1. Ntak emi ikemede ndikpep n̄kpọ nto mbon emi ẹma ẹkekpon owo?

 KPUKPRU nnyịn imesiyom item man ikeme ndibiere se idide akpan n̄kpọ ke uwem. Imekeme ndibọ ediwak item ntre nto mbiowo ye nditọ-ete irenowo ye iban emi ẹnen̄erede ẹnyene ọniọn̄. Ekpededi mmọ ẹnen̄ede ẹsọn̄ọ nnyịn ke emana, yak ikûdọhọ ke item mmọ edi n̄kpọ-eset m̀mê udan̄. Jehovah oyom ikpep n̄kpọ ito mbon emi ẹma ẹkekpon owo. Isua emi mmọ ẹdade ẹdiọn̄ọ uwem emi ẹnyụn̄ ẹkọ ifiọk awak akan eke nnyịn, se ikade iso ke ererimbot onyụn̄ an̄wan̄a mmọ akan nnyịn.​—Job 12:12.

2. Idineme nso ke ibuotikọ emi?

² Ke eyo Bible, Jehovah ekesida nti ikọt esie emi ẹma ẹkekpon owo ọsọn̄ọ ikọt esiemmọ idem onyụn̄ eteme mmọ se ẹkpenamde. Ẹyak ida Moses, David, ye apostle John ke uwụtn̄kpọ. Mmọ ikodụhe uwem ukem ini, nte n̄kpọ eketiede ke uwem mmọ ikonyụn̄ idịghe ukem. Nte mmọ ẹkperede utịt uwem mmọ, mmọ ẹma ẹnọ mbon emi mmọ ẹkesọn̄ọde nti item. Nti ikọt Abasi emi ẹma ẹkekpon owo do ẹma ẹtịn̄ ẹfiak ẹtịn̄ nte edide akpan n̄kpọ ndikop uyo Abasi. Jehovah ama anam ẹwet ikọ ọniọn̄ mmọ oro ẹnọ nnyịn man ikpep n̄kpọ ito. Edide imokpon owo m̀mê ikponke, ikpodụn̄ọde item mmọ oro iyadia ufọn. (Rome 15:4; 2 Tim. 3:16) Ke ibuotikọ emi, idineme mme akpatre ikọ emi irenowo ita emi ẹma ẹkekpon owo do ẹketịn̄de, ye mme n̄kpọ emi ikemede ndikpep nto ikọ mmọ.

“MAN AFO ODỤN̄ KE ISỌN̄ EMI JEHOVAH ỌKỌN̄WỌN̄ỌDE”

3. Nso ye nso ke Moses ekedi ke Israel?

³ Moses akada ofụri esịt anam n̄kpọ ọnọ Jehovah ke ofụri eyo-uwem esie. Enye ekedi prọfet, ebiere-ikpe, ada-usụn̄, ye ewetmbụ k. Ifiọk emi enye ekenyenede oto nsio nsio n̄kpọ ke uwem ikedịghe ekpri! Enye akada nditọ Israel usụn̄ ọwọrọ ke ufụn ke Egypt, ama onyụn̄ ada enyịn esie okụt ediwak utịben̄kpọ emi Jehovah akanamde. Enye ke Jehovah ọkọdọhọ ewet akpa n̄wed ition ke Bible ye Psalm 90. Imenịm ke enye n̄ko ekewet Psalm 91 ye n̄wed Job.

4. Mmanie ke Moses ọkọsọn̄ọ idem? Ntak-a?

⁴ Moses akakpa ini enye edide isua 120. Ekpri ini mbemiso enye akpade, enye ama okot kpukpru nditọ Israel obon, eti mmọ mme n̄kpọ emi mmọ ẹkedade enyịn mmọ ẹkụt nte Jehovah akanamde ọnọ mmọ. Ini ndusụk mmọ ẹkedide n̄kparawa ye n̄ka-iferi, mmọ ẹma ẹkụt mme utịben̄kpọ emi Jehovah akanamde, ye mme ufen emi enye ọkọnọde nditọ Egypt. (Ex. 7:3, 4) Jehovah ama abahade Ididuot Inyan̄ mmọ ẹsan̄a ke ukot ẹbe. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkụt nte Jehovah owotde Pharaoh ye udịmekọn̄ esie. (Ex. 14:29-31) Mmọ ẹma ẹkụt nte Jehovah ekpemede mmọ onyụn̄ esede aban̄a mmọ ke wilderness. (Deut. 8:3, 4) Idaha-emi edide se mmọ mi, se Isọn̄ Un̄wọn̄ọ mi, ayak ndisio ukot mbe ndụk, Moses okoyom ndida akpatre ifet emi enye enyenede nsọn̄ọ mmọ idem. a

5. Se Moses eketịn̄de ke Deuteronomy 30:19, 20 mbemiso enye akpade ọkọnọ nditọ Israel nso utọ idotenyịn?

⁵ Nso ke Moses eketịn̄? (Kot Deuteronomy 30:19, 20.) Mme n̄kpọ emi nditọ Israel ẹkedoride enyịn ndinyene ke ini iso ẹkedi se iyede ye se idọn̄de owo itọn̄. Jehovah ọkpọdiọn̄ mmọ, mmọ ẹyekeme ndidụn̄ ke isọn̄ emi enye ọkọn̄wọn̄ọde ndinọ mmọ mbịghi. Enye isọn̄ okokop mi ama eye, se ẹkpetọtọ on̄wụm, esehe! Kop nte Moses eketịn̄de nte isọn̄ oro etiede mi ọnọ mmọ: “Ikpọ ndiye obio oro mîdịghe afo ọkọbọp, ye mme ufọk oro ẹyọhọde ye kpukpru nti n̄kpọ oro mîdịghe afo ọkọdọn̄, ye mme obube udọn̄ mmọn̄ oro mîdịghe afo eketịbi, mme in̄wan̄ vine ye mme eto olive emi mîdịghe afo ọkọtọ.”​—Deut. 6:10, 11.

6. Nso ikanam Abasi ayak mme idụt en̄wen ẹkan nditọ Israel?

⁶ Moses ama odụri nditọ Israel utọn̄ n̄ko. Mmọ ẹkpeyom ndika iso ndụn̄ ke ediye isọn̄ emi ekedide isọn̄ eduek do, akana mmọ ẹnịm mme ibet Jehovah. Moses ama ọdọhọ mmọ ‘ẹmek uwem.’ Mmọ ẹdinam ntre ke mmọ ndikpan̄ utọn̄ nnọ Jehovah nnyụn̄ ‘nyịre ye enye.’ Edi nditọ Israel ẹma ẹsịn Jehovah. Aka ko, Abasi ama ayak mme idụt en̄wen ẹdikan mmọ ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹkpọn̄ isọn̄ oro. Mbon Assyria ẹkebem iso ẹkan mmọ, ekem ko Babylon ẹdikan.​—2 Ndi. 17:6-8, 13, 14; 2 Chron. 36:15-17, 20.

7. Nso ke ikeme ndikpep nto ikọ Moses? (Se ndise n̄ko.)

⁷ Nso ke ikpep? N̄kopitem ayanam idu uwem. Kpa nte nditọ Israel ẹkekperede ndidụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ini oro, eke nnyịn n̄ko edi se nnyịn mi, se obufa ererimbot emi Abasi ọkọn̄wọn̄ọde. Ekpri ini do, ofụri ererimbot emi edifiak idi Paradise. (Isa. 35:1; Luke 23:43) Devil ye mme demon esie ididụhe aba. (Edi. 20:2, 3) Nsunsu ufọkabasi emi ẹsan̄ade ẹbian̄a mme owo, ẹdian̄ade mmọ ẹkpọn̄ Jehovah ididụhe aba. (Edi. 17:16) Ukara owo emi ẹsụk ẹfịkde mbon emi mmọ ẹkarade mi ididụhe aba. (Edi. 19:19, 20) Ufan̄ ididụhe ke Paradise inọ mbon ntịme. (Ps. 37:10, 11) Mme owo ke ebiet eke afo akpakaka ẹyenịm ndinen ibet Jehovah emi ẹdinamde idiana kiet inyụn̄ idu ke emem. Ke ntak oro, kpukpru owo ẹyema kiet eken. Idụhe eke edikerede ke ẹyetọ imọ edem ke isọn̄. (Isa. 11:9) Ọdọdọn̄ nnyịn ndidu ke utọ itie oro! N̄kpọ en̄wen edi ke edieke ikopde uyo Jehovah, imekeme ndika iso ndụn̄ ke Paradise ke isọn̄ emi ke nsinsi; idịghe n̄kpọ isua 200 m̀mê 300 kpọt.​—Ps. 37:29; John 3:16.

8. Didie ke nsinsi uwem emi Abasi ọn̄wọn̄ọde akan̄wam brọda kiet emi edide isụn̄utom ke ata ediwak isua? (Jude 20, 21)

 ⁸ Ikpesikere iban̄a nsinsi uwem emi Abasi ọn̄wọn̄ọde ndinọ nnyịn kpukpru ini, nnyịn idimaha ndidian̄ade n̄kpọn̄ Jehovah ọkpọkọm mfịna emi esịmde nnyịn edi didie. (Kot Jude 20, 21.) Un̄wọn̄ọ oro ekeme n̄ko ndin̄wam nnyịn in̄wana ikan ndiọi n̄kpọ emi ẹsidọn̄de nnyịn. Brọda kiet emi edide isụn̄utom ke ata ediwak isua ke Africa ọdọhọ ke ama enyene idiọkn̄kpọ emi ekesidọn̄de imọ kpukpru ini. Enye ọdọhọ ete: “Ami ndidiọn̄ọ ke mmekeme nditaba nsinsi uwem ama anam ntịme nte n̄kekeme ndin̄wana n̄kan idiọkn̄kpọ oro ubọk. Mma nnyụn̄ n̄kpe Jehovah ubọk eti-eti nte an̄wam mi. Jehovah ama an̄wam mi, idiọkn̄kpọ oro inyụn̄ idọn̄ke mi aba.”

“MAN AFO AKPADA ETI IBUOT ANAM N̄KPỌ”

9. Tịn̄ mme mfịna emi David ekenyenede.

⁹ David ekedi edidem ikọt Jehovah onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye Jehovah. Enye n̄ko ekedi ọkwọ-ikwọ, ewet uto, ata-an̄wana-ekọn̄, ye prọfet. David ama enyene ediwak mfịna. Enyene ini emi enye akasan̄ade oyo ke ediwak isua ke ntak emi Edidem Saul emi ekefịbede enye okoyomde ndiwot enye. Ke David ama ekedi edidem, enye ama afiak efehe man anyan̄a itọn̄ uwem esie ini Absalom eyen esie okodomode ndibọ enye ukara. Kpa ye mme mfịna ntre ye mbon eken emi David ekemende idemesie ekesịn, enye ama ọsọn̄ọ ada ye Abasi tutu esịm utịt uwem esie. Jehovah ọkọdọhọ ke David edi “owo emi ekemde esịt ye [imọ].” Item David edi se ikpan̄de utọn̄ inọ!​—Utom 13:22; 1 Ndi. 15:5.

10. Ntak emi David ọkọnọde Solomon eyen esie emi ekedidade itie esie nte edidem item?

¹⁰ Yak ida item emi David ọkọnọde Solomon eyen esie emi ekedidade itie esie nte edidem ke uwụtn̄kpọ. Jehovah ama emek akparawa oro ete an̄wam ikọt imọ ẹka iso ẹtuak ibuot ẹnọ imọ onyụn̄ ọbọp temple emi ẹdituakde ibuot itoro imọ. (1 Chron. 22:5) Mme mfịna ke ẹkena ẹbet Solomon. Ntre nso utọ item ke David edinọ enye? Ẹyak ise.

11. Akpa Ndidem 2:2, 3 owụt ke nso utọ item ke David ọkọnọ Solomon? Didie ke ikọ David oro ekedi akpanikọ? (Se ndise n̄ko.)

¹¹ Nso ke David eketịn̄? (Kot 1 Ndidem 2:2, 3.) David ama ọdọhọ eyen esie ke edieke enye okopde uyo Jehovah, ke enye eyedi eti andikara, Jehovah oyonyụn̄ ọdiọn̄ enye. Jehovah ama ọnọ Solomon ediwak nti n̄kpọ onyụn̄ an̄wam enye ke ediwak usụn̄ ke ediwak isua. (1 Chron. 29:23-25) Solomon ama ọbọp n̄wọrọnda temple onyụn̄ ewet ediwak n̄wed ke Bible. Mme ikọ emi enye eketịn̄de ẹdu ke mme n̄wed en̄wen ke Bible. Ọniọn̄ ye inyene esie ẹma ẹnam enye ọwọrọ etop. (1 Ndi. 4:34) Edi David ama ọdọhọ enye ke enye edikụt unen adan̄a nte enye okopde uyo Jehovah Abasi. Ọdiọk eti-eti ndikop ke Solomon ama ọkpọn̄ Jehovah okobon edọn̄ ọnọ mme abasi ubọkowo ke eyo usọn̄. Jehovah ikamaha  se Solomon akanamde oro. Jehovah ama ọbọ enye ọniọn̄ emi Enye ọkọnọde enye ada akara ikọt esie ke usụn̄ emi enende onyụn̄ enemde mmọ ke idem.​—1 Ndi. 11:9, 10; 12:4.

12. Nso ke ikeme ndikpep nto ikọ David?

¹² Nso ke ikpep? N̄kopitem ayanam Jehovah an̄wam nnyịn onyụn̄ ọdiọn̄ nnyịn. (Ps. 1:1-3) Jehovah idọhọke ke iyanam nnyịn iforo inyụn̄ iwọrọ etop nte Solomon. Edi edieke ikopde uyo Abasi nnyịn, enye ọyọnọ nnyịn ọniọn̄ emi edin̄wamde nnyịn ibiere n̄kpọ ọfọn. (N̄ke 2:6, 7; Jas. 1:5) Mme item esie emi ẹdọn̄ọde ke Bible ẹkeme ndin̄wam nnyịn idiọn̄ọ se ibierede iban̄a utọ n̄kpọ nte utọ utom emi ikpanamde, adan̄a nte ikpakade n̄wed iketre, se ikpadade inem idem esịt, ye nte ikpadade okụk. Nnyịn ndinam item Abasi idiyakke inam se idinamde ikataba nsinsi uwem. (N̄ke 2:10, 11) Iyenyene nti ufan, iyonyụn̄ idiọn̄ọ se ikpanamde man uwem enem ke ufọk nnyịn.

13. Nso ikanam uwem Carmen enyene ibuot?

¹³ Carmen emi odụn̄de ke Mozambique ekekere ke imọ ndika ufọkn̄wed nta-ifiọk edinam uwem imọ enyene ibuot. Enye ama aka ufọkn̄wed nta-ifiọk onyụn̄ ekpep ndiwet mbuwed ufọk. Enye ekewet ete: “Mma mma se n̄kekpepde, edi ama ọbọ mi ini ye odudu tutu. Ekesidi n̄kanika ebe itiaba usenubọk mmesịm ufọkn̄wed, nte nnyọn̄ ndi, itiokiet mbubreyo ebe. Ama esisọn̄ mi ndidụk mbono esop, okonyụn̄ edi eyo esiere ntre ke ndian̄ade n̄kpọn̄ Jehovah. Ke ata isọn̄ esịt mi, mma n̄kụt ke n̄kodomo ndinam n̄kpọ nnọ ete-ufọk iba.” (Matt. 6:24) Enye ama ọbọn̄ akam aban̄a nte n̄kpọ eketiede ye enye onyụn̄ anam ndụn̄ọde ke mme n̄wed esop Abasi. Kop se enye eketịn̄de adian do: “Mbiowo ye eka mi ẹma ẹnọ mi eti item, ntre mma mbiere ndikpọn̄ ufọkn̄wed nta-ifiọk nnyụn̄ nnam utom ofụri ini nnọ Jehovah. Se oro akan̄wamde mi mbiere ndida uwem mi nnam ọkọfọn akan, nnyụn̄ ntuaha n̄kpọfiọk.”

14. Nso ikedi akpan n̄kpọ ke item emi Moses ye David ẹkenọde?

¹⁴ Moses ye David ẹma ẹma Jehovah ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹnịm ke ọfọn ikop uyo esie. Ke mme akpatre ikọ mmọ, mmọ ẹma ẹdọhọ mbon emi mmọ ẹkenọde item yak ẹkpebe mmimọ ẹnyụn̄ ẹka iso ẹsọn̄ọ ẹda ye Jehovah Abasi mmọ. Mmọ mbiba ẹma ẹnyụn̄ ẹdụri mme owo oro utọn̄ ẹte ke mmọ ẹkpekpọn̄ Jehovah, ima ye edidiọn̄ emi Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde ayatak mmọ. Item mmọ oro ẹnyene ufọn eti-eti ẹnọ nnyịn mfịn. Ke mmọ  ẹma ẹkekpa ediwak isua onyụn̄ ebe, asan̄a-utom Jehovah efen ama anam ikụt ntak emi ọfọnde isọn̄ọ ida ye Abasi.

“NNYENEKE NTAK EKE OKPONDE AKAN EMI NDIWỤT ESỊTEKỌM”

15. Nso ke apostle John okokụt ke eyo-uwem esie?

¹⁵ John ekedi itai ye aban̄ ye Jesus Christ onyụn̄ edi apostle esie. (Matt. 10:2; John 19:26) Ofụri ini emi Jesus asan̄ade ọkwọrọ ikọ, John ama etiene asan̄a, okụt mme utịben̄kpọ emi Jesus akanamde, onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye Jesus idem ke mme ini emi mîkememke. Ini ẹkekọn̄de Jesus ke eto ẹwot, enye do akada ese, ama onyụn̄ okụt Jesus ke Jesus ama ekeset. John ama okụt nte owo ifan̄ emi ẹkesọn̄ọde ẹda ye Abasi ẹkwọrọ ikọ ẹn̄wamde ediwak owo ẹdidụk esop ke eyo mme apostle, ama onyụn̄ odu uwem okụt nte “ẹkwọrọde [eti mbụk] ẹnọ kpukpru edibotn̄kpọ ke idak ikpaenyọn̄.”​—Col. 1:23.

16. Mmanie ẹdia ufọn mme leta emi John ekewetde?

¹⁶ John ama ebịghi uwem eti-eti, edi ekpri ini mbemiso enye akpade, Abasi ama ọnọ enye spirit ewet n̄wed emi esịnede ke otu mme n̄wed ke Bible. Enye ekewet mme utịbe utịbe “ediyarade emi otode Jesus Christ.” (Edi. 1:1) John ekewet Gospel emi ẹkotde ẹdian enye. Abasi ama ọnọ enye spirit Esie ewet leta ita n̄ko. Enye ekewet ọyọhọ leta esie ita ọnọ eti Christian kiet emi ekekerede Gaius, emi John akamade nte eyen emi enye okobonde. (3 John 1) Mbemiso ini oro, ana-edi ama enyene ediwak mme Christian emi enye John akamade ntre n̄ko. Se akani eren emi ọkọsọn̄ọde ada ye Abasi ekewetde ama ọsọn̄ọ mme mbet Jesus idem toto ke ini oro tutu esịm eyo nnyịn.

17. Ọyọhọ John 3 ufan̄ikọ 4 owụt ke nso isinam owo enen̄ede okop idatesịt?

¹⁷ Nso ke John ekewet? (Kot 3 John 4.) John ekewet aban̄a idatesịt emi owo esinyenede enye ama okop uyo Abasi. Ini John ewetde ọyọhọ leta esie ita oro, ndusụk owo ke ẹkesan̄a ẹsuan nsu emi ẹkekpepde ini oro ẹnyụn̄ ẹtọ ubahade ke esop. Edi mbon eken ẹma ẹka iso “[ẹsan̄a] ke akpanikọ.” Mmọ ẹma ẹkop uyo Jehovah ẹnyụn̄ “[ẹsan̄a] ke mme ewụhọ esie.” (2 John 4, 6) Idịghe John ikpọn̄ ke nti Christian oro ẹkenam esịt adat, mmọ ẹma ẹnam esịt adat Jehovah n̄ko.​—N̄ke 27:11.

18. Nso ke ikeme ndikpep nto ikọ John?

¹⁸ Nso ke ikpep? Ima isọn̄ọ ida ye Jehovah iyokop idatesịt. (1 John 5:3) Se uwụtn̄kpọ mi. Esịt ayadat nnyịn sia imọdiọn̄ọ ke imanam se inemde Jehovah esịt. Esidat enye esịt ndikụt nte isịnde mme idomo ererimbot emi inyụn̄ inyịmede ndinịm mme ewụhọ esie. (N̄ke 23:15) Mbon eken  ke heaven ẹsidat esịt n̄ko. (Luke 15:10) N̄kpọ en̄wen emi ekemede ndidat nnyịn esịt edi nnyịn ndikụt nte nditọ-ete nnyịn ẹsọn̄ọde ẹda ye Abasi akpan akpan ke ini mmọ ẹnyenede mme mfịna ẹnyụn̄ ẹsobode mme idomo. (2 Thess. 1:4) Ererimbot emi ama ebe efep, eyenem nnyịn esịt eti-eti ndikụt ke nnyịn ima isọn̄ọ ida ye Jehovah idem ke ererimbot emi Satan akakarade.

19. Sista Rachel ọdọhọ ke esitie imọ didie ke idem ima ikpep mbon en̄wen n̄kpọ yak ẹdiọn̄ọ Jehovah? (Se ndise n̄ko.)

¹⁹ Esinen̄ede adat nnyịn esịt ima ikpep mbon en̄wen iban̄a Jehovah. Rachel emi odụn̄de ke Dominican Republic ada ke imọ ndikpep mbon en̄wen mban̄a utịbe Abasi emi nnyịn ikponode edi ukpono emi inua mîkemeke ndibụk. Ke enye ama ekekere aban̄a ediwak owo emi enye an̄wamde ẹdụk esop, enye ọdọhọ ete: “N̄kemeke ndinen̄ede ntịn̄ nte esịt esidatde mi mma n̄kụt mbon emi n̄kekpepde Ikọ Abasi nte enen̄erede ẹma Jehovah, ẹberide edem ke enye, ẹnyụn̄ ẹkpụhọrede n̄kpọ ke uwem mmọ man enem enye esịt. Inemesịt oro anam mbatke se n̄kayakde atak mi m̀mê ofụri ukeme emi nsịnde ndin̄wam mmọ ẹdiọn̄ọ Jehovah ke n̄kpọ ndomokiet.”

DIA UFỌN TO MME AKPATRE IKỌ IRENOWO EMI ẸKESỌN̄ỌDE ẸDA YE JEHOVAH

20. Nso ke ida ibiet Moses, David, ye John?

²⁰ Eyo Moses, David, ye John idịghe ukem ye eyo nnyịn. Nte n̄kpọ eketiede ye mmọ okpụhọde ye nte etiede ye nnyịn. Edi enyene se nnyịn idade ibiet mmọ. Mmọ ẹkekpono ata Abasi, nnyịn n̄ko ikpono ata Abasi. Mmọ ẹma ẹsibọn̄ akam ẹnọ Jehovah, ẹberi edem ke enye, ẹdọhọ enye an̄wam mmimọ onyụn̄ ada mmimọ usụn̄. Nnyịn inam ukem oro. Ukem nte nti ikọt Abasi eke eset oro, imenịm ke Jehovah ọyọdiọn̄ mbon emi ẹkopde uyo esie tutu mmọ inanake n̄kpọ ndomokiet.

21. Didie ke Jehovah edidiọn̄ mbon emi ẹnamde item ikọt Abasi emi ẹma ẹkekpon owo ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde ẹda ye Jehovah utọ nte Moses, David, ye John?

²¹ Ntre ẹyak inịm ibet Jehovah, oro oyowụt ke imanam se ikọt Abasi emi ẹkekponde owo oro ẹketịn̄de mbemiso mmọ ẹkpade. Ima inam ntre, iyokụt ibuot ke kpukpru se inamde. Iyokụt uwem idu, “[idụn̄] ke isọn̄ emi Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde.” Idikam idụn̄ ke nsinsi! (Deut. 30:20) Iyonyụn̄ ikop idatesịt ke imenem Ete nnyịn emi odude ke heaven esịt, kpa Ete emi esinamde kpukpru se enye ọn̄wọn̄ọde akan nte ikodoride enyịn ndikụt m̀mê nte ikekerede.​—Eph. 3:20.