1, 2. (a) Nso ke Jesus ekeben̄e akpatre ini emi enye ọkọbọn̄de akam ye mme apostle esie? (b) Ekere ke nso ikanam Jesus enen̄ede oyom mme mbet esie ẹdiana kiet?

KE AKPATRE okoneyo oro Jesus akadiade udia ye mme apostle esie, enye ama enen̄ede ekere nte kpukpru mbet esie ẹkpedianade kiet. Ini enye ọkọbọn̄de akam ye mme apostle esie, enye ama ọdọhọ Ete esie ke imoyom kpukpru mbet imọ ẹdiana kiet kpa nte imọ ye enye idianade kiet. (Kot John 17:​20, 21.) Edieke mmọ ẹdianade kiet, mme owo ẹyefiọk ke Jehovah ọkọdọn̄ Jesus edi isọn̄ edinam uduak imọ. Ima ke ẹdida ifiọk ata mbet Jesus, emi edinyụn̄ inam mmọ ẹdiana kiet.​—John 13:​34, 35.

² Jesus ama etịn̄ afiak etịn̄ okoneyo oro ke oyom mme apostle esie ẹdiana kiet, sia enye ama okụt ke mmọ inen̄ekede idiana kiet. Mmọ ẹma ẹfiak ẹfan̄a “m̀mê anie ke otu mmọ edi andikpon n̄kan.” (Luke 22:​24-27; Mark 9:​33, 34) Isan̄ en̄wen, James ye John ẹma ẹkedọhọ Jesus ọnọ mmimọ ikpọ itie ke Obio Ubọn̄ esie.​—Mark 10:​35-40.

3. (a) Nso ikpakanam mme mbet Jesus ẹkûdiana kiet? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ emi?

 ³ Idịghe ndiyom ikpọ itie kpọt akpakanam mme mbet Jesus ẹkûdiana kiet. Usua ye asari ikayakke mbon obio mmọ ẹdiana kiet. Akana mmọ ẹkpeme mbak mmọ iditie ntre. Iyọbọrọ mme mbụme emi ke ibuotikọ emi: Jesus akanam n̄kpọ didie ke ini ẹkesaride enye? Didie ke enye akan̄wam mme mbet esie ẹkûsari mme owo ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹdiana kiet? Didie ke se enye ekekpepde mmọ ekeme ndin̄wam nnyịn ika iso idiana kiet?

4. Tịn̄ nte ẹkesaride Jesus.

⁴ Ẹma ẹsari Jesus. Ke ini Philip ọkọdọhọde Nathanael ke imokụt Messiah, Nathanael ama obụp enye ete: “Nte eti n̄kpọ ndomokiet ekeme ndiwọrọ nto Nazareth?” (John 1:46) Etie nte Nathanael ama ọfiọk prọfesi oro odude ke Micah 5:2 onyụn̄ ekere ke idịghe utọ obio nte Nazareth ke Messiah okpoto. Mme ọwọrọiso owo ke Judea ikadaha Jesus ke n̄kpọ sia enye okotode Galilee. (John 7:52) Ediwak mbon Judea ikadaha mbon Galilee nte owo. Mme Jew eken oro mîtoho Judea ẹma ẹnyụn̄ ẹtọk Jesus ẹte ke enye edi owo Samaria. (John 8:48) Mme Jew ye mbon Samaria ikotoho ukem idụt ikonyụn̄ ikponoke ukem Abasi. Mbon Judea ye mbon Galilee ikabatke mbon Samaria ke n̄kpọ ndomokiet, ẹma ẹsinyụn̄ ẹsọn mmọ.​—John 4:9.

5. Didie ke ẹkesari mme mbet Jesus?

⁵ Mme adaiso ido ukpono mme Jew ẹkese mme mbet Jesus ke mbio n̄ko. Mme Pharisee ẹkedọhọ ke mmọ “ẹdi mbon oro ẹma ẹkesụn̄i.” (John 7:​47-49) Owo oro mîkakaha ufọkn̄wed mme rabbi mînyụn̄ inamke n̄kpọ nte mme Pharisee ikedịghe n̄kpọ ndomokiet ke enyịn mmọ. (Utom 4:13) Mme owo ẹma ẹsinam inua ẹban̄a ido ukpono mmọ, itie oro mmọ ẹkamade ke obio, ye obio oro mmọ ẹtode. Mme mbet Jesus ẹma ẹsisari owo n̄ko. Edi akana mmọ ẹtre utọ edu oro man mmọ ẹkpediana kiet.

6. Tịn̄ se ikemede ndinam isari mme owo. Nọ uwụtn̄kpọ.

⁶ Asari ọyọyọhọ ererimbot mfịn. Ekeme ndidi ẹsari nnyịn mîdịghe nnyịn ke idem nnyịn isari mme owo ndusụk ini. Sista kiet oro edide asiakusụn̄ idahaemi ke Australia ọdọhọ ete: “Ndikesitie n̄kere nte ẹfịkde mme amanaisọn̄ Australia toto ke eset ama esinam ndọdiọn̄ nsua mfiaowo.” Enye ọdọhọ ke se ẹkenamde imọ ama etiene anam isua mmọ. Brọda kiet emi otode Canada ọdọhọ ete: “N̄kesikere ke mbon oro ẹsemde usem French ẹfọn ẹkan. Ntre mma nnen̄ede nsua mbon oro ẹtịn̄de Ikọmbakara.”

7. Nso ke Jesus akanam ke ini ẹkesaride enye?

⁷ Ukem nte ekedide ke eyo Jesus, asari ekeme ndidia owo idem tutu ọsọn̄ enye nditre ndisisari owo. Nso ke Jesus akanam ke ini ẹkesaride enye? Akpa, enye ikasarike owo. Enye akada kpukpru owo ukem ukem. Enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ mme imọ owo ye mme ubuene, mme Pharisee ye mbon Samaria, ama akam ọkwọrọ ọnọ mme ọbọ a-tax ye mme anamidiọk. Ọyọhọ iba, enye ama ekpep mme mbet esie ke ikpanaha mmọ ẹsari owo m̀mê ẹse mbon en̄wen ke idiọk enyịn. Nte enye ekesinamde n̄kpọ ama onyụn̄ anam mmọ ẹkụt ke enye itiehe ntre.

8. Nso idi ata akpan n̄kpọ emi anamde idiana kiet? Nam an̄wan̄a.

⁸ Jesus ama ekpep mme mbet esie akpan n̄kpọ oro anamde idiana kiet. Enye ọkọdọhọ ete: “Kpukpru mbufo ẹdi nditọete.” (Kot Matthew 23:​8, 9.) N̄kpọ kiet  emi anamde nnyịn idi nditọete edi ke kpukpru nnyịn idi nditọ Adam. (Utom 17:26) Edi Jesus ama ekpep n̄ko ke mme mbet imọ ẹdi nditọete sia mmọ ẹda Jehovah nte Ete mmọ. (Matt. 12:50) N̄kpọ en̄wen edi ke mmọ ẹma ẹtiene ẹdụk ubon Abasi. Ndien mmọ ẹdiana kiet sia kpukpru mmọ ẹbuọt idem ye Abasi ẹnyụn̄ ẹma idemmọ. Ntre ke ini mme apostle ẹkesiwetde leta ẹnọ mme esop, mmọ ẹkesiwak ndikot idemmọ ‘nditọete.’​—Rome 1:13; 1 Pet. 2:17; 1 John 3:13. *

9, 10. (a) Nso inam mme Jew mîkenyeneke ntak ndomokiet nditan̄ idem? (b) Didie ke Jesus ekekpep ke ifọnke owo atan̄ idem ke ntak obio emi enye otode? (Se akpa ndise ke page 8.)

⁹ Ke Jesus ama ọkọdọhọ ke kpukpru nnyịn idi nditọete, enye ama owụt ke oyom isụhọde idem. (Kot Matthew 23:​11, 12.) N̄kọ emeti ke ntan̄idem ikayakke ndusụk mme apostle Jesus ẹdiana kiet. Ekeme ndidi obio oro mmọ ẹketode akanam mmọ ẹtan̄ idem. Ndi mme Jew ndikedi nditọ Abraham ama ọnọ mmọ unen nditan̄ idem? Ediwak mmọ ẹkekere ke oro anam mmimọ ifọn ikan mbon en̄wen. Edi John Andinịm Owo Baptism ama ọdọhọ mmọ ete: “Abasi enyene odudu ndinam mme itiat emi ẹdaha ẹda ẹdi nditọ Abraham.”​—Luke 3:8.

¹⁰ Jesus ama ekpep ke ifọnke owo ada obio esie atan̄ idem. Se enye ọkọbọrọde scribe oro okobụpde enye m̀mê anie edi mbọhọidụn̄ imọ anam ifiọk emi. Enye ama ọnọ mbụk aban̄a owo Samaria oro akan̄wamde eyen Jew emi mme inọ ẹkemiade ke usụn̄. Mbon Jew mmọ ẹma ẹdisan̄a ẹbe in̄wamke enye, owo Samaria ekeditua enye mbọm. Ke Jesus ama ọkọnọ mbụk oro okụre, enye ama ọdọhọ scribe oro ekpebe owo Samaria oro. (Luke 10:​25-37) Jesus ama owụt ke owo Samaria oro ama ekpep mme Jew ndima kpukpru owo.

11. Ntak okoyomde mme mbet Jesus ẹma kpukpru orụk owo, ndien didie ke Jesus ekekpep mmọ ndinam emi?

¹¹ Akana mme mbet Jesus ẹtre ntan̄idem ye asari man mmọ ẹkeme ndinam utom oro Jesus ọkọdọn̄de mmọ. Mbemiso Jesus akafiakde ọnyọn̄ heaven, enye ama ọdọhọ mmọ ẹkekwọrọ ikọ “ke ofụri Judea ye Samaria tutu esịm ata utịt ikpehe isọn̄.” (Utom 1:8) Jesus ama etịm mmọ idem eben̄e akwa utom emi. Enye ama esitịn̄ nti edu emi mbon idụt en̄wen ẹkenyenede. Isan̄ kiet, enye ama otoro akwa owoekọn̄ kiet emi ekenen̄erede ọbuọt idem ye enye kpa ye emi owoekọn̄ oro mîkedịghe eyen Jew. (Matt. 8:​5-10) Jesus ama ọdọhọ mbon obio emana esie ke Jehovah ama atua isenowo mbọm, utọ nte ebeakpa emi okodude ke Zarephath ye Naaman owo Syria emi ọkọdọn̄ọde akpamfia. (Luke 4:​25-27) Jesus ama ọkwọrọ ikọ ọnọ n̄wan Samaria kiet, ama onyụn̄ odu usen iba ke obio Samaria kiet sia mme owo do ẹma ẹma ukwọrọikọ esie.​—John 4:​21-24, 40.

12, 13. (a) Mme apostle ẹkenam n̄kpọ didie ini Jesus ekekpepde n̄wan Samaria n̄kpọ? (Se ọyọhọ ndise iba ke page 8.) (b) Nso iwụt ke se Jesus ekekpepde aban̄a asari ikan̄wan̄ake James ye John?

¹² Ikememke mme apostle nditre asari. Idem ama akpa mmọ ndikụt Jesus ekpepde n̄wan Samaria n̄kpọ. (John 4:​9, 27) Mme adaiso ido ukpono mme Jew ikesitịn̄ke ikọ ye n̄wan ke eferife, n̄wan̄wadise  n̄wan Samaria oro okokpụhọde irenowo nte owo okpụhọ ọfọn̄. Ke ini mme apostle ẹkedọhọde Jesus edidia udia, se enye ọkọbọrọde mmọ ama owụt ke enye ada ukwọrọikọ ke akpan n̄kpọ akan udia. Uduak Jehovah ekedi enye ndikwọrọ ikọ, ukwọrọikọ okonyụn̄ etie nte udia ọnọ enye. Ntak edi oro enye akakam ọkwọrọde ikọ ọnọ n̄wan Samaria.​—John 4:​31-34.

¹³ Se Jesus ekekpepde aban̄a asari ikan̄wan̄ake James ye John. Ke ini mmọ ẹkesan̄ade ye Jesus ẹbe Samaria, mmọ ẹma ẹkedụk obio mbon Samaria kiet ẹyom ebiet emi mmọ ẹdinade eyo esiere. Edi mbon obio oro ikamaha ndinọ mmọ itie ẹna. James ye John ẹma ẹyat ẹsịt ẹdọhọ Jesus ayak mmimọ ikot ikan̄ oto enyọn̄ edisobo mmọ. Edi Jesus ama asua ọnọ mmọ. (Luke 9:​51-56) Ndi emekere ke James ye John ẹkpekeyat esịt ntre ekpedi nditọ Galilee mmọ ẹkenam n̄kpọ oro? Ekeme ndidi asari akanam mmọ ẹyat esịt ntre ye mbon Samaria. Anaedi bụt ama anam John nte enye akayatde esịt ntre ye mbon Samaria ke ini ediwak mmọ ẹkedikpan̄de utọn̄ ẹkop ukwọrọikọ esie.​—Utom 8:​14, 25.

14. Nso ke mme apostle ẹkenam ini etiede nte usem ekesịn mfịna ke otu nditọete?

¹⁴ Asari ama esịn mfịna ke otu nditọete esisịt ini ke Pentecost isua 33 ama ekebe. Ini ẹkedemede udia, mme ebeakpa emi ẹsemde usem Greek ẹkedọhọ ke owo inọhọ mmimọ udia. (Utom 6:1) Etie nte ẹkesari mmọ ke ntak usem. Mme apostle ẹma ẹsọsọp ẹmek nditọete emi ẹdotde ẹte ẹsideme udia. Nditọete oro ẹkemekde do ẹkekere enyịn̄ Greek. Ekeme ndidi oro ama anam esịt osụhọ mme ebeakpa oro ẹkesaride do.

15. Nso ikan̄wam Peter etre asari? (Se ọyọhọ ndise ita ke page 8.)

¹⁵ Ke isua 36 eyo mme apostle, mme mbet Jesus ẹma ẹtọn̄ọ ndikwọrọ ikọ nnọ mbon oro ẹtode nsio nsio idụt. Ama emehe apostle Peter ndisinam n̄kpọ ye mme Jew kpọt. Edi ke Abasi ama akanam ẹfiọk ke ikpanaha mme Christian ẹsari owo ndomokiet, Peter ama ọkwọrọ ikọ ọnọ owoekọn̄ Rome emi ekekerede Cornelius. (Kot Utom 10:​28, 34, 35.) Ekem Peter ama ọtọn̄ọ ndisidian idem nnyụn̄ ndia udia ye nditọete emi ẹdide mme Gentile. Edi ke ediwak isua ama ekebe, enye ama etre ndidia udia ye nditọete oro ke Antioch. (Gal. 2:​11-14) Paul ama asua ọnọ enye ke utọ mbubịk oro, enye ikonyụn̄ iyatke esịt. Ke ini Peter ekewetde akpa n̄wed esie ọnọ nditọete oro ẹkedide mme Jew ye mme Gentile ke Asia Minor, enye ama ọdọhọ ke ana ima ofụri otu nditọete.​—1 Pet. 1:1; 2:17.

16. Ẹkeda nso ẹdiọn̄ọ mme Christian eyo mme apostle?

¹⁶ Mme apostle ẹma ẹkpebe Jesus ẹnyụn̄ ẹma “kpukpru orụk owo.” (John 12:32; 1 Tim. 4:10) Kpa ye oro akadade ini, mmọ ẹma ẹtre ndisari mme owo. Mme owo ẹma ẹkụt ke ikọt Abasi ke eyo mme apostle ẹma ẹnen̄ede ẹma idemmọ. N̄kpọ nte isua 200 ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a, Tertullian ama ewet se mbon oro mîkedịghe mme Christian ẹketịn̄de ẹban̄a mme Christian ete: ‘Mmọ ẹma ẹma kiet eken ẹnyụn̄ ẹben̄e idem ndikpa nnọ kiet eken.’ Mme Christian oro ndikanam se mmọ ẹkpepde ke Ikọ Abasi ama an̄wam mmọ ẹtre asari.​—Col. 3:​10, 11.

17. Didie ke ikeme nditre asari? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹⁷ Ekeme ndida ini mbemiso nnyịn n̄ko itre asari. Sista kiet ke France etịn̄ nte ọsọn̄de enye nditre asari ete: “Jehovah ekpep mi se ọwọrọde ndima owo, ekpep mi nte n̄kpatatde ubọk, ye nte n̄kpọfọnde ido ye kpukpru orụk owo. Imemke-o. Edi ke ntịme man ntre ndisari  owo. Mmesibọn̄ akam kpukpru ini ndọhọ Jehovah an̄wam mi.” Utọ n̄kpọ emi esinyụn̄ afịna Sista kiet ke Spain. Enye ọdọhọ ete: “Enyene mbon emi anade nnen̄ede n̄n̄wana mbak ndisari mmọ ndusụk ini. Ediwak ini mmesikeme nditre ndisari mmọ. Edi mmọfiọk ke idịghe en̄wan usen kiet. Enem mi tutu nte Jehovah anamde ndu ke ubon esie oro adianade kiet.” Ana kpukpru nnyịn ise nte isinamde n̄kpọ ye mbon en̄wen. Ndi imokụt ke oyom inen̄ede isịn idem nte Sista iba emi ẹkesịnde man itre ndisari mbon en̄wen?

18, 19. (a) Ntak emi nnyịn mîkpasarike owo ndomokiet? (b) Nso ye nso ke ikpanam man iwụt ke nnyịn isarike owo?

¹⁸ Ọfọn isiti ke kpukpru nnyịn n̄ko ikedi “isenowo.” Emi ọwọrọ ke enyene ini emi nnyịn mîkekpereke Abasi. (Eph. 2:12) Edi Jehovah ama ada ‘urụk ima odụri’ nnyịn adian idem. (Hos. 11:4; John 6:44) Christ ama onyụn̄ adara nnyịn. Eketie nte n̄kpọ eke enye ebererede usụn̄ ọnọ nnyịn ibe idụk ubon Abasi. (Kot Rome 15:7.) Edieke Jesus odụride nnyịn adian idem kpa ye oro nnyịn mîfọnke ima, nnyịn idi mmanie eke ikpasaride owo?

¹⁹ Nte idiọk ererimbot emi ekperede utịt, mme owo ẹyedọdiọn̄ ẹsari owo, ẹsua owo, idinyụn̄ idianake kiet. (Gal. 5:​19-21; 2 Tim. 3:13) Edi sia idide ikọt Jehovah, isiyom “ọniọn̄ eke otode enyọn̄,” sia ọniọn̄ emi esinam mme owo ẹtie ke emem inyụn̄ iyakke ẹsari owo. (Jas. 3:​17, 18) Esinem nnyịn ndinam ufan ye nditọete nnyịn emi ẹtode idụt en̄wen. Imesikam ikpep usem mmọ edieke ikemede, isinyụn̄ isarike mmọ ke ntak emi mmọ mînamke n̄kpọ nte ẹsinamde ke edem nnyịn. Emi esinam emem ọfiọrọ nte akpa mmọn̄, onyụn̄ anam edinen ido nnyịn etie nte mbufụt inyan̄.​—Isa. 48:​17, 18.

20. Nso ke nnyịn mîdinamke edieke imade mme owo?

²⁰ Sista Australia oro ọdọhọ ke ini Bible ekenen̄erede an̄wan̄a imọ, ke eketie nte n̄kpọ eke Jehovah obotde obufa esịt esịn imọ. Ekem enye ama etre ndisisua owo inyụn̄ isarike owo aba. Brọda Canada oro ọdọhọ ke imedikụt ke se isinamde mme owo ẹsari mbon en̄wen edi ke mmọ ifiọkke mmọ. Enye ama edifiọk n̄ko ke idịghe ebiet emi owo otode esinam owo ọfọn m̀mê ọdiọk. Ikọmbakara emi enye akasuade-sua ke n̄wan esie esitịn̄! Mme uwụtn̄kpọ ntem anam ikụt ke ima isiyakke ẹsari owo, edi ke esikam ananam inen̄ede idiana kiet.​—Col. 3:14.