1. Nso ke prọfesi Bible anam idiọn̄ọ?

NSO iditịbe inọ ikọt Jehovah ke mîbịghike? Idịghe se ifiọn̄ọde-fiọn̄ọ ubọk iyom sia prọfesi Bible anam idiọn̄ọ mme akpan n̄kpọ emi ẹditịbede, emi ẹdinyụn̄ ẹbehede kpukpru nnyịn. Enyene prọfesi kiet emi enen̄erede anam ikụt se ndusụk ukara emi ẹkopde odudu ẹkan ke ererimbot ẹdinamde. Prọfesi oro odu ke Daniel ibuot 11, emi etịn̄de aban̄a ndidem iba emi ẹn̄wanade ye kiet eken. Ẹkot kiet edidem edere, ẹkot enye eken edidem usụk. Ediwak n̄kpọ ke prọfesi oro ẹtetịbe, oro anam inịm ke se isụhọde ẹyetịbe n̄ko.

2. Se idude ke Genesis 3:15, Ediyarade 11:7, ye 12:17 ẹwụt ke nso ke ana iti ini ikpepde prọfesi Daniel?

² Man prọfesi Daniel ibuot 11 an̄wan̄a nnyịn, ana iti ke prọfesi oro etịn̄ aban̄a sụk ndidem ye mme ukara emi ẹkekọbọde ikọt Abasi m̀mê emi ẹkekarade idụt emi ediwak ikọt Abasi ẹkedụn̄de. Kpa ye emi ikọt Abasi ẹdide n̄kpata owo ifan̄ ẹkpemen ẹdomo ye ibat mme owo emi ẹdude ke ofụri ererimbot, mme ukara ererimbot ẹsiwak ndikọbọ mmọ. Ntak-a? Ntak edi ke se inen̄erede ibehe Satan ye mbon ererimbot emi edi nte mmọ ẹkpesobode mbon emi ẹnamde n̄kpọ Jehovah ye Jesus ẹfep. (Kot Genesis 3:15 ye Ediyarade 11:7; 12:17.) N̄kpọ efen edi ke prọfesi Daniel ana ekem ye se ẹtịn̄de ke mme prọfesi eken ke Ikọ Abasi. N̄kukụre se ikemede ndinam prọfesi Daniel an̄wan̄a nnyịn nnennen nnennen edi ndimen enye ndomo ye se idude ke mme itien̄wed efen ke Bible.

3. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi ye ke enye emi etienede?

 ³ Imọn̄ idụn̄ọde se idude ke Daniel 11:25-39. Imọn̄ ikụt mbon emi ẹkedide edidem edere ye edidem usụk ọtọn̄ọde ke 1870 esịm 1991, inyụn̄ ikụt ntak anade ikpụhọ se inịmde iban̄a ikpehe kiet ke prọfesi emi. Ke ibuotikọ oro etienede, idineme Daniel 11:40–12:1, inyụn̄ ikpụhọ se inịmde iban̄a se ikpehe prọfesi oro anamde idiọn̄ọ iban̄a se iditịbede ọtọn̄ọde ke 1991 tutu esịm Armageddon. Nte osụk ekpepde ibuotikọ iba emi, ọyọfọn ese chart emi “Ndidem Emi Ẹn̄wanade ye Kiet Eken ke Utịt Ini.” Edi yak ibem iso ise nte ikemede ndidiọn̄ọ ndidem iba emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke prọfesi oro.

4. Nso n̄kpọ ita idin̄wam nnyịn idiọn̄ọ mbon emi ẹdide edidem edere ye edidem usụk?

⁴ Ini akpa, mme ukara idụt emi ẹkekperede edere edere Israel ke ẹkekot “edidem edere,” ẹnyụn̄ ẹkot mbon emi ẹkekperede usụk usụk Israel “edidem usụk.” Se inamde idọhọ ntre edi ke angel emi akakade okotobo Daniel etop ọkọdọhọ enye ete: “Mmedi ndinam fi ọfiọk se idiwọrọde inọ orụk fo [oro edi, ikọt Abasi] ke mme akpatre usen.” (Dan. 10:14) Idụt Israel ẹkedi ikọt Abasi tutu esịm Pentecost isua 33 eyo mme apostle. Edi ọtọn̄ọde ke usen Pentecost oro, Jehovah ama anam ẹkụt ke mbet Jesus ke imọ ida nte ikọt imọ. Ntre, ediwak se ẹtịn̄de ke prọfesi n̄wed Daniel ibuot 11 iban̄ake ata ata idụt Israel, edi aban̄a mme Christian. (Utom 2:1-4; Rome 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Mme andikara m̀mê mme ukara emi ẹdide edidem edere ye edidem usụk ẹma ẹnyụn̄ ẹkpụhọde nte ini akade. Kpa ye oro, enyene ndusụk n̄kpọ emi mîkokpụhọkede. Akpa n̄kpọ emi mîkokpụhọkede edi ke ndidem oro ẹkekara idụt emi ediwak ikọt Abasi ẹdụn̄de mîdịghe ẹkọbọ mmọ. Ọyọhọ iba, nte mmọ ẹkenamde n̄kpọ ye ikọt Abasi ama owụt ke mmọ ẹsua Jehovah emi edide ata Abasi. Ọyọhọ ita, ndidem iba emi ẹma ẹsin̄wana ye kiet eken.

5. Ndi edidem edere ye edidem usụk ẹma ẹdu ke isua 100 eyo mme apostle ama ekebe tutu esịm isua 1870? Nam an̄wan̄a.

⁵ Ke isua 100 eyo mme apostle ama ekebe, ediwak mme Christian nsu ẹma ẹdidọn̄ọ ẹyọhọ esop Christian. Mmọ ẹma ẹmen nsunsu ukpepn̄kpọ ẹdikpep ẹnyụn̄ ẹdịp mme owo akpanikọ emi odude ke Ikọ Abasi. Ọtọn̄ọde ke ini oro tutu esịm isua 1870, otu emi ẹdiọn̄ọde nte ikọt Abasi ikodụhe ke isọn̄. Mme nsunsu Christian ẹma ẹyọhọ kpukpru ebiet nte mbiet ọyọhọ in̄wan̄. Oro ama anam ọsọn̄ ndidiọn̄ọ mbon emi ẹdide ata mme Christian. (Matt. 13:36-43) Ntak emi ọfọnde idiọn̄ọ kpukpru emi? Ntak edi ke oro owụt ke se ikotde iban̄a edidem edere ye edidem usụk iban̄ake mme andikara m̀mê mme ukara emi ẹkedude ke isua 100 eyo mme apostle ama ekebe tutu esịm isua 1870. Otu emi ẹdiọn̄ọde nte ikọt Abasi ikodụhe emi mmọ ẹkpekekọbọde. * Edi esisịt ini ke 1870 ama ekebe, edidem edere ye edidem usụk ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndidu. Inam didie idiọn̄ọ?

6. Ini ewe ke otu emi ẹdiọn̄ọde nte ikọt Abasi ẹkefiak ẹtọn̄ọ ndidu ke isọn̄? Nam an̄wan̄a.

 ⁶ Tọn̄ọ ke 1870 ka iso, otu emi ẹdiọn̄ọde nte ikọt Abasi ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndidu. Isua oro ke Charles T. Russell ye mme nsan̄a esie ẹketọn̄ọ otu ukpepn̄kpọ Bible. Brọda Russell ye n̄kpet n̄kpet nsan̄a esie oro ẹkenam n̄kpọ nte isụn̄utom emi Bible ọkọdọhọde ke ‘ọyọdiọn̄ usụn̄’ mbemiso ukara Obio Ubọn̄ Messiah ọtọn̄ọ. (Mal. 3:1) Jehovah ama afiak enyene otu mme owo emi ẹnamde n̄kpọ ẹnọ enye ke nnennen usụn̄! Ndi mme ukara ẹma ẹdu emi ẹkekọbọde ikọt Abasi ini oro? Ẹyak idụn̄ọde ise.

7. Anie ekedi edidem usụk tutu esịm 1917?

⁷ Etisịm 1870, Britain ama akara ediwak itie ke ererimbot akan idụt en̄wen ekededi, udịmekọn̄ Britain okonyụn̄ okop odudu akan ke ofụri ererimbot. Ke prọfesi Daniel, ukara Britain edi ekpri nnụk emi akakande nnụk ita m̀mê ukara ita efen, oro edi, France, Spain, ye Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Britain ekedi edidem usụk tutu esịm 1917. Kpa ke ukem ini oro, United States ama akabade edi idụt emi oforode akan ke ofụri ererimbot onyụn̄ ọtọn̄ọ ndidiana kiet ye Britain nnam n̄kpọ.

8. Anie edi edidem usụk ke mme akpatre usen emi?

⁸ Ini akpa ekọn̄ ererimbot, United States ye Britain ẹma ẹdiana kiet ẹn̄wana ekọn̄ oro ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi ata okopodudu udịmekọn̄. Ini oro ke idụt mbiba emi ẹkediana kiet ẹkabade ukara emi akarade ofụri ererimbot. Kpa nte Daniel ama eketetịn̄, edidem emi ama enyene “akwa udịmekọn̄ emi awakde  etieti.” (Dan. 11:25) Ke mme akpatre usen emi, ukara Britain ye America edi edidem usụk. * Anie ndien edi edidem edere?

9. Ini ewe ke edidem edere akafiak edidu? Didie ke Daniel 11:25 okosu?

⁹ Ke 1871, oro edi, isua kiet ke Russell ye mme nsan̄a esie ẹma ẹketọn̄ọ otu ukpepn̄kpọ Bible, edidem edere ama afiak edidu. Anie ekedi edidem edere? Ekedi Germany. Isua oro, Otto von Bismarck ama anam nsio nsio obio ẹdiana kiet ẹkabade okopodudu idụt emi ẹkekotde Germany. Wilhem I emi ekedide edidem Prussia ekedi akpa Akwa Edidem obufa idụt oro, enye ama onyụn̄ emek Bismark ete ese aban̄a se ikade iso ke ofụri idụt oro. * Nte ini akakade, Germany ama akara ndusụk idụt ke Africa ye ke n̄kan̄ Inyan̄ibom Pacific, onyụn̄ ọtọn̄ọ ndisio odudu ye Britain. (Kot Daniel 11:25.) Ukara Germany ama enyene ata akwa udịmekọn̄, ndien ke ofụri ererimbot, udịmekọn̄ Britain kpọt akakan eke mmọ. Germany akada udịmekọn̄ emi an̄wana ye mme asua esie ke ini akpa ekọn̄ ererimbot.

10. Didie ke Daniel 11:25b, 26 okosu?

¹⁰ Daniel ama etịn̄ n̄kpọ efen emi editịbede inọ ukara Germany ye akwa udịmekọn̄ esie. Enye ọkọdọhọ ke edidem edere “idisọn̄ọke ida.” Ntak-a? Bible ọdọhọ ete: “Koro mmọ ẹyeduak idiọk ẹban̄a enye. Ndien mbon emi ẹdiade ndunịm udia esie ẹyedi ntak iduọ esie.” (Dan. 11:25b, 26a) Ke eyo Daniel, ikpọ owo ukara emi ẹkesisan̄ade utom ẹnọ edidem ẹma ẹsịne ke otu mbon emi ẹkesidiade “ndunịm udia edidem.” (Dan. 1:5) Edi prọfesi emi aban̄a mmanie? Aban̄a ikpọ owo ukara Germany, esịnede mme etubom ekọn̄ mmọ ye mbon emi ẹkesinọde akwa edidem Germany item ekọn̄. Mmọ ẹkedinam ukara akwa edidem oro ọduọ. * Prọfesi oro ama etịn̄ ke ukara Germany ọyọduọ onyụn̄ etịn̄ se iditịbede ini enye akade en̄wan ye edidem usụk. Prọfesi oro ọkọdọhọ ntem aban̄a edidem edere: “Ẹyesuan udịmekọn̄ esie, ediwak owo ẹyenyụn̄ ẹduọn̄ọ ẹkpan̄a.” (Dan. 11:26b) Ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, ẹma ‘ẹsuan udịmekọn̄’ Germany, ediwak owo ẹma ẹnyụn̄ “ẹduọn̄ọ ẹkpan̄a” kpa nte prọfesi oro ọkọdọhọde. Mbemiso akpa ekọn̄ ererimbot, idụhe ekọn̄ emi ẹkewotde owo awak ntre.

11. Daniel 11:27-30 owụt ke nso ke edidem edere ye edidem usụk ẹkenam?

¹¹ Daniel 11:27, 28 ama etịn̄ mme n̄kpọ emi ẹditịbede mbemiso akpa ekọn̄ ererimbot. Enye ọkọdọhọ ke edidem edere ye edidem usụk “ẹyetie ke okpokoro kiet ẹsu nsu,” ye nte ke edidem edere ọyọkọ “ediwak inyene.” Se ikonyụn̄ itịbede edi oro. Germany ye Britain ẹkedọhọ ke iyom emem odu ke ufọt mmimọ, edi ini mmọ ẹtọn̄ọde en̄wan ye kiet eken ke 1914, ẹma ẹkụt ke mmọ ẹkesu nsu. N̄ko, mbemiso 1914, Germany ama oforo etieti; enye ekedi ọyọhọ idụt iba ke ererimbot emi ekenyenede n̄kpọ akan.  Ekem Germany ama aka ekọn̄ ye edidem usụk, ẹma ẹnyụn̄ ẹkan enye. Emi ama osu prọfesi Daniel 11:29 ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ufan̄ikọ 30.

12. Nso ke edidem edere ye edidem usụk ẹkenam ke ini akpa ekọn̄ ererimbot?

¹² Tọn̄ọ ke 1914 ka iso, ndidem iba oro ẹma ẹka iso ẹn̄wana ye kiet eken ẹnyụn̄ ẹn̄wana ye ikọt Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, ukara Germany ye ukara Britain ẹma ẹkọbọ ikọt Abasi emi mîkamaha nditiene n̄n̄wana ekọn̄ oro. N̄kpọ efen edi ke ukara United States ẹma ẹmụm nditọete emi ẹkedade usụn̄ ke utom ukwọrọikọ ẹkekọbi. Ndidọn̄ mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi ama anam Ediyarade 11:7-10 osu.

13. Nso ke edidem edere akanam ke 1930 ama ekebe ye ke ini ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba?

¹³ Ke 1930 ama ekebe ye akpan akpan ke ini ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba, edidem edere ama ọkọbọ ikọt Abasi n̄kpa n̄kpa. Ini mbon Nazi ẹkekarade Germany, Hitler ye ikọt esie ẹma ẹkpan utom ikọt Abasi. Mmọ ẹma ẹwot n̄kpọ nte ikọt Jehovah 1,500 ẹnyụn̄ ẹdọn̄ ediwak tọsịn eken ke ufọk-n̄kpọkọbi mbon Nazi. Daniel ama etetịn̄ ke n̄kpọ editie ntem. Edidem edere ama ‘asabade edisana ebiet’ onyụn̄ ‘emen uwa ofụri ini efep’ ke ndikakpan ikọt Jehovah ndikwọrọ mban̄a enyịn̄ Jehovah. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler emi akakarade Germany ama akam ọn̄wọn̄ọ ke imọ ke idem imọ iyowot kpukpru ikọt Abasi ke Germany.

14. Anie ekedi edidem edere ke ẹma ẹken̄wana ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ẹma? Nam an̄wan̄a.

¹⁴ Ke ẹma ẹken̄wana ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ẹma, Soviet Union ama akabade edidem edere. Enye ama ọtọn̄ọ ndikara ediwak itie emi Germany ekesikarade. Ukara Soviet Union ekebiet ukara ufịk mbon Nazi sia Soviet Union ama enen̄ede asua owo ekededi emi enịmde n̄kpọ ata Abasi akpa, utu ke ndinịm ibet ukara akpa.

15. Nso ke edidem edere akanam ke ẹma ẹken̄wana ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ẹma?

¹⁵ Esisịt ini ke ẹma ẹken̄wana ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ẹma, Soviet Union emi ekedide obufa edidem edere ye mme idụt emi ẹkedianade ye enye ẹma ẹtọn̄ọ ndikọbọ ikọt Abasi. Ediyarade 12:15-17 ekemen ukọbọ oro odomo ye “akpa mmọn̄.” Kpa nte prọfesi oro okowụtde, edidem edere ama akpan utom ukwọrọikọ onyụn̄ ebịn ediwak tọsịn ikọt Jehovah ẹka Siberia ẹkebọ ufen. Ntre toto ke ini emi mme akpatre usen emi ọkọtọn̄ọde, edidem edere aka iso ndinen̄ede n̄kọbọ ikọt Abasi, edi enye ikemeke nditre utom mmọ. *

16. Didie ke Soviet Union akanam Daniel 11:37-39 osu?

¹⁶ Kot Daniel 11:37-39. Edidem edere ‘ikekereke iban̄a Abasi mme ete esie’ nte prọfesi emi ama eketetịn̄. Didie ke enye akanam oro? Soviet Union ama odomo ndibọ mme ido ukpono emi ẹma ẹkedu ke ediwak isua odudu man enye ekeme nditre kpukpru ido ukpono. Ke uwụtn̄kpọ, ukara Soviet Union ama enịm ibet toto ke 1918 emi akanamde ẹditọn̄ọ ndikpep ke mme ufọkn̄wed ke Abasi idụhe. Didie ke edidem edere ‘okokpono abasi  n̄kpọsọn̄ ebiet’? Soviet Union ama abiat ata ediwak okụk etịm udịmekọn̄ esie onyụn̄ obot ediwak tọsịn n̄kpọekọn̄ nuclear man enye enen̄ede okop odudu. Nte ini akakade, n̄kpọekọn̄ emi edidem edere ye edidem usụk ẹkenyenede ama ekem se ẹdade ẹwot ediwak biliọn owo!

17. Nso idi “mbubiam n̄kpọ oro adade nsobo edi”?

¹⁷ Kpa ye edide toto ke editọn̄ọ edidem edere ye edidem usụk isidịghe ama, mmọ ẹma ẹdiana kiet ẹnam akpan n̄kpọ kiet; mmọ ẹkediana kiet “[ẹnịm] mbubiam n̄kpọ oro adade nsobo edi.” (Dan. 11:31) “Mbubiam n̄kpọ” oro edi Esop Edidiana Mme Idụt.

18. Ntak emi ẹkotde Esop Edidiana Mme Idụt “mbubiam n̄kpọ”?

¹⁸ Ẹkot Esop Edidiana Mme Idụt “mbubiam n̄kpọ” sia enye ọdọhọ ke imekeme ndinam emem odu ke ofụri ererimbot, ke ini edide Obio Ubọn̄ Abasi kpọt ekeme ndinam utọ n̄kpọ oro etịbe. Prọfesi oro ọdọhọ n̄ko ke mbubiam n̄kpọ oro ‘ada nsobo edi’ sia Esop Edidiana Mme Idụt edisobo kpukpru nsunsu ido ukpono.—Se chart emi “Ndidem Emi Ẹn̄wanade ye Kiet Eken ke Utịt Ini.”

19-20. (a) Ntak emi oyomde idiọn̄ọ mbụk emi? (b) Mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ emi etienede?

¹⁹ Oyom idiọn̄ọ mbụk emi sia enye ọsọn̄ọ ke ọtọn̄ọde ke 1870 tutu esịm 1991, ke prọfesi Daniel emi aban̄ade edidem edere ye edidem usụk ama osu. Ntre imenịm ke mme n̄kpọ eken emi ẹsụhọde ke prọfesi oro ẹyesu.

²⁰ Soviet Union ama ọduọ ke 1991. Anie ndien edi edidem edere mfịn? Iyọbọrọ mbụme emi ke ibuotikọ emi etienede.