1. Ndida ikike nnam n̄kpọ ọwọrọ nso? (2 Timothy 4:5)

 SE IYATDE nnyịn ekpetịbe, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndisọn̄ọ nda ye Jehovah m̀mê ndinam se esop esie ẹdọhọde. Nso idin̄wam nnyịn ikan utọ mfịna oro ubọk? Ana ida ikike inam n̄kpọ, ikûtie ke ndueidem, inyụn̄ ika iso ibuọt idem ye Abasi. (Kot 2 Timothy 4:5.) N̄kpọ ekpetịbe nnyịn isịnke etiti, itịm ikere n̄kpọ, inyụn̄ idomo ndida n̄kpọ oro nte Jehovah adade, ọwọrọ imada ikike inam n̄kpọ. Ima inam ntre, nnyịn idinamke n̄kpọ itiene nte etiede nnyịn ke idem.

2. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

² Ke ibuotikọ emi ekebede, ima ineme mfịna ita emi ikemede ndinyene emi mîtoho esịt esop. Ke ibuotikọ enye emi, idineme mfịna ita emi ẹtode esịt esop, emi ẹnyụn̄ ẹkemede ndinam ikpọn̄ Jehovah. Mmọ ẹdi (1) ke ini eyenete ọdiọkde uwem ye nnyịn, (2) ke ini ẹtụnọde nnyịn, ye (3) ke ini ọsọn̄de nnyịn ndinam obufa n̄kpọ emi esop Abasi ẹdọhọde. Nso idin̄wam nnyịn ida ikike inam n̄kpọ, inyụn̄ ika iso isọn̄ọ ida ye Jehovah ye esop esie ke utọ ini oro?

3. Eyenete ọkpọdiọk uwem ye nnyịn, oro ekeme ndinam inam n̄kpọ didie?

³ Ndi akanam emekere ke brọda, sista, m̀mê idem ebiowo ọdiọk uwem ye afo? Ekeme ndidi eyenete oro ikokoho-koi inam n̄kpọ oro yak abiak fi. (Rome 3:23; Jas. 3:2) Kpa ye oro, ekeme ndidi se enye akanamde ama abiak fi. Anaedi ama ekere n̄kpọ tutu ukwe idap ude, mîdịghe ekere ete, ‘Edieke brọda anamde utọ n̄kpọ eke etiede ntre, n̄kam ndi esop Abasi edi emi?’ Satan oyom ekere n̄kpọ ntre. (2 Cor. 2:11) Utọ idiọk ekikere oro ekeme ndinam idian̄ade ikpọn̄  Jehovah ye esop esie. Ntre edieke ikerede ke eyenete ọdiọk uwem ye nnyịn, nso idin̄wam nnyịn ida ikike inam n̄kpọ, ikûnyụn̄ ukere n̄kpọ nte Satan oyomde ikere?

4. Didie ke Joseph akada ikike anam n̄kpọ ini ẹkediọkde uwem ye enye? Nso ke ikeme ndikpep nto enye? (Genesis 50:19-21)

⁴ Kûdiọk idem esịt. Ini Joseph ekedide akparawa, nditọete esie emi ẹkesọn̄ọde enye ẹma ẹdiọk uwem ye enye. Mmọ ẹma ẹsua enye, ndusụk mmọ ẹkekam ẹyom ndisịn enye ibuot ke isọn̄. (Gen. 37:4, 18-22) Nte ini akakade, mmọ ẹma ẹnyam enye ekedi ofụn. Se mmọ ẹkenamde oro ama anam Joseph ọbọ nsat ufen ke isua 13. Joseph ekpekekere m̀mê Jehovah enen̄ede ama imọ, m̀mê enye ọkpọn̄ imọ ini imọ iyomde enye do. Edi Joseph iketiehe idiọk idem esịt. Enye ama ada ikike anam n̄kpọ, onyụn̄ etie ifụre ifụre. Ini nditọete esie oro ẹkediade ẹdidụk enye ubọk yak enye enyene ifet ndisio mmọ usiene, enye ikanamke ntre, utu ke oro enye ama owụt ke imama mmọ onyụn̄ efen mmọ. (Gen. 45:4, 5) Joseph ndikekere n̄kpọ ọfọn akanam enye anam n̄kpọ ntre. Utu ke ndikesịn ekikere ke mme mfịna esie, enye ekekere se Jehovah aduakde ndinam. (Kot Genesis 50:19-21.) Nso ke ikpep? Edieke ẹdiọkde uwem ye afo, kûyat esịt ye Jehovah, kûnyụn̄ ukere m̀mê enye efehe ọkpọn̄ fi. Kam kere nte enye an̄wamde fi ọyọ. N̄kpọ efen emi akpanamde edi ndifen mbon emi ẹdiọkde uwem ye afo, ndinyụn̄ nti ke “ima [esifụk] ekese idiọkn̄kpọ.”​—1 Pet. 4:8.

5. Didie ke Miqueas akada ikike anam n̄kpọ ini enye ekekerede ke ẹdiọk uwem ye imọ?

⁵ Imenyene mme owo nte Joseph mfịn. Ebiowo kiet ke South America emi ekerede Miqueas b eti ini emi eketiede enye nte ke ndusụk nditọete emi ẹdade usụn̄ ke esop ẹsọsọn̄ ido ye enye. Enye ọdọhọ ete: “Akananam utọ afanikọn̄ oro ikesịmke mi. Ndịk ama anam mi etieti. N̄kesikwe idap nde okoneyo, mma nsinyụn̄ ntua sia eketie nte inyeneke se n̄kemede ndinam n̄n̄wam idem.” Kpa ye oro, Miqueas ama ada ikike anam n̄kpọ onyụn̄ enen̄ede odomo ndimụm idem n̄kama. Enye ama esibọn̄ akam ndien ndien ọnọ Jehovah, ọdọhọ Jehovah ọnọ imọ edisana spirit onyụn̄ an̄wam imọ iyọ. Enye ama esikot mme n̄wed esop Abasi man okụt se idin̄wamde enye. Nso ke ikpep? Edieke ekerede ke eyenete ọdiọk uwem ye afo, mụm idem kama kûnyụn̄ uyak idiọk ekikere ekededi emi odụkde fi esịt anam fi edue se anamde. Ekeme ndidi udiọn̄ọke se ikanamde enye etịn̄ se enye eketịn̄de oro m̀mê anam se enye akanamde oro. Ntre, bọn̄ akam nọ Jehovah nnyụn̄ dọhọ enye an̄wam fi ọfiọk ntak emi owo oro akanamde se enye akanamde oro. Afo ndinam ntre ekeme ndin̄wam fi ekere ke anaedi eyenete oro ikokoho-koi inam se iyatde fi, onyụn̄ ekeme ndin̄wam fi emen iso efep ke se enye akanamde. (N̄ke 19:11) Ti ke Jehovah okụt kpukpru se ikade iso, ke enye oyonyụn̄ an̄wam fi ọyọ.​—2 Chron. 16:9; Eccl. 5:8.

6. Ntak emi anade idiọn̄ọ ke Jehovah esitụnọ nnyịn sia amade nnyịn? (Mme Hebrew 12:5, 6, 11)

⁶ Ẹma ẹtụnọ nnyịn, ekeme ndinen̄ede mbiak nnyịn. Edi ekpedi ubiak oro kpọt ke ikere, imekeme nditọn̄ọ ndise ntụnọ oro ke ndek, ikere ke inyeneke se ikanamde yak edi se ẹtụnọde nnyịn, m̀mê ke ntụnọ oro akan se ikanamde. Oro ekeme ndikpan nnyịn ndikụt ata akpan n̄kpọ kiet emi edide ke Jehovah otụnọ nnyịn ke ntak emi  enye amade nnyịn. (Kot Mme Hebrew 12:5, 6, 11.) Ikpayak ubiak emi ntụnọ oro abiakde nnyịn ekịm nnyịn enyịn, iyayak Satan ada ufan̄ oro etịmede nnyịn. Satan oyom isịn ntụnọ oro mîdịghe inam se ikam idiọkde ikan oro, oro edi idian̄ade ikpọn̄ Jehovah sụn̄sụn̄ inyụn̄ ikpọn̄ esop. Ekpedi ẹtụnọ fi, didie ke akpada ikike anam n̄kpọ?

7. (a) Didie ke ndise owụt se Jehovah akadade Peter anam ke Peter ama ekenyịme ntụnọ emi ẹkenọde enye? (b) Nso ke ikpep ito Peter?

⁷ Nyịme ntụnọ emi ẹnọde fi nyụn̄ kpụhọde. Idịghe ini kiet kpọt ke Jesus ekenen̄ede Peter ke iso mme apostle eken. (Mark 8:33; Luke 22:31-34) Anaedi n̄kpọ oro ama anam Peter bụt! Edi Peter ikọkpọn̄ke Jesus. Enye ama enyịme ntụnọ oro onyụn̄ ada idem ifiọk. Jehovah ama ọdiọn̄ Peter nte enye mîkọkpọn̄ke Jesus, onyụn̄ ọnọ enye ikpọ utom ke esop. (John 21:15-17; Utom 10:24-33; 1 Pet. 1:1) Nso ke ikpep ito Peter? Edieke nnyịn mîyakke bụt emi anamde nnyịn ke ntak ntụnọ emi ẹnọde nnyịn ekịm nnyịn enyịn, edieke inyịmede ntụnọ oro inyụn̄ ikpụhọrede, iyan̄wam idem nnyịn ye mbon en̄wen. Ima inam ntre, Jehovah eyekeme ndida nnyịn nnam ediwak n̄kpọ ke esop esie, iyonyụn̄ inyene ufọn inọ nditọete nnyịn.

8-9. Eketie Bernardo didie ke idem nsonso oro ẹketụnọde enye? Edi nso ikan̄wam enye ekere n̄kpọ ọfọn?

⁸ Kop se iketịbede inọ Brọda Bernardo ke Mozambique. Ẹma ẹbọ enye ebiowo. Eketie enye didie ke idem nsonso oro? Enye ọdọhọ ete: “Esịt ama ayat mi sia n̄kamaha nte ẹkebọde mi ebiowo.” Se ikebehede enye ekedi nte nditọete ke esop ẹdidade enye idahaoro. Enye ọdọhọ ete: “Ọfiọn̄ ifan̄ ama ebe mbemiso n̄kadade ntụnọ oro nte akpanade nda, mfiakde mbuọt idem ye Jehovah, nnyụn̄ mfiakde nda esop esie nte akpanade nda.” Nso ikan̄wam Bernardo okpụhọde?

⁹ Bernardo ama okpụhọ nte enye esikerede n̄kpọ. Enye ọdọhọ ete: “Ini n̄kedide ebiowo, mma nsida se idude ke Mme Hebrew 12:7 n̄n̄wam mbon en̄wen ẹda ntụnọ emi ẹnọde mmọ nte Jehovah oyomde ẹda. Idahaemi mma ndibụp idemmi, ‘Anie akpanam item itien̄wed emi?’ Kpukpru mme asan̄autom Jehovah ẹkpenam​—ye ami nde.” Bernardo ama anam mme n̄kpọ efen emi ẹken̄wamde enye afiak ọbuọt  idem ye Jehovah onyụn̄ ada esop esie nte akpanade ada. Enye ama esisịn idem okot Bible onyụn̄ etie ekere se enye okokotde akan akpa. Kpa ye emi okosụk afịnade enye m̀mê nditọete ẹda enye didie, enye ama esisan̄a ye mmọ ọkwọrọ ikọ onyụn̄ esibọrọ mbụme ke mbono esop. Nte ini akakade, ẹma ẹfiak ẹmek Bernardo ebiowo. Ekpedi ẹtụnọ fi nte ẹketụnọde Bernardo, kûyak bụt ekịm fi enyịn, nyịme ntụnọ oro, nyụn̄ kpụhọde. c (N̄ke 8:33; 22:4) Edieke anamde ntre, Jehovah ọyọdiọn̄ fi nte mûkpọn̄ke enye ye esop esie.

10. Nso ke ẹkekpụhọ ke Israel emi ekpekekemede ndinam ọsọn̄ ndusụk irenowo ndisọn̄ọ nda ye Jehovah?

¹⁰ Obufa n̄kpọ emi ẹdọhọde ẹnam ke esop ekeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndibuọt idem ye Jehovah. Nnyịn mîkpemeke, imekeme ndikam nyak n̄kpọ oro adian̄ade nnyịn ọkpọn̄ Jehovah. Se nte n̄kpọ kiet emi ẹkekpụhọde ini ẹkenọde Ibet Moses akpakafịnade ndusụk owo ke Israel. Mbemiso ẹkenọde nditọ Israel Ibet oro, mme ibuot ufọk ẹkesinam mme n̄kpọ emi oku akpanamde. Mmọ ẹma ẹsibọp mme itie-uwa ẹnyụn̄ ẹwa uwa ẹnọ Jehovah ke ibuot ubon mmọ. (Gen. 8:20, 21; 12:7; 26:25; 35:1, 6, 7; Job 1:5) Edi ke ẹma ẹkedinọ Ibet Moses, utom enye oro ama ọwọrọ mmọ ke ubọk. Jehovah ekemek mme owo ke ubon Aaron ete ẹdi mme oku, ẹsinyụn̄ ẹwa uwa. Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, ibuot ufọk ekededi emi mîtoho ubon Aaron akpanam se oku akpanamde, ẹkeme ndiwot enye. d (Lev. 17:3-6, 8, 9) Ndi enye oro akanam Korah, Dathan, Abiram, ye mbọn̄ 250 eken ẹsọn̄ ibuot ye Moses ye Aaron? (Num. 16:1-3) Nnyịn inen̄ekede idiọn̄ọ. Edi se idiọn̄ọde edi ke Korah ye mbon emi ẹketienede enye ẹsọn̄ ibuot do ikọsọn̄ọke ida ye Jehovah. Ekpedi obufa n̄kpọ emi esop Abasi ẹdọhọde ẹnam anam ọsọn̄ fi ndisọn̄ọ nda ye Jehovah, akpanam nso?

11. Nso ke ikpep ito ndusụk nditọ Levi emi ẹketode ubon Kohath?

¹¹ Se esop Abasi ẹkpedọdọhọ ẹnam, mbọk tiene nam. Ini nditọ Israel ẹkesụk ẹsan̄ade ke wilderness, utom nditọ Kohath ekedi ata san̄asan̄a utom. Nditọ Israel ẹkpedaha isan̄, ndusụk nditọ Kohath ẹkesibiom ekebe ediomi ẹbem ofụri idụt oro iso. (Num. 3:29, 31; 10:33; Josh. 3:2-4) Ata utom ukpono ke ekedi! Edi ini nditọ Israel ẹdụn̄de ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, utom nditọ Kohath ama okpụhọ. Ekebe ediomi ekesiwak ndidu ke itie kiet. Ntre etisịm ini Solomon akarade, ndusụk nditọ Kohath ẹkedi mme ọkwọikwọ, ndusụk ẹdi mme ekpeme-inuaotop, ndusụk ẹse ẹban̄a mme ufọk ubonn̄kpọ. (1 Chron. 6:31-33; 26:1, 24) Edi idụhe n̄kpọ ndomokiet ke Bible emi owụtde ke mmọ ẹma ẹtọhọ mîdịghe ẹdọhọ ke ana ẹnọ mmimọ utom emi enyenede uku akan oro ke ntak utọ utom emi mmimọ ikesinamde. Nso ke ikpep? Ẹkpekpụhọ n̄kpọ ke esop Abasi, bere ye se ẹnamde ke ofụri esịt, ọkpọkọm oro anam ẹkpụhọ n̄kpọ ke utom fo. Se ededi oro ẹnọde fi anam, nam ye idatesịt. Ti ke idịghe utom emi anamde ke Jehovah ada ebiere m̀mê ọmọsọn̄ urua ke enyịn esie. Se ibehede  Jehovah ikan edi nte okopde uyo esie.​—1 Sam. 15:22.

12. Eketie Zaina didie ke idem ini ẹkedọhọde enye ọkpọn̄ Bethel?

¹² Yak idọhọ fi se iketịbede inọ Sista Zaina. Ẹma ẹkpụhọ utom esie, oro ama anam enye okûnam aba utom emi enye ekenen̄erede ama. Ke enye ama okodu ke Bethel ebe isua 23, ẹma ẹdọhọ enye ekedi akpan asiakusụn̄. Enye ọdọhọ ete: “Ama akpa mi idem etieti nte ẹkekpụhọde utom mi. Eketie mi nte n̄wọrọke n̄kpọ ndomokiet. Mma nsibụp idem mi kwa ini kwa ini nte, ‘Nso ke mmen̄kanamke ọfọn?’” Se ikọdiọkde ikan edi ke ndusụk nditọete ke esop mmọ ẹma ẹtịn̄ se ikanamde n̄kpọ oro etetịm abiak enye. Mmọ ẹkedọhọ enye ete: “Ekpedi ama ọdiọn̄ọ utom ntre, owo ikpọkọdọhọke fi ọkpọn̄ Bethel.” Zaina ama esifụhọ, onyụn̄ ada ke nditua eyet kpukpru okoneyo. Edi enye ọdọhọ ete: “Akananam n̄kekereke m̀mê esop Jehovah imaha mi aba.” Nso ikan̄wam Zaina ada ikike anam n̄kpọ?

13. Nso ikan̄wam Zaina etre ndifụhọ?

¹³ Zaina ama etre ndifụhọ. Nso ikan̄wam enye? Enye ama okot mme n̄kpọ ke mme n̄wed esop Abasi emi ẹkenemede mfịna esie oro, ẹnyụn̄ ẹn̄wamde enye ọyọ. Ibuotikọ emi “Afo Emekeme Ndiyọ Mmemidem!” ke Enyọn̄-Ukpeme February 1, 2001, ama an̄wam enye etieti. Ibuotikọ oro ama etịn̄ mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke anaedi eketie Mark emi ekewetde Bible ntre ke idem ini Mark mîkekemeke ndinam aba utom emi enye ekesinamde. Zaina ọdọhọ ete: “Mbụk Mark edi nnennen n̄kpọ emi akafiakde ọsọn̄ọ mi idem.” Zaina ama enen̄ede ekpere mme ufan esie. Enye ikọsọnke mme owo, ikonyụn̄ itiehe itua ubaha. Enye ama okụt ke spirit Abasi ada esop Abasi usụn̄, ke mbon emi ẹdade usụn̄ ke esop Abasi ẹnen̄ede ẹkere ẹban̄a imọ. Enye ama okụt n̄ko ke ana esop Abasi ẹnam mfọnn̄kan n̄kpọ emi mmọ ẹdiọn̄ọde ke ayanam ẹka iso ẹnam utom Abasi.

14. Nso obufa n̄kpọ ke esop Abasi ẹkedọhọ ẹnam emi ọkọsọn̄de Vlado? Nso ikan̄wam enye?

¹⁴ Ikememke ye Brọda Vlado emi edide isua 73 ini ẹketọde esop mmọ ẹdian ye esop en̄wen ẹnyụn̄ ẹdọhọde mmọ ẹkûnịm mbono esop ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mmọ aba. Brọda emi edi ebiowo ke Slovenia. Enye ọdọhọ ete: “Ikan̄wan̄ake mi  ntak ẹkedọhọde ẹtre ndinịm mbono esop ke utọ ediye Ufọkmbono Obio Ubọn̄ oro. Se ikabiakde mi ekedi ke ikebịghike ẹkefiak ẹdiọn̄ Ufọkmbono oro. Ndi kapenta, mma nnyụn̄ ntiene nnam ndusụk mbufa n̄kpọ emi ẹkedọn̄de do. N̄kpọ en̄wen edi ke nditọ nnyịn ndian ye esop en̄wen akasan̄a ye ediwak mbufa n̄kpọ emi akanade inam, emi mîkememke inọ mme asuanetop nte nnyịn emi ima ikokpon owo.” Edi nso ikan̄wam Vlado anam se ẹkedọhọde? Enye ọdọhọ ete: “Ẹkpekpụhọ n̄kpọ ke esop Abasi ndien nnyịn itiene inam, Jehovah isitreke ndidiọn̄ nnyịn. Mme n̄kpọ oro ẹtịm nnyịn idem ẹnọ se ididide ke iso, emi edide ayakan emi.” Ndi ọsọn̄ fi ndinyịme nte ẹtọde esop mbufo ẹdian ye esop en̄wen, m̀mê nte ẹkpụhọde utom emi ekesinamde? Diọn̄ọ ke an̄wan̄a Jehovah nte etiede fi ke idem. Edi edieke anamde se esop Abasi ẹdọhọde, ukpọn̄ke Jehovah, unyụn̄ ukpọn̄ke esop emi enye adade eteme nnyịn se ikpanamde, Jehovah iditreke ndidiọn̄ fi.​—Ps. 18:25.

15. Didie ke ikeme ndida ikike nnam n̄kpọ ini mfịna otode esịt esop esịm nnyịn?

¹⁵ Nte idiọk ererimbot emi enen̄erede ekpere utịt, ana idiọn̄ọ ke nsio nsio mfịna ẹkeme ndito esịt esop nsịm nnyịn-o. Mme mfịna oro ẹkeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndisọn̄ọ nda ye Jehovah. Ntre ana ida ikike inam n̄kpọ. Edieke ekerede ke eyenete ọdiọk uwem ye afo, kûyak enye oro anam fi etie ọdiọk idem esịt. Edieke ẹtụnọde fi, kûyak bụt ekịm fi enyịn, nyịme ntụnọ oro nyụn̄ kpụhọde. Edieke esop Jehovah ẹdọhọde ẹnam obufa n̄kpọ ndien n̄kpọ oro anam ẹkpụhọ utom fo m̀mê anam n̄kpọ enyene nte etiede ye afo, nyịme se ẹdọhọde ẹnam ke ofụri esịt nyụn̄ nam.

16. Nso idin̄wam fi aka iso ọsọn̄ọ ada ye Jehovah ye esop esie?

¹⁶ Emekeme ndika iso nsọn̄ọ nda ye Jehovah ye esop esie ini mfịna oyomde ndinam fi okûnam ntre. Edi se idin̄wamde fi edi ndida ikike nnam n̄kpọ, oro edi, ndinam n̄kpọ sụn̄sụn̄, nditịm n̄kere n̄kpọ, ndinyụn̄ nda n̄kpọ oro nte Jehovah adade. Biere ndikpep mban̄a mme owo ke Bible emi mbiet n̄kpọ oro ọkọwọrọde edi mmọ ikpọn̄ke Jehovah m̀mê ikọt esie, nyụn̄ kere se mmọ ẹkenamde. Bọn̄ akam dọhọ Jehovah an̄wam fi. Kûdian̄ade ukpọn̄ nditọete fo. Ama anam kpukpru oro, ọkpọkọm edi didie Satan idikemeke ndikwat fi ndian̄ade n̄kpọn̄ Jehovah m̀mê esop esie.​—Jas. 4:7.