1-2. (a) Ntak emi mbon emi ẹdọde ndọ obufa ẹkpebuọtde idem ye Jehovah? (Psalm 37:3, 4) (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

NDI ọmọn̄ ananam ndọ, m̀mê ibịghike akanam? Ekpedi ntre, ọwọrọ omodori enyịn ndikop inem uwem ye owo ima fo. Edi diọn̄ọ ete ke mfịna esidu ke ndọ, ndien onyụn̄ enyene mme ata akpan n̄kpọ emi anade mbufo ẹmek. Se mbufo ẹnamde ke ini ẹnyenede mfịna, ye se ẹmekde ndida uwem mbufo nnam, ekeme ndinam ẹkop inem uwem ke ofụri eyouwem mbufo, onyụn̄ ekeme ndinam ẹkûkop. Edieke mbufo ẹbuọtde idem ye Jehovah, se mbufo ẹdimekde ọyọfọn, mbufo ẹyenen̄ede ẹdiana kiet, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkop inem uwem. Edi mbufo mîdọn̄ke enyịn ke se Jehovah etịn̄de, ẹmekeme ndinyene mfịna ke ndọ mbufo, mbufo idinyụn̄ ikopke inemesịt.—Kot Psalm 37:3, 4.

² Kpa ye emi ẹwetde ibuotikọ emi ẹnọ mbon emi ẹdọde ndọ obufa, ẹyeneme n̄ko mfịna emi kpukpru mme ọdọ ndọ ẹkemede ndinyene. Iyese se ikemede ndikpep nto ndusụk nti ikọt Abasi ke Bible. Awawak se ikemede ndikpep nto nti uwụtn̄kpọ mmọ; mme ebe ye n̄wan ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto mbụk mmọ n̄ko. Iyese n̄ko se ikemede ndikpep nto ndusụk mme ebe ye n̄wan ke eyo nnyịn emi.

3-4. Nso idi ndusụk mfịna emi mbon emi ẹdọde ndọ obufa ẹkemede ndinyene?

³ Ndusụk owo ẹkeme ndidọhọ mbon emi ẹdọde ndọ obufa yak ẹnam n̄kpọ nte ediwak owo ẹsinamde. Ke uwụtn̄kpọ, mme ete ye eka mmọ ye mbon mmọ ẹkeme ndikpak  mmọ yak ẹyom nditọ ẹnyene, ẹkûbiat ini. Mme ufan mmọ ye mbonubon mmọ ẹkeme ndidọhọ mmọ yak ẹyom ufọk ẹbọp, ẹnyụn̄ ẹdep ndiye n̄kpọ ufọk ẹdọn̄.

⁴ Ebe ye n̄wan mîkpemeke, mmọ ẹkeme ndinam n̄kpọ emi anamde mmọ ẹdụk ata akamba isọn. Ndien oro ekeme ndinam mmọ mbiba ẹsịn ibuot ẹsịn itọn̄ ẹn̄wana n̄kpọ man ẹkeme ndikpe isọn oro. Utom ekeme ndibọ mmọ ini emi mmọ ẹkpedade ẹkpep Bible, ẹnịm Utuakibuot Ubon, ẹnyụn̄ ẹka ukwọrọikọ. Mmọ ẹkam ẹkeme ndisifiak mbono esop man ẹnam utom ẹbe ini ẹnyụn̄ ẹnyene ediwak okụk, mîdịghe man owo idisio mmọ ke utom. Oro ekeme ndikpan mmọ nditiene nnam n̄kpọ emi akpanamde mmọ ẹkop ata inemesịt ke esop Abasi.

5. Nso ke afo ekpep oto Klaus ye Marisa?

⁵ Se isikụtde ke uwem ediwak owo anam idiọn̄ọ ke edieke inyene edide ata akpan n̄kpọ ke uwem nnyịn, ke nnyịn idikopke inemesịt. Ndiyom ndinyene emi ye oko ama ekpep Klaus ye Marisa an̄wan esie n̄kpọ. * Ini mmọ ẹdọde ndọ obufa obufa, mmọ mbiba ẹkesinam utom ọtọn̄ọde ke Monday esịm Friday man ẹnyene ediwak okụk ye ediwak inyene. Edi mmọ ikokopke ata inemesịt. Klaus ọdọhọ ete: “Ima inyene n̄kpọ enye ekem nnyịn ọyọhọ osụhọ, edi nnyịn ikemekke n̄kpọ ndomokiet emi iyomde ndida uwem nnyịn nnam nnọ Abasi. Ntịn̄ ata akpanikọ, uwem nnyịn ama awak n̄kukọhọ, ama esinyụn̄ akak nnyịn.” Ekeme ndidi afo n̄ko omokụt ke ndiyom ndinyene emi ye oko inamke fi okop ata inemesịt. Ekpedi ntre, kûyak afịna fi akaha. Afo ndise nti uwụtn̄kpọ mbon en̄wen ekeme ndin̄wam fi. Edi akpa kan̄a, yak ise se mme ebe ẹkemede ndikpep nto Edidem Jehoshaphat.

6. Didie ke Edidem Jehoshaphat akanam se Mme N̄ke 3:5, 6 ọdọhọde ini akwa udịmekọn̄ ẹkade en̄wan ye mmọ?

⁶ Mme ebe, ndi mbiomo emi Abasi ọnọde mbufo esinam ibuot oyon̄ mbufo ndusụk ini? Ekpedi ntre, ẹmekeme ndikpep n̄kpọ nto Edidem Jehoshaphat. Sia enye ekedide edidem, okobiomo enye ke idem ndikụt ete ke n̄kpọ inamke kpukpru owo ke idụt esie. Idịghe ekpri utom ekedi oro! Nso ke enye akanam aban̄a oro? Enye ama anam kpukpru se enye ekemede man okụt ete ke n̄kpọ inamke ikọt mmọ. Enye ama ọbọp mme itie ukpeme ke Judah onyụn̄ etịm udịmekọn̄ emi ẹkewakde ẹbe 1,160,000. (2 Chron. 17:12-19) Ekem, ata akamba udịmekọn̄ mbon Ammon, Moab, ye mbon obot obot ikpehe Seir ẹma ẹdọn̄ idem ẹdi en̄wan ye Jehoshaphat, ubon esie, ye kpukpru ikọt mmọ. Idịghe ekpri mfịna ekedi oro. (2 Chron. 20:1, 2) Nso ke Jehoshaphat akanam? Enye ama eben̄e Jehovah ete  an̄wam imọ. Eti item emi Mme N̄ke 3:5, 6 ọnọde nnyịn ke enye akanam oro. (Kot.) Akam emi enye ọkọbọn̄de ke 2 Chronicle 20:5-12 anam ikụt ke enye ama osụhọde idem onyụn̄ enen̄ede ọbuọt idem ye edima Ete esie ke heaven. Didie ke Jehovah ọkọbọrọ akam Jehoshaphat?

7. Didie ke Jehovah ọkọbọrọ akam Jehoshaphat?

⁷ Jehovah ama ọdọn̄ eyen Levi kiet emi ekekerede Jahaziel utom ọnọ Jehoshaphat. Jehovah ọkọdọhọ enye ete: “Ẹdu ke itie mbufo, ẹtuak ẹda ẹnyụn̄ ẹkụt edinyan̄a emi Jehovah edinọde mbufo.” (2 Chron. 20:13-17) Idịghe nte ẹsin̄wanade ekọn̄ edi oro! Edi Jehovah ke idemesie ọkọdọhọ mmọ ẹnam ntre, idịghe owo ọkọdọhọ mmọ. Jehoshaphat ama enen̄ede ọbuọt idem ke Abasi esie onyụn̄ anam nnennen se Jehovah ọkọdọhọde. Ini enye ye udịmekọn̄ esie ẹwọrọde ẹbịne mme asua oro, enye ikosioho mbonekọn̄ emi ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ un̄wana ekọn̄ inịm ke iso; mbon emi ẹkwọde ikwọ ẹtoro Jehovah, emi mîkamake n̄kpọekọn̄ ndomokiet, ke enye okosio enịm ke iso. Jehovah ikesueneke Jehoshaphat; Jehovah ama akan udịmekọn̄ mme asua oro.—2 Chron. 20:18-23.

8. Nso ke mme ebe ẹkeme ndikpep nto Jehoshaphat?

⁸ Mme ebe, ẹmekeme ndikpep n̄kpọ nto Jehoshaphat. Mbufo ke Jehovah ọdọhọ yak ẹse ẹban̄a ubon mbufo, ntre ẹnen̄ede ẹsịn idem man ẹkpeme mmọ ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ. Ke ini mfịna edide, emekeme ndikere ke imekeme ndise mban̄a mfịna oro ke idem imọ. Edi kûberi edem ke idemfo. Utu ke oro, ini ọbọn̄de akam idemfo, nen̄ede dọhọ Jehovah an̄wam fi, nyụn̄ tie ye n̄wan fo bọn̄ akam ke ofụri esịt nọ Jehovah. Kpep Bible ye mme n̄wed esop Abasi man ọdiọn̄ọ se Jehovah oyomde fi anam, nyụn̄ nam se ekpepde oro. Ekeme ndinam mbon en̄wen imaha se afo emekde ndinam oro, mmọ ẹkam ẹkeme ndidọhọ ke afo udiọn̄ọke idem. Mmọ ẹkeme ndidọhọ ke okụk ye inyene ẹdi mfọnn̄kan n̄kpọ emi ẹdin̄wamde ubon fo. Ama etịbe ntre, ti Jehoshaphat. Enye ama ọbuọt idem ke Jehovah, onyụn̄ ananam n̄kpọ owụt ke imọbuọt idem ye Jehovah. Jehovah ikọkpọn̄ke eti asan̄autom esie oro; Jehovah idinyụn̄ ikpọn̄ke fi. (Ps. 37:28; Heb. 13:5) Nso ke ebe ye n̄wan ẹkpenam man uwem enem mmọ?

9. Nso ke idiọn̄ọ iban̄a prọfet Isaiah ye n̄wan esie?

⁹ N̄kpọ Abasi ekedi ata akpan n̄kpọ ọnọ prọfet Isaiah ye n̄wan esie. Isaiah ekedi prọfet, ndien etie nte n̄wan esie ama esinam utom prọfet n̄ko sia Bible ọdọhọ ke enye ekedi “prọfet an̄wan.” (Isa. 8:1-4) N̄kpọ Abasi ekedi akpa n̄kpọ ọnọ Isaiah ye n̄wan esie. Mmọ ẹnịm ata eti uwụtn̄kpọ ẹnọ mme ebe ye n̄wan mfịn!

10. Didie ke ebe ye n̄wan ndikpep mme prọfesi Bible edin̄wam mmọ ẹbiere ndinen̄ede nsịn idem ke n̄kpọ Abasi?

¹⁰ Ebe ye n̄wan ẹkeme ndikpebe prọfet Isaiah ye n̄wan esie edieke mmọ ẹnamde se mmọ ẹkekeme ke n̄kpọ Abasi. Mmọ ndisitie kiet n̄kpep mme prọfesi Bible ayanam mmọ ẹkụt ke se Jehovah etịn̄de isitreke ndisu, oro ayanam mmọ ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah. * (Titus 1:2) Mmọ ẹkeme nditie n̄kere nte mmimọ ikemede nditiene n̄n̄wam nnam ndusụk prọfesi Bible ẹsu. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹkeme nditiene nnam  se Jesus ọkọdọhọde ete ke ẹyekwọrọ eti mbụk ke ofụri isọn̄ mbemiso utịt edide, osu. (Matt. 24:14) Edidi nte ebe ye n̄wan ẹnen̄erede ẹnịm ke se Bible etịn̄de iditreke ndisu, ntre ke edinen̄ede idọn̄ mmọ ndisịn idem nnam n̄kpọ Jehovah.

11. Nso ke Aquila ye Priscilla ẹkenam? Nso ikanam mmọ ẹnam?

¹¹ Mbon emi ẹdọde ndọ obufa ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto Priscilla ye Aquila. Ebe ye n̄wan oro ẹkedi mme Jew, mmọ ẹkenyụn̄ ẹdụn̄ ke Rome. Mmọ ẹma ẹkop eti mbụk emi aban̄ade Jesus ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi mme Christian. Imenịm ke se mmọ ẹkenyenede ama ekem mmọ. Edi n̄kpọ ama ọwọn̄ọde obono ini Akwa Edidem Claudius ọkọdọhọde kpukpru mme Jew ẹkpọn̄ Rome. Kere nte uwem Priscilla ye Aquila editiede idahaoro. Akana mmọ ẹwọrọ ẹkpọn̄ n̄kan̄ emi mmọ ẹma ẹkedụn̄ yak emehe mmọ ẹkedụn̄ ke obufa itie, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ mbubehe unam ufọkọfọn̄ mmọ ke n̄kan̄ oro. Ndi oro ọmọn̄ anam mmọ ẹkûsịn idem unam n̄kpọ Abasi aba? Anaedi afo ọmọdiọn̄ọ ibọrọ mbụme oro. Ini mmọ ẹsịmde obufa ufọk mmọ ke Corinth, mmọ ẹma ẹsịn idem ke esop emi okodude do, ẹnyụn̄ ẹdiana ye apostle Paul ẹn̄wam nditọete do. Ekem ko, mmọ ẹma ẹwọrọ ẹka obio emi ẹkeyomde-yom mme ọkwọrọikọ. (Utom 18:18-21; Rome 16:3-5) Mmọ ẹma ẹnyene ekese ndinam ke n̄kpọ Abasi, uwem ama onyụn̄ enen̄ede enem mmọ!

12. Ntak emi ebe ye n̄wan ẹkpemekde se mmọ ẹdidade uwem mmọ inam inọ Abasi-e?

¹² Usụn̄ kiet emi mme ebe ye n̄wan ẹkemede ndikpebe Priscilla ye Aquila edi ndibem iso nyom Obio Ubọn̄ Abasi. Ini mmọ mînamke ndọ kan̄a edi mfọnn̄kan ini emi mmọ ẹkpemekde se mmọ ẹdimade ndida uwem mmọ nnam nnọ Abasi. Edieke ebe ye n̄wan ẹtiede kiet ẹmek se mmọ ẹdimade ndinam ke n̄kpọ Abasi, ẹnyụn̄ ẹdiana kiet ẹnam n̄kpọ man ẹkeme ndinam se mmọ ẹkemekde oro, mmọ ẹyekụt ubọk Abasi ke uwem mmọ ke ediwak usụn̄. (Eccl. 4:9, 12) Kop mi se Russell ye Elizabeth an̄wan  esie ẹkenamde. Russell ọdọhọ ete, “Ini isụk idiomide ndọ nnyịn, ima inen̄ede itie ineme se idimade ndida uwem nnyịn nnam ke n̄kpọ Abasi.” Elizabeth ọdọhọ ete, “Se ikanamde itie ineme n̄kpọ oro edi man ima inam ndọ ima do yak nsio nsio n̄kpọ ẹwọrọ ẹdi, ke nnyịn idiyakke n̄kpọ ndomokiet akpan nnyịn ndinam se ikemekde ndinam nnọ Abasi.” Nte uwem mmọ eketiede ama anam emem mmọ utom ndiwọrọ n̄ka Micronesia emi ẹkeyomde-yom mme ọkwọrọikọ.

13. Psalm 28:7 ọdọhọ ke nso iditịbe edieke ibuọtde idem ye Jehovah?

¹³ Ukem nte Russell ye Elizabeth, ediwak ebe ye n̄wan ẹmek ndision̄o ubọk n̄kpọn̄ ndusụk n̄kpọ man ẹnen̄ede ẹnyene ini ẹkwọrọ ikọ ẹnyụn̄ ẹkpep mme owo Bible. Ebe ye n̄wan ẹyekụt ediwak ufọn edieke mmọ ẹdianade kiet ẹmek se mmọ ẹdinamde ke n̄kpọ Abasi ẹnyụn̄ ẹnam se mmọ ẹkemekde oro. Mmọ ẹyekụt nte Jehovah esede aban̄a mmọ, mmọ ẹyebuọt idem ye Jehovah ẹkan nte ẹkesibuọtde, esịt oyonyụn̄ enen̄ede adat mmọ.—Kot Psalm 28:7.

14. Didie ke apostle Peter ye n̄wan esie ẹkewụt ke imenịm se Jehovah ọn̄wọn̄ọde ke Matthew 6:25, 31-34?

¹⁴ Apostle Peter ye n̄wan esie ẹdi mbon en̄wen emi mme ebe ye n̄wan ẹkemede ndikpep n̄kpọ nto. Ama enyene ata akpan n̄kpọ emi akanade Peter emek ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ itiokiet m̀mê isua kiet ama ekebe tọn̄ọ enye okokụt Jesus. Peter ekesikọ iyak ada adia n̄kpọ. Ke ntre, ini Jesus ọkọdọhọde enye ọkpọn̄ utom esie edisan̄a ye imọ ọkwọrọ ikọ, akana enye ekere se ubon esie ẹdidiade. (Luke 5:1-11) Peter ama emek ndisan̄a ye Jesus n̄kwọrọ ikọ. Ata eti n̄kpọ ke enye ekemek oro! Imenen̄ede inịm n̄ko ke n̄wan esie ikọtọhọke iban̄a se enye ekemekde oro. Bible anam idiọn̄ọ ke Jesus ama ekeset ọnyọn̄ heaven, ke ama enyene mme ini emi n̄wan Peter akasan̄ade ye Peter ọkwọrọ ikọ. (1 Cor. 9:5) Imenịm ke enye ama odu uwem nte akpanade n̄wanndọ emi edide Christian odu, oro ama anam ebe esie ekeme ndinọ mme ebe ye n̄wan item, inua idobike enye. (1 Pet. 3:1-7) Imenen̄ede ikụt ke Peter ye n̄wan esie ẹma ẹnịm se Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde ete ke iyese iban̄a mmọ edieke mmọ ẹbemde iso ẹyom Obio Ubọn̄ imọ.—Kot Matthew 6:25, 31-34.

15. Mbụk Tiago ye Esther ekpep fi nso?

¹⁵ Ekpedi ọyọhọ isua ifan̄ ọkọdọ ndọ, nso ke akpanam man aka iso ọdọn̄ fi ndinen̄ede nnam n̄kpọ Abasi n̄kan nte anamde idahaemi? N̄kpọ kiet edi ndikpep n̄kpọ nto mme ebe ye n̄wan en̄wen. Ke uwụtn̄kpọ, emekeme ndikot mbụk nditọete ke ibuotikọ emi “Mmọ Ẹma Ẹnọ Idemmọ Unyịme Unyịme” ye “Mmọ Ẹma Ẹka Ẹkenam N̄kpọ Abasi.” * Mme ibuotikọ ntre ẹkenam enen̄ede ọdọn̄ Tiago ye Esther an̄wan esie emi ẹtode Brazil, ndika n̄kọkwọrọ ikọ ke ebiet emi ẹyomde-yom mme ọkwọrọikọ. Tiago ọdọhọ ete: “Nte ikokotde nte Jehovah an̄wamde ikọt esie ke eyo nnyịn emi, ama ọdọn̄ nnyịn nditiene n̄kụt nte enye adade nnyịn usụn̄ onyụn̄ an̄wamde nnyịn.” Ekem ko, mmọ ẹma ẹwọrọ ẹka Paraguay ẹkedu ke esop emi ẹsemde Portuguese. Mmọ ẹdu do tọn̄ọ 2014. Esther ọdọhọ ete: “Nnyịn mbiba  imama n̄wed Ephesus 3:20 ata etieti. Itie Bible oro osu nnyịn ke idem ediwak ini nte isụk inamde n̄kpọ Abasi.” Paul ọkọn̄wọn̄ọ ke itien̄wed oro ete ke Jehovah ọyọnọ nnyịn akan se iben̄ede enye. Un̄wọn̄ọ oro edi ata akpanikọ!

16. Mbon emi ẹdọde ndọ obufa ẹkpebọ item ẹto mmanie ini mmọ ẹyomde ndimek se mmọ ẹdidade uwem mmọ inam?

¹⁶ Mbon emi ẹdọde ndọ obufa ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto mbon emi ẹsibuọtde idem ye Jehovah. Enyene mme ebe ye n̄wan emi ẹma ẹkenam utom usiakusụn̄ ke ediwak isua. Ẹmekeme ndibụp mmọ se mbufo ẹkpenamde edieke ẹsụk ẹkerede se ẹkpemekde ndinam nnọ Abasi. Usụn̄ en̄wen emi mbufo ẹkemede ndiwụt ke ẹmebuọt idem ke Jehovah edi oro. (N̄ke 22:17, 19) Mbiowo ẹnyụn̄ ẹkeme ndin̄wam nditọete emi ẹdọde ndọ obufa ẹmek se mmọ ẹdidade uwem mmọ inam inọ Abasi, ẹnyụn̄ ẹnam se mmọ ẹmekde oro.

17. Nso iketịbe inọ Klaus ye Marisa? Nso ke mbụk mmọ ekpep nnyịn?

¹⁷ Ndusụk ini, ekeme ndidi imek ndinam enye emi nnọ Jehovah, edi Jehovah oyom nnyịn inam en̄wen. Yak inọ fi mbụk iban̄a Klaus ye Marisa emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe ition. Ke mmọ ẹma ẹkedọ ndọ ke isua ita, mmọ ẹma ẹwọrọ ẹka n̄kọk itieutom Finland ẹken̄wam ẹbọp n̄kpọ ẹnọ esop Abasi. Edi, mmọ ẹma ẹkop ke owo idiyakke mmọ ẹdu ke idụt oro ẹkan ọfiọn̄ itiokiet. N̄kpọ oro ikenemke mmọ ke nsonso oro. Edi ẹtise, ẹma ẹdọhọ mmọ ẹdiketiene ẹkpep usem Arabic. Ndien idahaemi, enem mmọ ndidu ke idụt en̄wen ke esop emi ẹsemde usem Arabic. Ke ini Marisa afiakde eti se iketịbede oro, enye ọdọhọ ete: “Idem ama enyek mi ndinam n̄kpọ emi mmennamke akpa, ntre akana nnen̄ede mbuọt idem ye Jehovah. Edi mmokụt nte Jehovah esin̄wamde nnyịn ke usụn̄ emi nnyịn mîkpekereke-kere. Emi anam mbuọt idem ye Jehovah n̄kan nte n̄kọbuọtde.” Mbụk emi owụt ke Jehovah iditreke ndidiọn̄ fi edieke ọbuọtde idem ye enye ke ofụri esịt.

18. Nso idin̄wam ebe ye n̄wan ẹka iso ẹbuọt idem ye Jehovah?

¹⁸ Ndọ edi enọ Abasi. (Matt. 19:5, 6) Enye oyom ebe ye n̄wan ẹkop inem ndọ mmọ. (N̄ke 5:18) Mbon emi ẹdọde ndọ obufa, ẹfiak ẹse se ẹdade uwem mbufo ẹnam. Ndi ẹmenam kpukpru se ẹkekeme man ẹwụt Jehovah ke ẹmenen̄ede ẹma ẹnọ emi enye ọnọde mbufo do? Ẹbọn̄ akam ẹnọ Jehovah. Ẹkot Ikọ Esie man ẹkụt item emi ekemede ndin̄wam mbufo. Ẹnam item emi Jehovah ọnọde mbufo. Ẹnen̄ede ẹnịm ke uwem eyenen̄ede enem mbufo edieke ẹdade uwem mbufo ẹnam n̄kpọ Jehovah!