1-2. Ewe akpan n̄kpọ ke akana mme Jew ke Babylon ẹbiere? (Ezra 1:2-4)

 EDIDEM ama ọnọ uyo ete ke mme Jew emi ẹkemụmde ẹdi Babylon ke isua 70 emi ẹkebede ẹkeme ndifiak nnyọn̄ Israel obio emana mmọ. (Kot Ezra 1:2-4.) Jehovah kpọt ekekeme ndinam utọ n̄kpọ oro etịbe. Ntak idọhọde ntre edi ke mbon Babylon ikesisanake mbon emi mmọ ẹkemụmde iyak. (Isa. 14:4, 17) Edi ẹma ẹkan Babylon, ndien obufa andikara ama ọdọhọ ke mme Jew ẹkeme ndinyọn̄. Ntre akana kpukpru mme Jew, akpan akpan mme ibuotufọk ẹbiere m̀mê iyọkpọn̄ Babylon m̀mê iyosụhọde itie do. Nnyịn ikereke ke ama emem utom ndibiere. Ntak idọhọde ntre?

² Imekere ke usọn̄ ekedi ntak kiet emi ediwak owo mîkamaha ndinyọn̄ Israel, sia isan̄ oro ikedịghe ekpri isan̄. N̄kpọ efen ekedi ke n̄wakn̄kan mme Jew ẹkemana do ke Babylon, ndien akananam mmọ idụn̄ke ke ebiet efen. Ke enyịn mmọ, Israel ekedi obio mme ete ete mmọ. Etie nte ndusụk mme Jew ẹma ẹforo etieti ke Babylon. Ntre ekeme ndidi ama ọsọn̄ mmọ ndikpọn̄ nti ufọk m̀mê mbubehe mmọ ndika idụt emi mmọ mîtọhọ ikpat akanam.

3. Nso ufọn ke mme Jew emi ẹkeyomde ndifiak nnyọn̄ Israel ẹdidia?

³ Mme Jew emi ẹkeyomde ndifiak nnyọn̄ Israel ẹma ẹdiọn̄ọ ke ufọn emi mmimọ ididiade do ayakan se ededi emi mmimọ ididahade ikpọn̄ ke Babylon. Akakan ufọn ekedi ke n̄kpọ utuakibuot. Mme temple nsunsu abasi ke Babylon ẹma ẹbe 50, edi eke Jehovah ukpọk kiet ntem ikodụhe. Itieuwa ikodụhe se ẹkpekewade mme n̄kpọ emi Ibet Moses ọkọdọhọde ẹwa, ndutịm ikonyụn̄ idụhe mme oku ndinam mme uwa oro. Mme okpono nsunsu abasi oro ikadaha Jehovah m̀mê ibet esie ke  n̄kpọ ndomokiet, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹwak etieti ẹkan ikọt Jehovah. Ntre ọkọdọdọn̄ mme Jew emi ẹkebakde Jehovah ndifiak nnyọn̄ obio emana mmọ man ẹketuak ibuot ẹnọ enye do nte akpanade ẹtuak. Mme Jew emi ẹkeduakde ndinyọn̄ ẹkedi ke tọsịn ke tọsịn.

4. Jehovah ọkọn̄wọn̄ọ ndin̄wam mme Jew emi ẹkeyomde ndifiak nnyọn̄ Israel didie?

⁴ To Babylon sịm Israel akada n̄kpọ nte ọfiọn̄ inan̄, ikonyụn̄ idịghe werede-werede-werede isan̄. Edi Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ iyemen n̄kpọ ekededi emi edikpande ikọt imọ ndifiak nnyọn̄ Israel ifep. Isaiah ekewet ete: “Mbufo ẹdiọn̄ usụn̄ Jehovah! Ẹnen̄ede ọkpọusụn̄ oro ebede ke unaisọn̄ desat ẹnọ Abasi nnyịn. . . . Ibombom ayakabade unaisọn̄, n̄kpotụk n̄kpotụk isọn̄ oyonyụn̄ akabade unaisọn̄ itịghede.” (Isa. 40:3, 4) Kere ise se ẹtịn̄de oro. Ọkpọusụn̄ odu ke desat; usụn̄ oro edi unaisọn̄. Edinenem mbon emi ẹfiakde ẹnyọn̄ do ndisan̄a ke utọ usụn̄ oro! Eyenen̄ede emem mmọ utom ndisan̄a ke unaisọn̄ akan ndidi ẹdọdọk obot, ẹsosụhọde; ẹwọn̄ọde mben obot ẹbom ke n̄kan̄ oko; ẹdụk itịghede ẹfonode ke n̄kan̄ emi. Usụn̄ oro ayanam mmọ ẹsọp ẹsịm ebiet emi mmọ ẹkade.

5. Ẹkekot didie usụn̄ emi ẹketode Babylon ẹsan̄a ẹfiak ẹnyọn̄ Israel?

⁵ Ediwak usụn̄ mfịn ẹnyene enyịn̄. Usụn̄ emi Isaiah ekewetde aban̄a ama enyene enyịn̄ n̄ko. Bible ọdọhọ ete: “Ọkpọusụn̄ oyodu do; ndien ẹdikot enye Usụn̄ Edisana Ido. Owo eke edehede idisan̄ake ke esịt ibe.” (Isa. 35:8) Didie ke se ẹtịn̄de do ekebehe nditọ Israel oro? Didie ke ebehe nnyịn?

6. Ntak emi ẹkekotde usụn̄ oro edisana?

⁶ Usụn̄ oro ekekere “Usụn̄ Edisana Ido.” Enyịn̄ enem akpa! Edi nso ikanam ẹkot usụn̄ oro edisana? Ntak ekedi ke Israel emi ẹkeyomde ndifiak nnyọn̄ n̄ka do, owo idiyakke “owo eke edehede” odu ke esịt, owo idiyakke eyen Jew ekededi emi ọkọbọde anam oburobụt ido, okponode nsunsu abasi, m̀mê anamde akwa idiọkn̄kpọ ekededi odu do. Akana mme Jew emi ẹkeyomde ndifiak nnyọn̄ Israel ẹdi “edisana ikọt” ẹnọ Abasi mmọ. (Deut. 7:6) Edi oro ikọwọrọke ke kpukpru mbon emi ẹkekpọn̄de Babylon ẹma ẹfọn ẹma, ke mmọ ikenyeneke se ẹkpụhọrede ke uwem mmọ man ẹnem Jehovah esịt.

7. Nso ke ndusụk mme Jew mîkanamke ọfọn, emi akanade mmọ ẹkpụhọde? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁷ Ima itetịn̄ ke n̄wakn̄kan mme Jew oro ẹkemana ke Babylon. Ndien anaedi nte mbon Babylon ẹkesikerede n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdude uwem ama emehe ediwak mmọ. Ke ata ediwak isua ama ekebe tọn̄ọ akpa iduọk mme Jew ẹkefiak ẹnyọn̄ Israel, Ezra ama okụt ke ndusụk mmọ ẹma ẹdọ iban emi mîkatuakke ibuot inọ Jehovah. (Ex. 34:15, 16; Ezra 9:1, 2) Ke isua ifan̄ ama ekebe, Nehemiah emi ekedide andikara ama okụt n̄kpọ emi akakpade enye idem. Enye ama okụt ke nditọ emi ẹmanade ke Israel ikọdiọn̄ọke usem mme Jew. (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) N̄kpri nditọ oro ẹdinam didie ima Jehovah inyụn̄ ituak ibuot inọ enye edieke mmọ mîkemeke ndisem Hebrew emi ekedide akpan usem emi ẹkedade ẹwet N̄wed Abasi? (Ezra 10:3, 44) Se mme Jew oro akanade ẹkpụhọde ikedịghe ekpri. Edi ayafiak emem mmọ utom sia mmọ ẹkedụn̄ ke Israel emi ẹma ẹkefiak ẹtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ Jehovah nte Jehovah okoyomde.​—Neh. 8:8, 9.

8. Ntak emi mme n̄kpọ emi ẹketịbede ata ediwak isua ko ke edem ẹkpebehede nnyịn mfịn? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

⁸ Ndusụk owo ẹkeme ndikere: ‘Imokop kpukpru oro. Enem. Edi ndi se iketịbede inọ mme Jew ata ediwak isua ko ke edem ebehe nnyịn  mfịn?’ Ebehe-o, sia nnyịn n̄ko isan̄a ke “Usụn̄ Edisana Ido.” Edide isịne ke otu mbon emi ẹyetde aran m̀mê ke otu “mme erọn̄ en̄wen,” inaha ikpọn̄ “Usụn̄ Edisana Ido” sia usụn̄ oro edin̄wam nnyịn ika iso ituak ibuot inọ Jehovah mfịn ye ke ini iso, ini ukara esie edinamde kpukpru nti n̄kpọ emi enye akaduakde aban̄a isọn̄ emi ẹtịbe. b (John 10:16) Toto ke 1919, ediwak miliọn irenowo, iban, ye nditọwọn̄ ẹkpọn̄ Akwa Babylon, oro edi kpukpru nsunsu ido ukpono, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisan̄a ke usụn̄ oro. Anaedi esịne ke otu mmọ. Kpa ye emi edide ẹketọn̄ọ ndisan̄a ke usụn̄ oro ke n̄kpọ nte isua 100 emi ekebede, enyene mbon emi ẹketọn̄ọde ndidiọn̄ usụn̄ oro ediwak isua mbemiso ini oro.

9. Nso ke ikụt ke Isaiah 57:14 emi owụtde nte ẹketọn̄ọde ndidiọn̄ “Usụn̄ Edisana Ido”?

⁹ Jehovah ama okụt ete ke imemen n̄kpọ ekededi emi ekemede ndidi n̄kpọ mfịna nnọ mme Jew emi ẹfiakde ẹnyọn̄ Israel ifep ke usụn̄. (Kot Isaiah 57:14.) Eke eyo nnyịn emi-e? Ediwak isua mbemiso 1919, Jehovah ama anam irenowo emi ẹkebakde enye ẹdiọn̄ usụn̄ man mbon emi ẹkpọn̄de Akwa Babylon ẹdikeme ndisan̄a ke esịt. (Men Isaiah 40:3 domo.) Nte ini akakade, utom emi mmọ ẹkenamde ama an̄wam mbon emi ẹkenen̄erede ẹyom ndidiọn̄ọ Jehovah ẹkpọn̄ nsunsu ido ukpono ẹdidiana ye ikọt Jehovah ẹtuak ibuot ẹnọ enye. Nso ye nso ke mmọ ẹkenam ẹdiọn̄ usụn̄ oro? Se ndusụk mi.

10-11. Didie ke ndimịn̄ Bible nnyụn̄ n̄kabade enye anam ediwak owo ẹdiọn̄ọ se idude ke Bible? (Se ndise n̄ko.)

¹⁰ Ẹmịn̄ Bible. Mbemiso isua 1450, ẹkesisosion̄o Bible ẹwet ke ubọk, ama esinyụn̄ ada ini etieti. Bible emi okodude ikawakke, ifan̄ emi onyụn̄ odude akpa enan̄. Edi ini ẹsiode masịn umịn̄n̄wed ẹdi, ama edimem utom ndisio Bible awak ekem mme owo ubọk.

¹¹ Ẹkabade Bible. Ke ata ediwak isua, Bible ekenen̄ede odu ke usem Latin. Mbon emi ẹma ẹkenen̄erede ẹka n̄wed kpọt ke usem oro akan̄wan̄a. Ini ẹketọn̄ọde ndimịn̄ n̄wed ke ediwak itie, mbon emi ẹkebakde Abasi ẹma ẹsịn ibuot ẹsịn itọn̄ ẹkabade Bible ẹdọn̄ ke nsio nsio usem emi ediwak owo ẹkesemde. Mbon emi ẹsikotde Bible ẹma ẹkeme ndien ndimen se ẹkekpepde mmọ ke ufọkabasi ndomo ye se Bible ekpepde.

12-13. Mbemiso 1900, mbon emi ẹkenen̄erede ẹyom ndidiọn̄ọ se isịnede ke Bible ẹma ẹtọn̄ọ ndiyarade nsu emi ẹkekpepde ke ufọkabasi. Nọ uwụtn̄kpọ kiet.

¹² Ẹsion̄o mme n̄wed emi ẹdade ẹkpep mme owo Bible. Mbon emi ẹketịn̄de enyịn ẹkpep Bible ẹma ẹkpep ediwak n̄kpọ, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹmen se mmọ ẹkekpepde ẹtịn̄ ẹnọ mbon en̄wen. N̄kpọ oro ama ayat ediwak mme ọkwọrọ ederi etieti. Ke uwụtn̄kpọ ke n̄kpọ nte 1835, irenowo ifan̄ emi ẹkenen̄erede ẹyom mbon en̄wen ẹtiene ẹdiọn̄ọ se isịnede ke Bible ẹma ẹtọn̄ọ ndision̄o mme tract emi ẹkeyararede nsu emi ẹkesikpepde ke ufọkabasi.

¹³ Ke n̄kpọ nte 1835 oro n̄ko, Henry Grew emi akabakde Abasi ama osio tract emi eketịn̄de n̄kpọ aban̄a mme akpan̄kpa. Ke tract oro, enye ama ada N̄wed Abasi owụt ke Abasi kpọt ekeme ndinam owo okûkeme ndikpa, ke idụhe eke akadade utọ n̄kpọ oro amana nte n̄wakn̄kan ufọkabasi ẹkesikpepde ini oro. Ke 1837, ọkwọrọ ederi kiet emi ekekerede George Storrs ama okụt tract oro ini enye esịnede ke tren aka n̄kpọ. Enye ama okot tract oro onyụn̄ enịm ke imọ imokụt akpan n̄kpọ kiet emi Bible ekpepde. Enye ama ebiere ndimen se enye ekekpepde oro ntịn̄ nnọ mbon en̄wen n̄ko. Ibuotikọ emi enye ọkọkwọrọde nsio nsio ini ke 1842 ekedi, “Ndụn̄ọde​—Nte  Mme Idiọkowo Ẹdi Se Mîkemeke Ndikpa?” Akparawa kiet emi ekekerede Charles Taze Russell ama ekpep n̄kpọ etieti oto mme n̄wed emi George Storrs ekewetde.

14. Didie ke se mbon en̄wen ẹma ẹkenanam man Bible an̄wan̄a mme owo akan̄wam mme Brọda Russell? (Se ndise n̄ko.)

¹⁴ Didie ke Brọda Russell ye owo ifan̄ emi ẹkedianade ye enye ẹtịn̄ enyịn ẹdụn̄ọde Bible ẹkedia ufọn ẹto se mbon en̄wen ẹma ẹkenanam man Bible an̄wan̄a mme owo? Ini mme Brọda Russell ẹtịn̄de enyịn ẹdụn̄ọde Ikọ Abasi, mmọ ẹkesise mme n̄wed emi ẹnamde mme ikọ Bible ẹn̄wan̄a, ye nsio nsio Bible emi ẹma ẹkekakabade. Ẹma ẹsosion̄o mme n̄kpọ emi mbemiso mmọ ẹtọn̄ọ utom eke mmọ. Mme n̄kpọ emi Henry Grew, George Storrs, ye mbon en̄wen ntre ẹkedụn̄ọrede Bible ẹkụt ama an̄wam mmọ n̄ko. Nte mme Brọda Russell ẹketienede ẹdiọn̄ usụn̄ ẹnọ mbon en̄wen ekedi mmọ ke idemmọ ndision̄o ediwak n̄wed ye mme tract emi ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a Bible.

15. Mme akpan n̄kpọ ewe ẹketịbe ke 1919?

¹⁵ Ke 1919, ikọt Abasi ẹma ẹwọrọ ke ufụn Akwa Babylon. Kpa ke isua oro ke “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ọkọtọn̄ọ ndidu. Ini emi ofụn oro ọkọtọn̄ọde ndidu do ekedi ekemini sia enye ama ọtọn̄ọ ndinam n̄kpọ emi edin̄wamde mbon emi ẹnen̄erede ẹyom ndidiọn̄ọ Jehovah ẹtọn̄ọ ndisan̄a ke “Usụn̄ Edisana Ido.” (Matt. 24:45-47) Utom emi mbon en̄wen ẹkenamde ẹtọn̄ọ ndidiọn̄ usụn̄ oro mbemiso eyo mmọ oro ama an̄wam mbon emi ẹketọn̄ọde ndisan̄a ke “Usụn̄ Edisana Ido” ẹdiọn̄ọ ediwak n̄kpọ ẹban̄a Jehovah ye se enye aduakde ndinam. (N̄ke 4:18) Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndidu uwem mmọ nte Jehovah oyomde. Akananam Jehovah idọhọke ke ana ikọt esie ẹkpụhọde kpukpru n̄kpọ inikiet. Utu ke oro, enye esin̄wam mmọ ẹkpụhọde sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄. (Se ekebe emi “ Jehovah Esin̄wam Ikọt Esie Ẹkpụhọde Sụn̄sụn̄.”) Ini ke edi emi kpukpru se idinamde ẹdinemde Jehovah esịt. Esịt emi  edinemde nnyịn ini oro ididịghe ekpri!​—Col. 1:10.

16. Nso utom ke ẹnam toto ke 1919 man “Usụn̄ Edisana Ido” idibiara? (Isaiah 48:17; 60:17)

¹⁶ Ke ini ke ini, ana ẹnam n̄kpri n̄kpri utom ke usụn̄ man idibiara. Toto ke 1919, ke ẹnam utom ke “Usụn̄ Edisana Ido” sia ẹyom ndin̄wam ata ediwak owo ẹkpọn̄ Akwa Babylon ẹdisan̄a ke usụn̄ oro. Ke ẹma ẹkemek ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄, ikebịghike enye ama ọtọn̄ọ utom. Ke 1921, enye ama osio n̄wed The Harp of God emi edin̄wamde mbon emi ẹtọn̄ọde-tọn̄ọ ndikpep n̄kpọ mban̄a Jehovah ẹkpep se isịnede ke Bible. Ẹkpedian ibat kpukpru se ẹkemịn̄de, ẹkpere ndisịm miliọn itiokiet, okonyụn̄ odu ke usem 36. Ediwak owo ẹma ẹkpep akpanikọ ẹto n̄wed oro. Ndondo emi, imenyene ediye obufa n̄wed emi idade ikpep mme owo Bible. Ekere Du Ata Uwem ke Nsinsi! Toto ke ini emi mme akpatre usen ẹketọn̄ọde, Jehovah ada esop esie an̄wam nnyịn inyene mme n̄kpọ Ikọ Abasi emi ẹn̄wamde kpukpru nnyịn ikûkpọn̄ “Usụn̄ Edisana Ido.”​—Kot Isaiah 48:17; 60:17.

17-18. “Usụn̄ Edisana Ido” edida nnyịn ikesịm m̀mọ̀n̄?

¹⁷ Owo ekpenyịme ndikpep Bible, imekeme ndidọhọ ke enye ọtọn̄ọ isan̄ ke “Usụn̄ Edisana Ido.” Ndusụk owo ẹsisan̄a ekpri ini ke usụn̄ oro, ekem mmọ ẹwaha ẹdụk ebiet efen. Mbon en̄wen ẹbiere ke mmimọ idikpọn̄ke usụn̄ oro tutu mmimọ isịm ebiet emi mmimọ ikade. M̀mọ̀n̄ idi oro?

¹⁸ Ke eke mbon emi ẹduakde ndikodu ke heaven, “Usụn̄ Edisana Ido” edida mmọ ikesịm “paradise Abasi” ke heaven. (Edi. 2:7) Ke eke mbon emi ẹduakde ndidu uwem mi ke nsinsi ke isọn̄, “Usụn̄ Edisana Ido” edida mmọ ikesịm ini emi mmọ ẹdifọnde ima ke utịt isua tọsịn kiet emi Christ edikarade. Ekpedi ke asan̄a ke usụn̄ oro mfịn, kûkere mme n̄kpọ emi ama okosion̄o ubọk ọkpọn̄, kûnyụn̄ ukpọn̄ ukûwaha ebiet efen. San̄a ke esịt tutu esịm ebiet emi akade, oro edi, obufa ererimbot! Mbọk tịm san̄a. Yak Abasi ada fi ekesịm obufa ererimbot emi akade do.