1-2. Didie ke se apostle Paul akanamde ekeme ndin̄wam mbiowo?

 APOSTLE PAUL ama ama nditọete etieti onyụn̄ esịn idem an̄wam mmọ ikpaha mba. (Utom 20:31) Oro akanam nditọete ẹnen̄ede ẹma enye. Bible ọdọhọ ke mbiowo ke Ephesus ẹma ẹtua ata etieti ini mmọ ẹdiọn̄ọde ke emi Paul ọnyọn̄de do, mmimọ idikwe enye aba. (Utom 20:37) Mbiowo nnyịn n̄ko ẹnen̄ede ẹma nditọete, isinyụn̄ iyakke n̄kpọ ndomokiet akpan mmọ ndin̄wam mmọ. (Phil. 2:​16, 17) Edi ndusụk ini, esisọn̄ mbiowo ndinam kpukpru se anade mmọ ẹnam. Nso ikeme ndin̄wam mmọ?

² Mbiowo emi ẹsịnde idem ẹn̄wam nnyịn ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto Paul. (1 Cor. 11:1) Paul ikedịghe angel. Ama esikam ọsọn̄ enye ndinam nnennen n̄kpọ ndusụk ini sia enye ikọfọnke ima. (Rome 7:​18-20) Enye ama onyụn̄ enyene nsio nsio mfịna. Edi Paul iketreke utom Abasi ke ntak oro m̀mê nditre ndikop inemesịt. Mbiowo ẹkpekpebe Paul, mmọ ẹkeme ndikan mme mfịna emi mmọ ẹnyenede ẹnyụn̄ ẹka iso ẹkop inemesịt ke se mmọ ẹnamde ẹnọ Jehovah. Ẹyak ise nte mmọ ẹkemede ndinam oro.

3. Nso ke idikpep ke ibuotikọ emi?

³ Ke ibuotikọ emi, iyekpep n̄kpọ inan̄ emi ẹsiwakde ndifịna mbiowo: (1) nte mmọ ẹkpenyenede ini ẹkwọrọ ikọ ẹfiak ẹnyene ini ẹnam mme akpan n̄kpọ eken, (2) nte mmọ ẹkemede ndidi nti mme ekpemerọn̄, (3) nte mmọ mîkpayakke ndudue mmọ anam idem emem mmọ, ye (4) nte mmọ ẹkpedianade ye nditọete ẹnam n̄kpọ kpa ye emi nditọete mîfọnke ima. Iyekpep n̄ko se ikan̄wamde Paul ke mme mfịna emi kiet kiet, ye nte mbiowo ẹkemede ndikpebe enye.

4. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ mbiowo ndida iso ke ukwọrọikọ?

⁴ Se ikemede ndinam ọsọn̄. Ana mbiowo ẹda iso ke ukwọrọikọ, edi mmọ ẹnyene ediwak akpan utom en̄wen n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ, ediwak mmọ ẹsidi mme etieibuot okpokoro ke mbono esop ufọturua ẹnyụn̄ ẹnịm Ukpepn̄kpọ Bible Esop. Mmọ ẹkeme ndinyene nsio nsio utịn̄ikọ efen n̄ko. Mmọ ẹsinyụn̄ ẹsịn idem ẹkpep mme asan̄autom unamutom utom esop ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ nditọete idem. (1 Pet. 5:2) Ndusụk mbiowo ẹsitiene ẹbọp ẹnyụn̄ ẹse ẹban̄a mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ye mme ufọk esop Abasi eken. Kpa ye kpukpru oro, ukwọrọikọ edi n̄kponn̄kan utom ọnọ mbiowo kpa nte edide ọnọ nditọete eken.​​—Matt. 28:​19, 20.

5. Didie ke Paul ọkọkwọrọ ikọ?

⁵ Se Paul akanamde. Se ikan̄wamde Paul edi se enye ọdọhọde inam ke Philippi 1:10 ete: ‘Ẹdụn̄ọde ẹfiọk se idide akpan n̄kpọ ikan.’ Paul ama anam item esie oro. Abasi ama ọnọ enye utom, ndien ke ata ediwak isua enye ama ada utom oro nte kiet ke otu mme n̄kpọ emi ẹdide akpan n̄kpọ ẹkan. Paul ama ọkwọrọ ikọ “an̄wan̄wa ye ke ufọk ke ufọk.” (Utom 20:20) Paul ikenyeneke akpan ini kiet ke usen m̀mê ke urua emi enye ekesikwọrọde ikọ. Ini ekededi emi enye okokụtde ifet ke enye ekesikwọrọ. Ke uwụtn̄kpọ, ini enye okosụk adade ebet mme nsan̄a ukwọrọikọ esie ke Athens, enye ama ada ifet oro ọkwọrọ ikọ ọnọ mme ọwọrọiso owo do, ndien ndusụk mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndinam n̄kpọ Abasi. (Utom 17:​16, 17, 34) Idem ke ini ẹkekọbide Paul ẹtem ke ufọk, enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ mbon emi ẹkedude ẹkpere enye.​​—Phil. 1:​13, 14; Utom 28:​16-24.

6. Nso ke Paul ekekpep mbon en̄wen ndinam?

⁶ Paul ama esida ini ekededi emi enye enyenede anam akpan n̄kpọ. Enye ama esiwak ndidọhọ mbon en̄wen ẹdisan̄a ye imọ ẹkwọrọ ikọ. Ke uwụtn̄kpọ, akpa ini emi enye asan̄ade ke nsio nsio itie ọkwọrọ ikọ nte isụn̄utom, enye ama ada John Mark adian idem; ọyọhọ ikaba, enye ada Timothy. (Utom 12:25; 16:​1-4) Imenịm ke Paul ama esịn idem ekpep iren iba oro nte ẹkpesede ẹban̄a esop ye erọn̄ Abasi, ye nte ẹkemede ndikpep Ikọ Abasi yak odụk owo esịt.​​—1 Cor. 4:17.

7. Didie ke mbiowo ẹkeme ndinam se Paul eketịn̄de ke Ephesus 6:​14, 15?

⁷ Se mbiowo ẹkpekpepde. Mbiowo ẹkeme ndikpebe nte Paul ekesikwọrọde ikọ ke ufọk ke ufọk, edi ana mmọ ẹben̄e idem n̄ko ndisikwọrọ ikọ ini ekededi. (Kot Ephesus 6:​14, 15.) Mmọ ẹkeme ndikwọrọ ikọ ini mmọ ẹkade ndidep n̄kpọ m̀mê ke itieutom. Edieke  mmọ ẹtienede ẹbọp n̄kpọ ẹnọ esop Abasi, mmọ ẹkeme ndikwọrọ ikọ nnọ mbon emi ẹdụn̄de ẹkpere itie emi mmọ ẹbọpde n̄kpọ ye mbon emi mmọ ẹbọde n̄kpọ ẹdep. Usụn̄ en̄wen emi mbiowo ẹkemede ndikpebe Paul edi mmọ ndisida ini emi mmọ ẹsan̄ade ye nditọete ye mme asan̄autom unamutom ẹkwọrọ ikọ n̄kpep mmọ se mmọ ẹdiọn̄ọde.

8. Ekeme ndiyom ebiowo anam nso ndusụk ini?

⁸ Ikpanaha mbiowo ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnam utom esop m̀mê eke circuit tutu ini ukwọrọikọ idụhe aba. Se idin̄wamde mmọ edi mmọ ndisịn ndusụk utom. Ke mmọ ẹma ẹkenen̄ede ẹbọn̄ akam ẹtie ẹkere utom emi ẹyomde ndinọ mmọ, mmọ ẹkeme ndikụt ke idụhe nte idibọde utom oro inam ifiak inyene ini inam se ikam idide akpan n̄kpọ ikan, utọ nte ndinịm Utuakibuot Ubon kpukpru urua, ndisịn idem n̄kwọrọ ikọ, ndinyụn̄ n̄kpep nditọ mmimọ ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ. Ẹkpeyom ndidian utom nnọ ndusụk owo, esisọn̄ mmọ ndisịn. Edi ọfọn mmọ ẹdiọn̄ọ ke edieke isịnde, ke Jehovah ọdiọn̄ọ ke mmimọ inam ntre man inyene ini itịm ise iban̄a mme akpan n̄kpọ eken.

9. Nso ikeme ndisọn̄ mbiowo ndinam ke ntak uwak utom mmọ?

⁹ Se ikemede ndinam ọsọn̄. Mfịna ikọt Jehovah awawak. Ke mme akpatre usen emi, kpukpru nnyịn imoyom ẹsọn̄ọ nnyịn idem, ẹn̄wam nnyịn, ẹnyụn̄ ẹdọn̄ nnyịn esịt. Ndusụk ini, esiyom ẹn̄wam ndusụk nditọete man mmọ ẹdisịn idem ke fehesan̄. (1 Thess. 5:14) Mbiowo idikemeke nditre kpukpru mfịna emi ikọt Jehovah ẹnyenede. Kpa ye oro, Jehovah oyom mmọ ẹnam se ẹkekeme man ẹkpeme erọn̄ imọ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mmọ idem. Edi mbiowo emi utom ama ọkọyọhọ ubọk mi ẹdinam didie ẹn̄wam nditọete nte akpanade ẹn̄wam?

10. Akpa Thessalonica 2:7 ọdọhọ ke Paul akakama didie ikọt Jehovah?

¹⁰ Se Paul akanamde. Paul ama esiyom usụn̄ nditoro nditọete esie nnyụn̄ nsọn̄ọ mmọ idem kpukpru ini. Ọfọn mbiowo ẹkpebe enye, ẹfọn ido ye ikọt Jehovah, ẹnyụn̄ ẹma mmọ. (Kot 1 Thessalonica 2:7.) Paul ama ọdọhọ nditọete ke imama mmọ, ke Jehovah onyụn̄ ama mmọ. (2 Cor. 2:4; Eph. 2:​4, 5) Paul akada mmọ nte ufan, esinyụn̄ odu ye mmọ. Enye ndiketịn̄ mfịna esie ye se ikenyekde enye idem nnọ mmọ okowụt ke enye akada mmọ nte mbon emi imọ ikemede ndiberi edem. (2 Cor. 7:5; 1 Tim. 1:15) Edi Paul ikesidịghe kwa ini kwa ini enye ekere aban̄a mîdịghe etịn̄ aban̄a mfịna esie. Ndin̄wam nditọete ekesinen̄ede ebehe enye.

11. Nso ikanam Paul ọnọ nditọete item?

¹¹ Ndusụk ini, ama esidi se Paul ọnọde nditọete item. Edi akananam enye ikanamke ntre ke ntak iyatesịt. Enye ọkọnọ mmọ item ke ntak emi amade mmọ mînyụn̄ iyomke mmọ  ẹdụk mfịna. Enye ama esidomo ndinam item esie ọsọp an̄wan̄a owo onyụn̄ emem owo ndinyịme. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama enen̄ede asua ọnọ nditọete ke Corinth ke leta emi enye ekewetde ọnọ mmọ. Ke enye ama ọkọnọ leta oro ẹsọk mmọ, enye ama ọdọn̄ Titus ekese mmọ. Paul ama enen̄ede oyom ndidiọn̄ọ nte mmọ ẹkedade item oro. Ama enem enye ndidiọn̄ọ ke mmọ ẹma ẹnyịme item oro ẹnyụn̄ ẹnam!​​—2 Cor. 7:​6, 7.

12. Didie ke mbiowo ẹkeme ndisọn̄ọ nditọete idem?

¹² Se mbiowo ẹkpekpepde. Mbiowo ẹkeme ndisidu ye nditọete mmọ nte Paul ekesidude. Usụn̄ kiet emi mmọ ẹdinamde emi edi mmọ ndisibabak ndi mbono esop man mmọ ẹnyene ini ẹneme nneme ye nditọete ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mmọ idem. Ediwak ini, minit ifan̄ kpọt ekem se ẹtịn̄de ikọ ẹsọn̄ọ eyenete idem. (Rome 1:12; Eph. 5:16) Ebiowo emi ekpebede Paul esinyụn̄ ada Ikọ Abasi an̄wam nditọete esie ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah, onyụn̄ anam mmọ ẹkụt ke Jehovah ama mmọ. Enye ayanam mmọ ẹkụt ke imọ imama mmọ, esineme nneme ye mmọ ke ubọk ke ubọk, onyụn̄ esiyom se adade otoro mmọ. Edieke anade ebiowo ọnọ eyenete item, enye esida item esie oto Ikọ Abasi. Enye oyosio se idide mfịna owụt eyenete oro, edi isueneke-suene enye, sia enye iyomke se enye etịn̄de ọsọsọn̄ eyenete oro ndinam.​​—Gal. 6:1.

13. Ndudue ebiowo ekeme ndinam enye anam nso?

¹³ Se ikemede ndinam ọsọn̄. Mbiowo ifọnke ima. Mmọ ẹsinam ndudue nte kpukpru nnyịn eken isinamde. (Rome 3:23) Ndusụk ini, esisọn̄ mmọ ndinen̄ede ndiọn̄ọ nte ẹkpenamde n̄kpọ ẹban̄a ndudue mmọ. Ndusụk mmọ ẹkeme ndikere mban̄a ndudue mmọ n̄kaha tutu mmọ ẹkere ke eke mmimọ ekefep, idem onyụn̄ emem mmọ. Mbon en̄wen ẹkeme ndikere ke ndudue mmimọ idiọkke nte mme owo ẹdọhọde, ntre mmọ inen̄ekede idọn̄ enyịn do, inyụn̄ inamke se akpanade ẹnam man ẹkpụhọde.

14. Didie ke Philippi 4:13 owụt nte nsụhọdeidem akan̄wamde Paul kpa ye mme ndudue esie?

¹⁴ Se Paul akanamde. Paul ama osụhọde idem enyịme ke mme n̄kpọ emi ẹsisọn̄de imọ ndinam idịghe se itịmede ikpọn̄ ke idem imọ ndinam n̄kpọ mban̄a, ke imoyom un̄wam Abasi. Mbemiso Paul ekedide Christian, enye ama esikọbọ mme Christian n̄kpa n̄kpa. Edi ekem ko enye ama edikụt ke mme n̄kpọ emi imọ ikesinamde ye nte imọ ikodude uwem ikọfọnke, onyụn̄ enyịme ndikpụhọde. (1 Tim. 1:​12-16) Jehovah ama an̄wam Paul akabade  edi ekpemerọn̄ emi amade ikọt Abasi, okopde mmọ mbọm, onyụn̄ osụhọrede idem. Paul ama ọdiọn̄ọ ke ndudue imọ awak, edi enye iketiehe ikere kpukpru oro. Enye ama enịm ke Jehovah eyefen ọnọ imọ. (Rome 7:​21-25) Enye ikekereke ke imọ ikpanamke ndudue aba. Paul ama anam se enye ekemede man enye edi ata eti Christian, onyụn̄ osụhọde idem ayak Jehovah an̄wam enye man enye anam se Jehovah ọkọdọn̄de enye ama.​​—1 Cor. 9:27; kot Philippi 4:13.

15. Mbiowo ẹkpenam nso ẹban̄a ndudue mmọ?

¹⁵ Se mbiowo ẹkpekpepde. Owo isimekke owo ebiowo ke ntak emi enye ọfọnde ama. Edi Jehovah oyom mbiowo ẹnyịme ndudue mmọ, ẹnyụn̄ ẹsịn idem ẹnyene nti edu emi Christian ekpenyenede. (Eph. 4:​23, 24) Akpana ebiowo ada Bible odụn̄ọde idemesie, edieke enye okụtde itie emi enye okpokpụhọrede, enye okpụhọde. Enye akpanam ntre, Jehovah ayan̄wam enye okop inemesịt onyụn̄ edi eti ebiowo.​​—Jas. 1:25.

16. Nso ikeme nditịbe edieke ebiowo eyịrede ese ndudue nditọete?

¹⁶ Se ikemede ndinam ọsọn̄. Nte mbiowo ẹdianade ye nditọete ẹnam n̄kpọ, mmọ ẹkeme ndisọp n̄kụt ndudue nditọete oro. Edieke mbiowo mîkpemeke, mmọ ẹkeme ndidiọk idem esịt, ẹsọn̄ ido, mîdịghe ikwe nti n̄kpọ emi nditọete oro ẹnamde. Paul ama ọdọhọ mme Christian ke nte Satan akpamade mmọ ẹnam n̄kpọ ye nditọete mmọ edi oro.​​—2 Cor. 2:​10, 11.

17. Paul akada didie nditọete?

¹⁷ Se Paul akanamde. Paul ikesidaha nditọete nte ndiọi owo. Enye ama enen̄ede ọdiọn̄ọ ndudue mmọ, sia ndusụk ini, mmọ ẹma ẹsinam se ibiakde enye. Edi, Paul ama ọdiọn̄ọ ke owo ndinam ndudue iwọrọke ke enye edi idiọk owo. Enye ama ama nditọete, esinyụn̄ esịn ekikere ke nti edu mmọ. Edieke ọkọsọn̄de nditọete ndinam eti n̄kpọ, enye ekesida ke mmọ ikohokoi inam idiọkn̄kpọ, ke eti n̄kpọ ke mmọ ẹkpema ndinam, ke akam edi se ẹn̄wamde-n̄wam mmọ.

18. Nte Paul akanamde n̄kpọ ye Euodia ye Syntyche ekpep fi nso? (Philippi 4:​1-3)

¹⁸ Kop nte Paul akanamde n̄kpọ ye nditọete iban iba ke esop Philippi, emi ẹkekerede Euodia ye Syntyche. (Kot Philippi 4:​1-3.) Etie nte iban oro ẹma ẹyak mfịna emi mmọ ẹkenyenede adian̄ade mmọ. Paul ikọsọn̄ke ido ye mmọ m̀mê nditre ndikụt nti n̄kpọ emi mmọ ẹkenamde. Enye ekesise nti edu mmọ. Mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam n̄kpọ Abasi ke ediwak isua. Paul ama onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke Jehovah ama mmọ. Enye ama ọdọhọ yak mmọ ẹnam emem sia enye ikadaha mmọ nte ndiọi owo. Paul ndikesise nti edu nditọete ke esop oro ama anam enye aka iso okop idatesịt onyụn̄ aka iso edi ufan mmọ.

19. (a) Nso idin̄wam mbiowo ẹkûda nditọete nte ndiọi owo? (b) Ndise emi ebiowo etienede anam Ufọkmbono Obio Ubọn̄ asana ekpep fi nso?

 ¹⁹ Se mbiowo ẹkpekpepde. Mbiowo, nditọete mbufo ẹnyene nti edu, ntre ẹyom nti edu oro. Mmọ ndomokiet ifọnke ima, edi inyụn̄ idụhe eke mînyeneke nti edu emi ikemede ndima. (Phil. 2:3) Imọdiọn̄ọ ke ndusụk ini, ekeme ndidi se mbiowo ẹkotde eyenete ẹnọ item. Edi ọfọn mmọ ẹkpebe Paul, ẹnyụn̄ ẹdomo nditre ndisịn ekikere ke ikọ emi owo oro etịn̄de m̀mê ido esie emi ekemede ndibiak owo. Mmọ ẹkpekam ẹsịn ekikere ke nte owo oro amade Jehovah, nte enye ọsọn̄ọde ada anam n̄kpọ Abasi, ẹnyụn̄ ẹnịm ke enye ekeme ndikpụhọde. Mbiowo emi ẹsidade nditọete ntem ẹsinam nditọete ẹkụt ke ẹma mmimọ ẹnyụn̄ ẹkere ẹban̄a mmimọ.

20. Nso idin̄wam mbiowo ẹka iso ẹkpep n̄kpọ ẹto Paul?

²⁰ Edieke ebiowo akade iso ndikpep n̄kpọ mban̄a Paul, oro ayan̄wam enye etieti. N̄kpọ kiet emi edin̄wamde edi ndikot n̄kpọ mban̄a Paul ke Watch Tower Publications Index. Kụbọde ka akamba ibuotikọ emi ẹwetde “Paul,” koyom ekpri ibuotikọ emi ẹwetde “example for elders,” oyokụt se ẹwetde ẹban̄a enye do. Nte osụk okotde ndusụk mmọ, bụp idemfo, ‘Didie ke nte Paul akanamde n̄kpọ ekeme ndin̄wam mi n̄ka iso n̄kop idatesịt ke utom ebiowo mi?’

21. Nso ke ana mbiowo ẹdiọn̄ọ?

²¹ Mbiowo, ẹti ke Jehovah iyomke mbufo ẹfọn ẹma, ke enye oyom mbufo ẹsọn̄ọ ẹda ye imọ. (1 Cor. 4:2) Jehovah ama ama nte Paul ekesịnde idem anam n̄kpọ ọnọ imọ onyụn̄ ọsọn̄ọde ada ye imọ. Ntre ọfọn ẹdiọn̄ọ ke Jehovah ama n̄ko se mbufo ẹnamde ẹnọ enye. Tutu amama, Jehovah “[idifreke] utom mbufo ye ima eke mbufo ẹwụtde ẹban̄a enyịn̄ esie, ke emi mbufo ẹkenamde n̄kpọ ẹnọ ndisana owo ẹnyụn̄ ẹsụk ẹkade iso ẹnam.”​​—Heb. 6:10.