1. Nso ikeme ndidọn̄ nnyịn esịt ke ini etiede nte nnyịn inyeneke owo? (Psalm 118:5-7)

NDI akanam etie fi ke idem nte unyeneke owo, ke idụhe eke an̄wamde fi ọyọ se iwọrọde fi? Esitie ediwak owo ntre, nti ikọt Jehovah ẹtiene ẹsịne do. (1 Ndi. 19:14) Ekpetie fi ntre n̄ko, ti se Jehovah ọn̄wọn̄ọde ete: “Ndidehedei n̄kpọn̄ fi, ndinyụn̄ nsịnke fi.” Ntre imekeme nditịn̄ uko uko ite: “Jehovah edi andin̄wam mi; ndifeheke ndịk.” (Heb. 13:5, 6) Apostle Paul ekewet itien̄wed oro ke n̄kpọ nte isua 61 eyo mme apostle ọnọ nditọete emi ẹkedụn̄de ke Judea. Se enye ekewetde oro anam iti se andiwet psalm kiet eketịn̄de ke Psalm 118:5-7.—Kot.

2. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi? Ntak iyomde ndineme-e?

² Ukem nte andiwet psalm oro, Paul ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah edi Andin̄wam imọ sia Jehovah ama esin̄wam enye ediwak ini. Ini kiet emi Jehovah akan̄wamde Paul edi ini enye akakade isan̄ ke mmọn̄ yak ata idiọk oyobio emi akpakadade mmọ ibuot ọkọwọrọ. (Utom 27:4, 15, 20) N̄kpọ oro ama etịbe ebe isua iba mbemiso enye ediwet leta oro ọnọ mme Hebrew. Jehovah ama an̄wam Paul ke nsio nsio usụn̄ mbemiso edisịm ini enye akakade isan̄ do ye ke ofụri ini isan̄ oro. Imọn̄ ineme ita ke otu oro. Jehovah ama ada Jesus ye mme angel, mbon ukara, ye nditọete an̄wam enye. Abasi ọn̄wọn̄ọ ke nnyịn n̄ko ima ikot imọ ke ini inyenede mfịna, ke imọ iyọbọrọ. Iyenịm se enye ọn̄wọn̄ọde emi ima itịm itie ikere nte enye akan̄wamde Paul.

3. Ekeme ndidi nso ke Paul ekekere? Nso ikanam enye ekere ntre?

³ Paul ama oyom un̄wam. Enyene se iketịbede usen kiet ke n̄kpọ nte isua 56 eyo mme apostle. Mme owo ẹma ẹdụri Paul ẹsio ke temple ke Jerusalem ẹnyụn̄ ẹyom ndiwot enye. Edem usen oro, ẹma ẹmen Paul ẹka Sanhedrin, ndien akayak nsịn̄, mme asua esie ẹkpekewak enye mbai mbai. (Utom 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Ekeme ndidi Paul ama ekere m̀mê adan̄a didie ke imọ idikeme ndika iso nyọ kpukpru emi.

4. Didie ke Jehovah akada Jesus an̄wam Paul?

⁴ Didie ke Jesus akan̄wam Paul? Ẹma ẹmụm Paul ẹsịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ke okoneyo oro eketienede, “Ọbọn̄” Jesus ama ada enye ke n̄kan̄ onyụn̄ ọdọhọ ete: “Nen̄ede nyene uko! Koro kpa nte afo ọkọnọde ọyọhọ ikọ ntiense ke mme n̄kpọ oro ẹban̄ade mi ke Jerusalem, ntre ke ana afo ọnọ ikọ ntiense n̄ko ke Rome.” (Utom 23:11) Ikọ oro ama enen̄ede ọsọn̄ọ Paul idem sia Jesus eketịn̄ ke ini emi Paul okoyomde-yom ndọn̄esịt! Jesus ama otoro Paul nte enye ọkọkwọrọde ikọ ke Jerusalem. Enye ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Paul ke n̄kpọ idinamke enye, ke enye eyekesịm Rome onyụn̄ ọkwọrọ ikọ do. Se Jesus ọkọn̄wọn̄ọde oro ama anam esịt ana Paul sụn̄ nte eyen emi ete emende akama.

5. Didie ke Jehovah akada angel an̄wam Paul? (Se ndise ikpædem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

⁵ Nso idi mme mfịna en̄wen emi Paul ekenyenede? Ke n̄kpọ nte isua iba ama ekebe tọn̄ọ ẹkenọ Paul mfịna ke Jerusalem, enye ama edidụk ubom aka Italy. Nte mmọ ẹkesụk ẹkade ke usụn̄, idiọk oyobio ama ọwọrọ. Ndien mme awat-ubom ye kpukpru mme akaisan̄ ẹma ẹkere ke imọn̄ ikpan̄a itak. Edi idem ikenyekke Paul. Nso ikanam idem okûnyek enye? Enye ama ọdọhọ kpukpru owo ete: “Okoneyo emi, angel Abasi emi edide andinyene mi, emi nnyụn̄ nnamde edisana utom nnọ, ama edida ekpere mi, ọdọhọ ete, ‘Paul, kûfehe ndịk. Afo enyene ndida ke iso Caesar, ndien, sese! Abasi ayak kpukpru mmọ emi ẹwatde ye afo ọnọ fi ke ntatubọk.’ ” Jehovah ama ada angel ọsọn̄ọ se enye ama akadada Jesus ọn̄wọn̄ọ ọnọ Paul. Paul ama onyụn̄ ekesịm Rome nte Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde.—Utom 27:20-25; 28:16.

6. Nso ke Jesus ọkọn̄wọn̄ọ emi ekemede ndisọn̄ọ nnyịn idem? Nso inam iyom ẹsọn̄ọ nnyịn idem?

⁶ Didie ke Jesus esin̄wam nnyịn? Jesus ayan̄wam nnyịn nte akan̄wamde Paul. Jesus ọn̄wọn̄ọ ọnọ kpukpru mbet esie ete:  “Ami ndodu ye mbufo kpukpru usen tutu esịm akpatre ini editịm n̄kpọ emi.” (Matt. 28:20) Se Jesus ọkọn̄wọn̄ọde oro ekeme ndisọn̄ọ nnyịn idem. Nso inam iyom ẹsọn̄ọ nnyịn idem? Ndusụk usen esitie nte ibifịk ọmọn̄ ọbọhọ nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, owo nnyịn ama akpa, ubiak isidịghe n̄kpọ usen ifan̄ kpọt, ekeme ndibiak nnyịn ke ediwak isua. Usọn̄ esinyụn̄ anam ndusụk usen ẹnyene nte etiede ye ikpọ owo. Mfịna ndusụk owo esidi mfụhọ; edi enyene ndusụk usen emi mfụhọ mmọ esinen̄erede ọdiọk enyịn. Kpa ye kpukpru emi, imekeme ndika iso nyọ sia imọdiọn̄ọ ke Jesus ododu ye nnyịn “kpukpru usen,” esịnede mme usen emi esitiede nte nnyịn idisiereke n̄kpọn̄.—Matt. 11:28-30.

7. Ediyarade 14:6 owụt ke didie ke Jehovah esin̄wam nnyịn?

⁷ Ikọ Abasi anam yak ikụt ke Jehovah esida mme angel esie an̄wam nnyịn. (Heb. 1:7, 14) Ke uwụtn̄kpọ, mme angel ẹsiberi nnyịn edem ẹnyụn̄ ẹda nnyịn usụn̄ ke ini ikwọrọde “eti mbụk obio ubọn̄” inọ mme owo ke “kpukpru mme idụt ye esien ye usem.”—Matt. 24:13, 14; kot Ediyarade 14:6.

8. Didie ke Jehovah akada etubom ekọn̄ kiet an̄wam Paul?

⁸ Didie ke mbon ukara ẹken̄wam Paul? Ke isua 56 eyo mme apostle, Jesus ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Paul ke enye eyesịm Rome n̄kpọ inamke enye. Edi ndusụk mme Jew ke Jerusalem ẹma ẹdiomi ndidịbe mbet Paul, enye ama oyom ndibe mmọ ẹwot enye. Edi ini etubom ekọn̄ Rome kiet emi ekekerede Claudius Lysias okopde ediomi oro, enye ama anyan̄a Paul. Claudius ama ọdọhọ ediwak mbonekọn̄ ẹsọsọp ẹmen Paul ẹka Caesarea; usụn̄ emi mmọ ẹkesan̄ade ẹto Jerusalem ẹkesịm Caesarea ekedi n̄kpọ nte kilomita 105. Ini mmọ ẹsịmde do, andikara emi ekekerede Felix ama ọdọhọ ẹmen enye ẹka “akwa ufọk ubọn̄ Herod” man “ẹkpeme enye” do. Mme Jew emi ẹkeyomde ndiwot Paul do ikekemeke ndinam enye n̄kpọ ndomokiet aba.—Utom 23:12-35.

9. Didie ke andikara emi ekekerede Festus akan̄wam Paul?

⁹ Ke isua 58 eyo mme apostle, Paul okosụk esesịne ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Caesarea; isua iba ekedi oro tọn̄ọ ẹkemen enye ẹka do. Festus akakara ini oro. Mme Jew ẹma ẹkpe Festus ubọk ẹte ọnọ Paul edi Jerusalem man ẹdikpe ikpe esie do. Edi Festus ikenyịmeke. Etie nte enye ama ọdiọn̄ọ ke mme Jew ẹdiomi ‘ndidịbe ke usụn̄ mbet Paul man ẹwot enye.’—Utom 24:27–25:5.

10. Nso ke Festus akanam ini Paul ọdọhọde ẹmen imọ ẹsọk Caesar yak ekekpe ikpe imọ?

¹⁰ Nte ini akakade, ẹma ẹkpe ikpe Paul ke Caesarea. Sia Festus okoyomde mme Jew ẹma imọ, enye ama obụp Paul ete: “Nte omoyom ndidọk n̄ka Jerusalem man ẹkekpe ikpe fo do . . . ke iso mi?” Paul ama ọdiọn̄ọ ke ẹkeme ndiwot imọ ke Jerusalem, ama onyụn̄ ọdiọn̄ọ se akpanamde anyan̄a idemesie man ekeme ndikesịm Rome n̄kwọrọ ikọ. Enye ama ọdọhọ ete: “Mmeben̄e nte ẹda mi ẹsọk Caesar!” Ke Festus ama ekeneme n̄kpọ oro ye mme ọnọitem esie ama, enye ama ọdọhọ Paul ete: “Afo emeben̄e ete ẹda fi ẹsọk Caesar; ayaka ebịne Caesar.” Festus ndikebiere ndinọ Paul aka Rome ama anyan̄a Paul. Idibịghike, Paul eyekesịm Rome, ndien mme Jew emi ẹkeyomde ndiwot enye idikemeke ndisịme enye n̄wot.—Utom 25:6-12.

11. Tịn̄ se Isaiah ekewetde emi ikerede ke Paul ama etie ekere.

 ¹¹ Ini Paul osụk ebetde yak ẹmen imọ ẹbịne Caesar ke Italy, anaedi enye ama etie ekere se Jehovah ọkọdọhọde prọfet Isaiah etịn̄ ọnọ mbon emi ẹbiọn̄ọde Jehovah. Isaiah ekewet ete: “Ẹduak uduak, ndien ẹyebiat enye ẹfep! Ẹtịn̄ ikọ ekededi, ndien enye idisọn̄ọke ida, koro Abasi odude ye nnyịn!” (Isa. 8:10) Paul ama ọdiọn̄ọ ke Abasi ayan̄wam imọ, anaedi oro ama etịm enye idem eben̄e mme n̄kpọ emi ẹdiwọrọde enye.

12. Julius akanam n̄kpọ didie ye Paul? Nso ke oro akanam Paul ọdiọn̄ọ?

¹² Paul ama editọn̄ọ isan̄ uka Italy ke isua 58 eyo mme apostle. Sia enye ekedide owo n̄kpọkọbi, ẹma ẹyak enye ẹsịn akwa owoekọn̄ Rome kiet emi ekekerede Julius ke ubọk. Julius ama enyene odudu ndinam n̄kpọ iba—ndifọn uwem ye Paul m̀mê ndidiọk uwem ye enye. Ewe ke enye edinam? Ini mmọ ẹkesịmde esụk edem usen oro, Julius ama ọfọn uwem ye Paul ‘onyụn̄ ayak enye ekese mme ufan esie.’ Ekem Julius ama anyan̄a Paul. Akanyan̄a didie? Ini ubom mmọ okowụrede, mbonekọn̄ ẹma ẹyom ndiwot kpukpru mbon n̄kpọkọbi mbak mmọ ẹdifen̄e. Edi Julius ikayakke. Enye ama enen̄ede oyom ndinyan̄a Paul. Anaedi nte owoekọn̄ oro akanamde n̄kpọ ama anam Paul ọdiọn̄ọ ke Jehovah akada enye an̄wam imọ.—Utom 27:1-3, 42-44.

13. Didie ke Jehovah ekeme ndida mbon ukara n̄n̄wam nnyịn?

¹³ Didie ke Jehovah esida mbon ukara an̄wam nnyịn? Jehovah ekeme ndida edisana spirit esie nnam mbon ukara ẹnam se enye oyomde, ekpedi oro eyekem ye uduak esie. Edidem Solomon ekewet ete: “Esịt edidem etie nte idịm mmọn̄ ke ubọk Jehovah. Enye ọwọn̄ọde enye aka kpukpru ebiet eke enye amama.” (N̄ke 21:1) Nso ke n̄ke oro ọwọrọ? Mme owo ẹkeme ndisiak usụn̄ man mmọn̄ idịm efehe aka itie emi mmọ ẹyomde aka. Ukem ntre, Jehovah ekeme ndida spirit esie nnam mbon ukara ẹnam se ikemde ye uduak esie. Jehovah ama anam ntre, oro esinam mbon ukara ẹbiere n̄kpọ emi ọfọnde ye ikọt esie.—Men Ezra 7:21, 25, 26 domo.

14. Utom 12:5 owụt ke mmanie ke ikpọbọn̄ akam iban̄a?

¹⁴ Nso ke ikeme ndinam? Imekeme ndibọn̄ akam mban̄a “ndidem ye kpukpru mmọ emi ẹdude ke ikpọ itie” ini mmọ ẹyomde ndibiere n̄kpọ mban̄a ukwọrọikọ nnyịn ye mbono esop. (1 Tim. 2:1, 2;  Neh. 1:11) Nditọete eyo mme apostle ẹma ẹsịn idem ẹbọn̄ akam ẹban̄a nditọete mmọ emi ẹkedude ke ufọk-n̄kpọkọbi. Se nnyịn isinyụn̄ inamde edi oro. (Kot Utom 12:5; Heb. 13:3) Imekeme ndibọn̄ akam n̄ko mban̄a mbon emi ẹkpemede nditọete nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. Imekeme ndiben̄e Jehovah anam mmọ ẹfọn uwem ye nditọete nnyịn ukem nte Julius ọkọfọnde ye Paul.

15-16. Didie ke Jehovah akada Aristarchus ye Luke an̄wam Paul?

¹⁵ Didie ke nditọete ẹken̄wam Paul? Jehovah ama ada nditọete an̄wam Paul ediwak ini ke usụn̄ uka Rome. Ẹyak ise ndusụk.

¹⁶ Aristarchus ye Luke ẹkedi nti ufan Paul. Mmọ ẹma ẹbiere nditiene Paul n̄ka Rome. * Mmọ ẹma ẹnyịme nditiene Paul n̄ka kpa ye oro Jesus mîkọdọhọke mmọ ke mmọ ẹyesịm Rome n̄kpọ inamke mmọ. Ini idiọk oyobio oro ọkọwọrọde ke mmọ ẹkedikop ndien ke inua Paul ke Jesus ama ọn̄wọn̄ọ ke n̄kpọ idinamke mmọ. Ntre ini Paul okụtde nte mmọ ẹtienede enye ẹdọk ẹdụk ubom ke Caesarea, anaedi enye ama ọbọn̄ akam enen̄ede ọkọm Jehovah nte enye akadade iren uko iba oro an̄wam imọ.—Utom 27:1, 2, 20-25.

17. Didie ke Jehovah akada nsio nsio nditọete an̄wam Paul?

¹⁷ Nsio nsio nditọete ẹma ẹn̄wam Paul ke usụn̄ isan̄ oro. Ke uwụtn̄kpọ, ini mmọ ẹsịmde Sidon, Julius ama “ayak enye aka ekese mme ufan esie man mmọ ẹse ẹban̄a enye.” Ini mmọ ẹsịmde Puteoli, Paul ye mme Aristarchus ‘ẹma ẹkụt nditọete do, ndien nditọete oro ẹma ẹkpe mmọ ubọk ẹte ẹdu ye mmimọ usen itiaba.’ Nte nditọete ke mme itie oro ẹkesede ẹban̄a mmọ, imekere ke Paul ama obụk nti n̄kpọ emi Abasi akanamde ọnọ mmọ; oro ama anam esịt adat mmọ. (Men Utom 15:2, 3 domo.) Ke mmọ ẹma ẹkedu ye nditọete ke mme itie oro, mmọ ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ isan̄.—Utom 27:3; 28:13, 14.

18. Nso ikanam Paul ọkọm Abasi onyụn̄ ọsọn̄ọ idemesie esịt?

 ¹⁸ Nte Paul okosụk akade ke usụn̄, anaedi enye ama eti se enye ekewetde isua ita ko ke edem ọnọ nditọete ke Rome ete ke ‘enen̄ede ọdọn̄ imọ ndidi ke ọtọ mmọ.’ (Rome 15:23) Edi enye ikekereke ke idika do nte owo n̄kpọkọbi. Esịt ama enem enye ini enye okokụtde ke nditọete ke Rome ẹma ẹwọrọ ẹdida ke usụn̄ ẹbet enye. “Ini Paul okụtde mmọ, enye [ama] ọkọm Abasi onyụn̄ ọsọn̄ọ idemesie esịt.” (Utom 28:15) Nso ikanam Paul ọkọm Abasi ini enye okụtde nditọete oro? Ama an̄wan̄a Paul ke Jehovah ada nditọete oro an̄wam imọ.

19. Akpa Peter 4:10 owụt ke didie ke Jehovah ekeme ndida nnyịn n̄n̄wam nditọete nnyịn?

¹⁹ Nso ke ikeme ndinam? Ndi ọmọdiọn̄ọ nditọete ke esop mbufo oro udọn̄ọ mîyakke mmọ ẹbọ emem m̀mê oro ẹnyenede mme mfịna en̄wen? Ekeme ndidi owo mmọ akpa. Okpokụt owo emi enyenede mfịna, ben̄e Jehovah an̄wam fi etịn̄ ikọ onyụn̄ anam n̄kpọ emi owụtde ke amama owo oro. Ekeme ndidi se itịn̄de m̀mê se inamde edin̄wam owo oro. (Kot 1 Peter 4:10.) * Mbon oro in̄wamde ẹkeme ndifiak nnen̄ede nnịm ke mmimọ ke Jehovah ọn̄wọn̄ọ ete, “Ndidehedei n̄kpọn̄ fi, ndinyụn̄ nsịnke fi.” Ndi oro idinamke esịt adat fi?

20. Nso ikeme ndinam itịn̄ uko uko ite: “Jehovah edi andin̄wam mi”?

²⁰ Ukem nte Paul ye mme ufan esie, nnyịn n̄ko imesinyene mfịna. Imọdiọn̄ọ ke Jehovah do ye nnyịn, idem inyekke nnyịn. Enye esida Jesus ye mme angel an̄wam nnyịn. Enye esinyụn̄ ada mbon ukara an̄wam nnyịn, ekpekem ye uduak esie. Ndien enye esida edisana spirit anam nditọete ẹn̄wam nditọete en̄wen ini mmọ ẹnyenede mfịna. Etetịbe ntre ọnọ ediwak nnyịn. Ntre imekeme nditịn̄ uko uko nte Paul ite: “Jehovah edi andin̄wam mi; ndifeheke ndịk. Nso ke owo ekeme ndinam mi?”—Heb. 13:6.