Edi enye ama ama Hannah akan Peninnah. ‘Peninnah ama enyene nditọ, edi Hannah ikenyeneke eyen’ ndomokiet. Enye ama esida oro anam ‘esịt ayat Hannah etieti onyụn̄ anam esịt etịmede enye.’ Bible ọdọhọ ke Hannah ama ‘atua eyet inyụn̄ idiaha udia.’ (1 Sam. 1:2, 6, 7) Edi Bible idọhọke ke Hannah ama odomo ndisio Peninnah usiene ke usụn̄ ndomokiet. Enye akakam eseme idem ọnọ Jehovah onyụn̄ enịm ke Jehovah ayan̄wam imọ. Ndi Peninnah ama edision̄o idem ọkpọn̄ Hannah nte ini akakade? Bible itịn̄ke. Edi se idiọn̄ọde edi ke esịt iketịmekede Hannah aba, “iso inyụn̄ itiehe enye aba mfụhọ mfụhọ.”—1 Sam. 1:10, 18.

14. Nso ke mbụk Hannah ekpep nnyịn?

¹⁴ Nso ke ikeme ndikpep nto Hannah? Owo okpodomo idem ye afo, ti ke afo edibiere se edinamde. Kûyak owo oro anam fi amia mbuba ye enye. Utu ke ndida idiọk  nsio usiene idiọk, kam domo ndidu ke emem ye enye. (Rome 12:17-21) Ekpedi anam kpukpru oro enye isụk ikpụhọkede, esịt ayana fi sụn̄.

15. Nso ke Apollos akada ebiet Paul?

¹⁵ Akpatre mbon oro iyomde ndineme mban̄a ẹdi Apollos ye apostle Paul. Mmọ mbiba ẹma ẹdiọn̄ọ N̄wed Abasi ata etieti, ẹnen̄ede ẹfiọk ndikpep owo n̄kpọ, ediwak owo ẹma ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ mmọ. Mmọ ẹma ẹn̄wam ediwak owo ẹdi mbet Christ. Edi Paul ikefịbeke Apollos, Apollos inyụn̄ ifịbeke Paul.

16. Apollos ekedi nso utọ owo?

¹⁶ Apollos ekedi “amanaisọn̄ eyen Alexandria” emi mme owo ẹkesiwakde ndikodu n̄ka n̄wed ke eyo mme apostle. Apollos ama enen̄ede ọdiọn̄ọ ndikpep owo n̄kpọ, enye ama onyụn̄ “etịm ọfiọk N̄wed Abasi.” (Utom 18:24) Ini enye odude ke Corinth, ndusụk nditọete ẹma ẹtịn̄ n̄kpọ emi okowụtde ke mmọ ẹma enye ẹkan nditọete eken, idem kpa ye Paul n̄ko. (1 Cor. 1:12, 13) Ndi Apollos ama abara ikan̄ esịn ke se iketịbede oro? Ọsọsọn̄ ndikere ke enye ama anam utọ n̄kpọ oro. Ke enye ama ọkọkpọn̄ Corinth, Paul ama akam ekpe enye ubọk ọdọhọ afiak aka do. (1 Cor. 16:12) Paul ikpakanamke utọ n̄kpọ oro ekpedi enye ama ekere ke Apollos ama ọtọ ubahade ke esop oro. Imenen̄ede ikụt ke Apollos akada se enye ọdiọn̄ọde anam eti n̄kpọ—ada ọkwọrọ eti mbụk onyụn̄ an̄wam nditọete. Imenen̄ede inịm ke Apollos ama osụhọde idem. N̄kpọ kiet emi anamde idiọn̄ọ oro edi ke Bible itịn̄ke ke enye ama ayat esịt ini Aquila ye Priscilla “[ẹkenamde] usụn̄ Abasi an̄wan̄a enye ata nnennen nnennen.”—Utom 18:24-28.

17. Nso ke Paul akanam man emem odu?

¹⁷ Apostle Paul ama ọdiọn̄ọ nti n̄kpọ  emi Apollos akanamde. Edi idem ikenyekke enye ke ẹmọn̄ ẹkere ke Apollos ọfọn akan imọ. Item emi enye ọkọnọde nditọete ke Corinth owụt ke enye ama osụhọde idem onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke idịghe imọ idiọn̄ọ n̄kpọ ikan. Enye ikayakke ibuot okpon enye ini ndusụk owo ẹkedọhọde, “Ami nda ye Paul,” edi enye ama ada kpukpru ubọn̄ ye itoro ọnọ Jehovah Abasi ye Jesus Christ.—1 Cor. 3:3-6.

18. Nso ke ikpep ito Apollos ye Paul ke 1 Corinth 4:6, 7?

¹⁸ Nso ke ikeme ndikpep nto Apollos ye Paul? Imekeme ndisịn idem nnam n̄kpọ Abasi inyụn̄ in̄wam ediwak owo ẹna baptism. Edi imọdiọn̄ọ ke nnyịn ikpekemeke ndinam ndomokiet ke otu oro Jehovah mîkpan̄wamke nnyịn. N̄kpọ en̄wen emi ikpepde edi ke nte ikamade utom awak ke esop Abasi ika, ntre ke ikpenen̄ede in̄wam esop odu ke emem. Esinem nnyịn etieti ke ini mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ẹdade kpukpru item emi mmọ ẹnọde nnyịn ẹto N̄wed Abasi, mînyụn̄ idaha idemmọ ke n̄kpọ, edi ẹn̄wamde nditọete ẹkpebe Jesus Christ. Oro esinam emem odu ke esop, nditọete ẹnyụn̄ ẹdiana kiet!—Kot 1 Corinth 4:6, 7.

19. Nso ke nnyịn owo kiet kiet ikpanam? (Se n̄ko ekebe emi “ Kûnam Nditọete Ẹmia Mbuba.”)

¹⁹ Abasi ọnọ nnyịn owo kiet kiet nsio nsio enọ. Ẹyak ida enọ Abasi emi ‘inam n̄kpọ inọ kiet eken.’ (1 Pet. 4:10) Imekeme ndikere ke se inamde inen̄ekede inyene ufọn. Edi ama okụt ediye ọfọn̄, ti ke n̄kpri n̄kpri urụk ẹmụm nsio nsio mbai ọfọn̄ oro ẹdian kiet. Ukem ntre n̄ko, se ededi emi ikemede ndinam ayan̄wam anam idiana kiet. Ẹyak idomo ofụri ukeme nnyịn man nnyịn ikûsudomo ndiwụt ke imọfọn ikan nditọete nnyịn. Ẹyak inyụn̄ ibiere ke iyetịme nte ikekeme man idiana kiet ke esop Abasi, emem onyụn̄ odu.—Eph. 4:3.