1, 2. (a) Nso iwụt ke ubahade okpon ke ererimbot etieti mfịn? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ?

SISTA kiet ke Europe ọdọhọ ke n̄kukụre se imọ ikesikụtde toto ke edet iba ekedi ufịk. Oro ama anam enye asua ukara idụt mmọ, onyụn̄ ada ọnọ n̄ka oro ẹn̄wanade ẹyom ẹnam n̄kpọ ọfọn ye mme owo. Ediwak owo ẹkebat mmọ nte n̄ka ntịme. Eren oro enye akamade ke ediwak isua ekedi owo oro esiduọkde bọmb owot mme owo. Brọda kiet ke Africa emi ekesimade afai ọdọhọ ete: “N̄kekere ke mbon oro ẹsemde usem nnyịn ẹfọn ẹkan, mma nnyụn̄ ntiene ndụk n̄ka mbre ukara. Ẹma ẹkpep nnyịn ẹte ikịm mbon n̄ka mbre ukara en̄wen ke eduat iwot, ekpededi mmọ ẹsem usem nnyịn.” Sista kiet ke ufọt ufọt Europe ọdọhọ n̄ko ete: “Mma nsisari asari etieti, nnyụn̄ nsua owo ekededi oro mîtoho idụt nnyịn mînyụn̄ ikaha ido ukpono nnyịn.”

² Ata ediwak owo mfịn ẹtie nte nditọete ita oro ẹkesitiede. Ediwak n̄ka ẹsisịn ntịme ẹte ẹnọ mmimọ unen mmimọ, ubahade onyụn̄ okpon etieti idahaemi ke ediwak n̄ka mbre ukara, ndien mme owo ke ediwak idụt ẹsua isenowo emi ẹdude ke idụt mmọ. Mme owo “inyịmeke ndidụk ediomi ekededi” ke mme akpatre usen emi kpa nte Bible ama eketetịn̄. (2 Tim. 3:​1, 3) Nso ke ikọt Abasi ẹkpenam man mmọ ẹka iso ẹdiana kiet ke ererimbot oro  ubahade okponde ntem? Imekeme ndikpep ediwak n̄kpọ nto se Jesus akanamde ini editịm ke ukara akanamde mme owo ẹbahade ẹda. Enyene mbụme ita oro iyomde ndibọrọ idahaemi: Ntak emi Jesus mîkamaha ndisịn idem ke mbre ukara ekededi? Didie ke Jesus okowụt ke inaha ikọt Abasi ẹda ẹnọ n̄ka mbre ukara ekededi? Didie ke Jesus ekekpep nnyịn ke ikpanaha inam afai ekpededi ẹnam nnyịn nso?

3, 4. (a) Nso ke ediwak mme Jew ke eyo Jesus ẹkeyom? (b) Ndi mme mbet Jesus ẹma ẹtiene ẹkere se mme Jew ẹkekerede?

³ Ama enen̄ede ọdọn̄ ediwak mme Jew oro Jesus ọkọkwọrọde ikọ ọnọ ndiwọrọ ke ufụn mbon Rome. N̄ka mme Jew emi ẹkesin̄wanade ẹyom mbon Rome ẹnọ mmimọ ifụre ẹma ẹsinam mme Jew eken ẹdọdiọn̄ ẹsịn ntịme ẹyom ukara Rome ẹnọ mmọ ifụre. Ediwak mbon n̄ka emi ẹkekpebe Judas eyen Galilee. Judas oro ọkọdọhọ ke imọ idi messiah, onyụn̄ otụn ediwak owo ke eyo mme apostle usụn̄. Josephus eyen Jew emi ekesiwetde mbụkeset ọkọdọhọ ke “Judas ama anam mbon idụt mmọ ẹsọn̄ ibuot ye ukara Rome onyụn̄ ọdọhọ ke mbon oro ẹkpede tax ẹnọ ukara Rome ẹdi mbe.” Mbon Rome ẹma ẹwot Judas. (Utom 5:37) Ndusụk mbon n̄ka oro ẹma ẹsikam ẹsịn ntịme man ẹnyene se ẹyomde.

⁴ Idịghe mbon n̄ka emi kpọt ẹkeyom ndiwọrọ ke ufụn mbon Rome. Mme Jew oro ẹkedide mme usụhọde owo ẹma ẹnen̄ede ẹtie ẹbet Messiah oro ẹdidide idinyan̄a mmọ isio mbon Rome ke ubọk inyụn̄ inam idụt mmọ afiak ọwọrọ etop. (Luke 2:38; 3:15) Ediwak mmọ ẹkekere ke Messiah oro ọyọtọn̄ọ obio ubọn̄ ke Israel man ediwak miliọn mme Jew oro ẹkedụn̄de ke nsio nsio idụt ẹfiak ẹnyọn̄ ẹdi obio emana mmọ. N̄kọ emeti ke John Andinịm Owo Baptism ama akam obụp Jesus ete: “Nte afo edi Enye Emi Enyenede Ndidi, m̀mê nnyịn ikpodori enyịn ke owo efen?” (Matt. 11:​2, 3) Ekeme ndidi John okoyom ndifiọk m̀mê owo en̄wen edidinam kpukpru se mme Jew ẹkedoride enyịn. Ke Jesus ama ekeset, mbet iba ẹma ẹkụt enye ini mmọ ẹkade Emmaus. Mmọ ẹma ẹdọhọ ke ikekere ke Jesus edinyan̄a Israel isio mbon Rome ke ubọk. (Kot Luke 24:21.) Esisịt ini ke oro ebede, mme apostle Jesus ẹma ẹbụp enye ẹte: “Ọbọn̄, nte afo ọmọn̄ ọtọn̄ọ ntak ayak obio ubọn̄ ọnọ Israel ke emi?”​—Utom 1:6.

5. (a) Ntak emi mbon Galilee ẹkeyomde Jesus edi edidem mmọ? (b) Didie ke Jesus akanam mmọ ẹfiọk se ikadade imọ idi isọn̄?

⁵ Mme Jew ẹkedori enyịn ke Messiah ọyọkọk mfịna mmimọ. Anaedi oro akanam mbon Galilee ẹyom Jesus edi edidem mmimọ. Etie nte mmọ ẹkekere ke Jesus ayakara mmimọ ọfọn sia enye ama ọfiọk nditịn̄ ikọ, esikọk mme owo udọn̄ọ, onyụn̄ ọnọ ata ediwak owo udia. Jesus ama ọfiọk se mme owo ẹkeduakde ndinam ke enye ama ọkọnọ n̄kpọ nte irenowo 5,000 udia. Bible ọdọhọ ete: “Ke Jesus ọfiọkde ete mmọ ẹyom ndimụm imọ nnịm ke edidem, enye afiak ọnyọn̄ obot sụk enye ikpọn̄.” (John 6:​10-15) Etie nte n̄kpọ oro ama ọtọn̄ọ ndiwọrọ mmọ ke esịt ke eyo esierede. Ntre ke ini Jesus odude ke edem Inyan̄ Galilee n̄kan eken, enye ama anam an̄wan̄a mmọ ke imọ ikedịghe isọn̄ ndinọ mmọ udia edi ikedi ndikpep mmọ mban̄a Abasi. Enye ama ọdọhọ mmọ ete: “Ẹkûnam utom ẹyom udia eke edibiarade, edi ẹnam ẹyom udia eke edikade iso odu onyụn̄ osụn̄ọ ke uwem nsinsi.”​—John 6:​25-27.

6. Didie ke Jesus okowụt ke imọ ikedịghe isọn̄ ndinyan̄a ukara? (Se ọyọhọ ndise ita ke page 3.)

⁶ Esisịt ini mbemiso Jesus akakpade, enye ama ọfiọk ke ndusụk mbet imọ ẹkekere  ke imọ imọn̄ itọn̄ọ obio ubọn̄ ke Jerusalem. Enye ama ada uwụtn̄kpọ mina anam an̄wan̄a mmọ ke ididịghe nte mmọ ẹkerede. Enye ọkọdọhọ ke “ọbọn̄ kiet” ayaka anyan idụt, idinyụn̄ isọpke inyọn̄ idi. Jesus edi “ọbọn̄” oro. (Luke 19:​11-13, 15) Jesus ama onyụn̄ anam Pontius Pilate ọdiọn̄ọ ke imọ inyeneke ubọk ndomokiet ke ukara ererimbot. Pilate ama obụp Jesus ete: “Nte afo edi edidem mme Jew?” (John 18:33) Etie nte idem ama enyek Pilate ke Jesus ekeme ndinam mme Jew ẹdaha ẹda ẹn̄wana ye ukara Rome. Edi Jesus ama ọdọhọ Pilate ete: “Obio ubọn̄ mi idịghe ubak ererimbot emi.” (John 18:36) Jesus ikenyeneke ubọk ndomokiet ke ukara ererimbot sia Obio Ubọn̄ esie edidu ke heaven. Enye ama akam ọdọhọ Pilate ke imọ ikedi isọn̄ ‘man iditie ntiense inọ akpanikọ.’​—Kot John 18:37.

7. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ nditre ndida nnọ n̄ka mbre ukara?

⁷ Jesus ama ọdiọn̄ọ se Ete esie ọkọdọn̄de enye. Edieke nnyịn n̄ko idiọn̄ọde se Abasi ọdọn̄de nnyịn, nnyịn ididaha inọ n̄ka mbre ukara ndomokiet, ekpededi ke esịt nnyịn. Ekeme ndisọn̄ ndinam emi ndusụk ini. Esenyịn circuit kiet ọdọhọ ete: “Mme owo ke edem nnyịn ẹsịn ntịme ye ukara idahaemi ẹkan nte ẹkesisịnde. Mmọ ẹtak ke ndikere ke idụt mmimọ ọfọn akan, ediwak mmọ ẹnyụn̄ ẹkere ke n̄kpọ ọkpọfọn mmimọ akan edieke owo edem mmimọ akarade mmimọ. Edi nditọete ndise Obio Ubọn̄ Abasi n̄kwọrọ anam mmọ ẹka iso ẹdiana kiet. Mmọ ẹfiọk ke Abasi kpọt editre ufịk ye kpukpru mfịna nnyịn.”

8. Tịn̄ nte ẹkesifịkde mme Jew ke eyo Jesus.

⁸ Ufịk esiwak ndinam mme owo ẹsịn idem ke n̄kpọ ukara. Tax ama anam mbon eyo Jesus ẹsịn idem ke n̄kpọ ukara. Ukara Rome ndidọhọ mme owo ẹdisịn enyịn̄ ke n̄wed man ẹda oro ẹfiọk mbon oro ẹdibọde tax akanam Judas eyen Galilee, oro ikasiakde ke ikpehe ita, ọsọn̄ ibuot ye mmọ. Akana mbon oro Rome ẹkekarade ẹkpe tax ke ediwak n̄kpọ; mmọ ẹma ẹsikpe tax ke inyene, ke isọn̄, ye ke ufọk. Mbon oro Jesus ọkọkwọrọde ikọ ọnọ ẹma ẹsitiene ẹkpe kpukpru tax emi. Inọ oro mme ọbọ a-tax ẹkesidiade ama esinam ọdọdiọn̄ akak mme owo ndikpe tax. Ndusụk ini, mme ọbọ a-tax ẹma ẹsinọ mbon ukara ubọkedem man ẹnyene itie ke ukara, ekem ẹda odudu oro mmọ ẹnyenede ke ukara ẹnam ediwak okụk. Zacchaeus emi ekedide etubom mme ọbọ a-tax ama oforo etieti ke ntak emi enye ekesibọde mme owo n̄kpọ ke n̄kanubọk. (Luke 19:​2, 8) Ediwak mme ọbọ a-tax ẹkenyụn̄ ẹtie nte enye.

9, 10. (a) Didie ke mme asua Jesus ẹkedomo ndinam enye esịn idem ke n̄kpọ ukara? (b) Nte Jesus akanamde n̄kpọ ekpep nnyịn nso? (Se akpa ndise ke page 3.)

 ⁹ Mme asua Jesus ẹma ẹdomo ndinam Jesus esịn idem ke n̄kpọ ukpe tax man ẹda oro ẹnyene enye. Mmọ ẹma ẹbụp enye n̄kpọ ẹban̄a tax oro akanade mbon oro mîdịghe nditọ isọn̄ Rome ẹkpe. (Kot Matthew 22:​16-18.) Tax enye emi ikpọn̄ ama esibiak mme Jew, sia ama esiti mmọ ke mmọ ẹdu ke idak Rome. “N̄ka mme anditiene Herod” oro ẹkebụpde Jesus n̄kpọ tax emi ẹkekere ke edieke Jesus ọdọhọde ke ifọnke mme Jew ẹkpe tax emi, ke ẹyedọhọ ke enye oyom mme owo ẹsọn̄ ibuot ye ukara Rome; edieke enye onyụn̄ ọdọhọde ke idiọkke ndikpe, mme mbet esie ẹkeme ndiyat esịt n̄kpọn̄ enye.

¹⁰ Jesus ama enen̄ede ekpeme se enye etịn̄de mbak iditie nte enyene n̄kan emi enye adade ọnọ. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹnọ Caesar se inyenede Caesar, ẹnyụn̄ ẹnọ Abasi se inyenede Abasi.” (Matt. 22:21) Jesus ama ọdiọn̄ọ ke mme ọbọ a-tax ẹsidia inọ etieti, edi idịghe se ikebehede enye ekedi oro. Enye ekese Obio Ubọn̄ Abasi ọkwọrọ sia enye ama ọfiọk ke se idikọkde kpukpru mfịna nnyịn edi oro. Ata eti uwụtn̄kpọ ke enye ekenịm oro ọnọ nnyịn. Nnyịn ikpadaha inọ n̄kan̄ ndomokiet ekpededi etie nte enyene n̄kan̄ emi ọfọnde akan. Ikọt Abasi ẹyom Obio Ubọn̄ Abasi ye edinen ido esie, idịghe nditie ntịn̄ mban̄a nte ẹfịkde owo, se ẹnamde ọfọn ye se owo mînamke ọfọn.​—Matt. 6:33.

11. Nso eti n̄kpọ ke ikpanam man in̄wam mbon oro ẹfịkde?

¹¹ Ediwak ikọt nnyịn oro ẹkesimade nditịn̄ mban̄a se ukara ẹnamde ọfọn ye se mmọ mînamke ọfọn ẹma ẹkpụhọde. Sista kiet ke Great Britain ọdọhọ ete: “Ini n̄kakade ufọkn̄wed ntaifiọk n̄kekpep nte ẹkpenamde n̄kpọ ke obio, mma ntọn̄ọ nditiene n̄kere se ukara mînamke ọfọn. N̄koyom ndin̄wana nnọ mbubịt owo man ẹnọ mmọ unen mmọ, sia ẹma ẹfịk nnyịn etieti. Kpa ye oro n̄kọfiọkde nditịn̄ ikọ n̄kan mme owo inua, n̄kpọ ikosụk isan̄ake nte n̄kekerede. N̄kọfiọkke ke akana ẹbem iso ẹnam mme owo ẹtre mme n̄kpọ oro ẹsinamde mmọ ẹsari owo. Ke mma n̄kọtọn̄ọ ndikpep Bible, mma ndikụt ke ana ntọn̄ọ ye idemmi. Sista emi ekenyenede ime an̄wam mi n̄kpụhọde akakam edi afiaowo. Ndi asiakusụn̄ ofụri ini idahaemi ke esop usem idiọn̄ọ, mmonyụn̄ n̄kpep ndikwọrọ ikọ nnọ kpukpru orụk owo.”

12. Jesus ọkọdọhọ mme mbet esie ẹkpeme idem ye ewe “leaven”?

¹² Ke eyo Jesus, ido ukpono ẹkesidia ubọk udia kiet ye ukara. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed oro ẹkotde Daily Life in Palestine at the Time of Christ ọdọhọ ke nsio nsio n̄ka ido ukpono mme Jew okonyụn̄ etie nte mme n̄ka mbre ukara mfịn. Ntak edi oro Jesus ọkọdọhọde mme mbet esie ete: “Ẹtịn̄ enyịn ẹkpeme mbak leaven mme Pharisee ye leaven Herod.” (Mark 8:15) Etie nte Jesus eketịn̄ aban̄a n̄ka mme anditiene Herod ini enye akasiakde Herod. N̄ka en̄wen oro ẹkekotde mme Pharisee ikoyomke mbon Rome ẹka iso ẹkara mme Jew. Mbụk Matthew ọdọhọ ke Jesus ama ọdọhọ mme mbet esie ẹkpeme idem ye mme Sadducee n̄ko. Mme Sadducee ẹkeyom Rome ẹka iso ẹkara sia mbon Rome ẹma ẹsinọ ediwak mmọ ikpọ itie ke ukara. Imosụk ise Jesus ọkọdọhọde mme mbet esie ẹkpeme idem ye leaven m̀mê ukpepn̄kpọ n̄ka mbita oro. (Matt. 16:​6, 12) Jesus eketịn̄ n̄kpọ emi esisịt ini ke mme owo ẹma ẹkeyom enye edi edidem mmọ.

13, 14. (a) Didie ke ukara ye ido ukpono ndidia ubọk udia kiet akanam ẹnam afai ẹnyụn̄ ẹfịk owo? (b) Ntak emi mîfọnke owo anam afai ekpededi ẹfịk enye? (Se ọyọhọ ndise iba ke page 3.)

 ¹³ Afai esiwak nditịbe ke ini ido ukpono ẹsịnde idem ke mbre ukara. Jesus ekekpep mme mbet esie ete ẹkûsịn idem ke mbre ukara. Oro eketiene anam mbọn̄ oku ye mme Pharisee ẹyom ndiwot enye. Idem ama enyek mmọ ke enye oyom ndinam mme owo ẹwọn̄ọde ẹtiene enye man ọbọ mmimọ itie ke ido ukpono ye ukara. Oro akanam mmọ ẹdọhọ ẹte: “Edieke nnyịn isanade enye iyak, kpukpru mmọ ẹyebuọt idem ye enye, ndien mbon Rome ẹyedi ẹdibọ nnyịn itie nnyịn ye idụt nnyịn.” (John 11:48) Ntre, Caiaphas Akwa Oku ama oyom usụn̄ nte ẹdisan̄ade iwot Jesus.​—John 11:​49-53; 18:14.

¹⁴ Caiaphas ama ọdọn̄ mbonekọn̄ ẹkemụm Jesus okoneyo. Jesus ama ọdiọn̄ọ ubi oro Caiaphas ọkọdọkde; ntre ke ini Jesus akadiade akpatre udia ye mme apostle esie, enye ama ọdọhọ mmọ ẹmen akan̄kan̄. Akan̄kan̄ iba kpọt eyekem se Jesus adade ekpep mme apostle esie n̄kpọ. (Luke 22:​36-38) Kpa okoneyo oro, mbon ntịme ẹma ẹdi ndimụm Jesus, esịt ama ayat Peter nte mmọ ẹkedide okoneyo ndimụm Jesus tutu enye ada akan̄kan̄ esịbe owo mmọ kiet utọn̄. (John 18:10) Edi Jesus ama ọdọhọ Peter ete: “Sịn akan̄kan̄ fo ke itie esie, koro kpukpru owo eke ẹmende akan̄kan̄ ẹdikpa ke akan̄kan̄.” (Matt. 26:​52, 53) Nso ke emi ekekpep mme mbet esie? Ekekpep mmọ ke ikpanaha mmọ ẹdi ubak ererimbot emi. Se Jesus ekeben̄ede ete esie okoneyo oro edi oro mbemiso mmọ ẹkedide ẹdimụm enye. (Kot John 17:16.) Ikanaha mmọ ẹbọ Abasi utom ẹnam sia Abasi kpọt ekeme nditre ufịk.

15, 16. (a) Didie ke Bible an̄wam ikọt Jehovah ẹkûnam n̄kpọ afai afai? (b) Nso ke Jehovah esikụt emi esinemde enye?

¹⁵ Sista nnyịn oro ke Europe ama edikpep ke Abasi kpọt ekeme nditre ufịk. Enye ọdọhọ ete: “Se n̄kụtde edi ke afai isitreke ufịk, mbon oro ẹsinamde afai man ẹtre ufịk ẹsinyụn̄ ẹwak ndikpan̄a. Mbon emi mîkpahakpa ẹdu uwem iyatesịt iyatesịt. Enem mi tutu nte Bible anamde mfiọk ke Abasi ikpọn̄ ekeme nditre ufịk. Se n̄kpepde mme owo edi oro ke isua 25 oro ebede mi.” Brọda Africa oro idaha aba eduat iwot owo, edida “akan̄kan̄ eke spirit” emi edide Ikọ Abasi, ekpep mbọhọidụn̄ esie ndidu ke emem, inamke n̄kpọ m̀mê mmọ ẹto m̀mọ̀n̄. (Eph. 6:17) Sista nnyịn oro ke ufọt ufọt Europe ama akam edidọ Brọda emi otode obio oro enye ekesisuade-sua. Kpukpru nditọete nnyịn mbita emi ẹma ẹkpụhọde sia mmọ ẹkeyom ndikpebe Christ.

¹⁶ Enen̄ede ọfọn nnyịn ikpụhọde ukem nte mmọ! Bible ọdọhọ ke mbon ererimbot emi ẹtie nte inyan̄ emi ofụtde mînyụn̄ ikemeke ndina sụn̄. (Isa. 17:12; 57:​20, 21; Edi. 13:1) Edi nnyịn imaka iso idiana kiet inyụn̄ idu ke emem kpa ye oro n̄kpọ ukara anamde mme owo ẹyat esịt, ẹsịn ntịme, mînyụn̄ iyakke mmọ ẹdiana kiet. Esinem Jehovah etieti ke ini enye okụtde nnyịn idianade kiet ke ererimbot oro ubahade okponde ntem.​—Kot Zephaniah 3:17.

17. (a) N̄kpọ ita ewe ikeme ndin̄wam nnyịn ika iso idiana kiet? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁷ Imekpep n̄kpọ ita oro ikpanamde man ika iso idiana kiet: (1) Ana inịm ke Obio Ubọn̄ Abasi kpọt editre ufịk, (2) inaha isisịn idem ke n̄kpọ ukara, (3) inaha isinam afai. Edi ndusụk ini, asari ekeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndidiana kiet. Ke ibuotikọ oro etienede, iyeneme se ikan̄wamde nditọete eyo mme apostle ẹkûsari asari ye nte oro ekemede ndin̄wam nnyịn.