1-2. (a) Nso ke ndusụk ukara ẹnam ikọt Jehovah, edi ikọt Jehovah ẹnam n̄kpọ didie? (b) Nso isinam ikop inemesịt ke ini ẹkọbọde nnyịn? (Tịn̄ n̄kpọ n̄ko ban̄a ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

 EMI idodu mi, se ibede idụt 30 ẹtre ikọt Jehovah ndinam n̄kpọ Abasi mmọ mîdịghe iyakke mmọ ẹnen̄ede ẹnyene ifụre ẹnam. Ke ndusụk idụt oro, ukara ẹkọbi nditọete nnyịn, irenowo ye iban. Mmọ ẹdue nso? Ke enyịn Jehovah mmọ iduehe n̄kpọ ndomokiet. N̄kukụre se mmọ ẹnamde edi ndikot nnyụn̄ n̄kpep Bible, nneme se mmọ ẹkpepde ye mbon en̄wen, nnyụn̄ ndụk mbono esop. Efen edi ke mmọ isịnke ubọk ke n̄kpọ ukara ekededi. Ẹkọbọ mmọ etieti. Kpa ye oro, nti ikọt Abasi emi ẹsọn̄ọ ẹda b ye enye, ẹte ke ọkpọkọm edi didie ke idida ikpat iba ye Jehovah, inyụn̄ inamke oro ke nnam-didie!

² Anaedi omokụt ndise ndusụk Mme Ntiense Jehovah oro ẹnyenede uko do, onyụn̄ okụt ke iso mmọ ẹtie imam imam. Esịt enem mmọ sia mmọ ẹdiọn̄ọ ke Jehovah ama mmimọ ke ntak emi isọn̄ọde ida ye enye. (2 Chron. 16:9) Jesus ọkọdọhọ ete: “Mmọ oro ẹkọbọde ke ntak edinen ido ẹkop inemesịt . . . Ẹdara ẹnyụn̄ ẹfrọ ke idatesịt, koro utịp mbufo omokpon.”​—Matt. 5:10-12.

3. Utom 4:19, 20 ọdọhọ ke mme apostle Jesus ẹkenam nso ini ẹkekọbọde mmọ? Ntak-a?

³ Mbiet n̄kpọ emi ọkọwọrọde mme apostle Jesus ini ẹkekọbọde mmọ ọwọrọ nditọete nnyịn mfịn. Mme ebiereikpe ke n̄kponn̄kan esopikpe mme Jew ẹma “ẹwụk mmọ ẹte ẹtre nditịn̄ ikọ ke enyịn̄ Jesus.” Ikedịghe inikiet, idịghe ikaba.  (Utom 4:18; 5:27, 28, 40) Mme apostle ẹkenam n̄kpọ didie? (Kot Utom 4:19, 20.) Mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke owo emi ‘owụkde mmimọ ete ikwọrọ ikọ inọ mme owo inyụn̄ inọ ọyọhọ ikọ ntiense’ iban̄a Christ enyene odudu akan mme ebiereikpe oro. (Utom 10:42) Ke ntak oro, Peter ye John emi ẹketịn̄de ikọ ke ibuot mme apostle eken ẹma ẹdọhọ uko uko ẹte ke mmimọ idikop uyo Abasi utu ke eke mme ebiereikpe oro, ke inyeneke se idikpande mmimọ nditịn̄ n̄kpọ mban̄a Jesus. Ikọ mmọ eketie nte n̄kpọ eke mmọ ẹkebụpde mme ebiereikpe oro ẹte, ‘Ndi ẹsọn̄ esịt ẹdọhọ inam se mbufo ẹtịn̄de utu ke se Abasi etịn̄de?’

4. Utom 5:27-29 ọdọhọ ke mme apostle ẹkenam nso? Didie ke ikpekpebe mmọ?

⁴ Mme apostle oro ẹma ẹbiere “ndikop uyo Abasi nte andikara utu ke uyo owo.” Se mmọ ẹkenamde oro ke kpukpru mbon emi ẹdide ata mme Christian ẹnam tọn̄ọ oro tutu esịm emi. (Kot Utom 5:27-29.) Ẹma ẹmia mme apostle ke esopikpe mme Jew oro ke ntak emi mmọ mîkamaha ndikpọn̄ Abasi. Mmọ ẹkewọn̄ọ do, mmọ ‘ẹdara koro ẹbatde ẹte mmimọ imodot ndibọ esuene ke ntak enyịn̄ Jesus,’ ikonyụn̄ itreke ndikwọrọ ikọ!​—Utom 5:40-42.

5. Mme mbụme ewe ke ana ibọrọ?

⁵ Se mme apostle oro ẹkenamde ada nsio nsio mbụme ẹdi. Ke uwụtn̄kpọ, didie ke mmọ ndikebiere ndikop uyo Abasi utu ke uyo owo odụk ye ewụhọ Bible emi ọdọhọde “ẹsụk ibuot ẹnọ mme odudu oro ẹkponde ẹkan”? (Rome 13:1) Didie ke ikeme ‘ndikop item nnọ ukara ye mme enyene-odudu emi ẹdide mme andikara’ nte apostle Paul ọkọdọhọde, edi isụk isọn̄ọ ida ye Jehovah emi edide akakan Andikara?​—Titus 3:1.

6. (a) “Mme odudu oro ẹkponde ẹkan” ke Rome 13:1 ẹdi mmanie? Ikpanam n̄kpọ didie ye mmọ? (b) Ndi enyene ukara owo ndomokiet emi odudu esie mînyeneke adan̄a?

⁶ Kot Rome 13:1. Ke itien̄wed emi, “mme odudu oro ẹkponde ẹkan” ẹda ẹban̄a mme ukara emi ẹnyenede odudu ndidọhọ mme owo ‘nam emi, kûnam oko.’  Mme Christian ẹsisụk ibuot ẹnọ ukara. Ukara ẹsikụt ẹte ke ẹnam n̄kpọ ke nde ke nde ẹnyụn̄ ẹnịm ibet mmimọ. Ndien ndusụk ini mmọ ẹsin̄wam ikọt Abasi man owo idifịk mmọ. (Edi. 12:16) Oro esịn ẹdọhọ yak ikpe tax ye utomo emi mmọ ẹdọhọde ikpe, ibak mmọ, inyụn̄ ikpono mmọ. (Rome 13:7) Edi Jehovah mîkpayakke mmọ ẹnyene utọ odudu oro, mmọ ikpenyeneke. Se Jesus eketịn̄de ini Pontius Pilate eyen Rome emi ekedide andikara okobụpde enye mbụme anam ikụt ke edi ntre. Ini Pilate ọkọdọhọde ke ikpọdọhọ ẹwot Jesus ke ẹwot, ikpọdọhọ ẹsana ẹyak ẹsana ẹyak, Jesus ama ọdọhọ enye ete: “Afo ukpenyeneke odudu ndomokiet ndinam mi n̄kpọ ke owo mîkpetiehe ke enyọn̄ inọ fi odudu.” (John 19:11) Ukem nte odudu Pilate ekenyenede adan̄a, odudu kpukpru ukara owo ye mbon pọlitiks mfịn ẹnyene adan̄a n̄ko.

7. Ini ewe ke nnyịn mîkposụkke ibuot inọ ukara? Nso ke akpana mme andikara ẹdiọn̄ọ?

⁷ Mme Christian ẹsinịm ibet ukara, ibọhọke-bọhọ enye emi edinamde mmọ ẹbiat ibet Abasi. Ukara ẹkpedọhọ inam se Abasi akpande mîdịghe ẹdọhọ ikûnam se Abasi ọdọhọde inam, nnyịn isinyịmeke. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹkeme ndidọhọ n̄kparawa ẹdụk ekọn̄ ẹken̄wana ẹnọ idụt mmọ. c Mîdịghe mmọ ẹkeme ndidọhọ ke mmimọ iyomke ndikụt nnyịn ikamade Bible emi esop Abasi ẹsiode m̀mê n̄wed esop Abasi ekededi, ẹnyụn̄ ẹdọhọ itre ndikwọrọ ikọ ikûnyụn̄ udụk mbono esop aba. Ukara ẹkpekọbọ mbet Christ, mmọ ẹda odudu mmọ ẹnam se mîkpanamke, mmọ ẹyenyụn̄ ẹnyene mfịna ye Abasi. Jehovah ke ese mmọ!​—Eccl. 5:8.

8. Didie ke Jehovah okpụhọde ye “mme odudu oro ẹkponde ẹkan”?

⁸ Ikọ oro “ẹkponde ẹkan” ọwọrọ ke n̄kpọ oro okpon akan n̄kpọ en̄wen edi iwọrọke ke inyeneke n̄kpọ en̄wen emi mîkponke ikan enye. Ntre okposụkedi emi ẹkotde ukara “mme odudu oro ẹkponde ẹkan,” enyene owo emi kpukpru odudu ẹsịnede enye ke ubọk, Enye onyụn̄ edi n̄kon̄n̄kan. Ẹkot Jehovah Abasi “N̄kon̄n̄kan Abasi” ikanan̄ ke Bible.​—Dan. 7:18, 22, 25, 27.

9. Nso ke prọfet Daniel okokụt ke nsio nsio n̄kukụt?

⁹ Prọfet Daniel ama okụt mme n̄kukụt emi ẹnen̄erede ẹwụt ke Jehovah enyene odudu akan kpukpru mme andikara eken. Daniel ekebem iso okụt ikpọ unam inan̄ emi ẹkedade ẹban̄a mme ukara ererimbot emi ẹma ẹkedodu, oro edi Babylon, Media ye Persia, Greece, ye Rome, onyụn̄ okụt ukara Britain ye America emi ẹkarade idahaemi. (Dan. 7:1-3, 17) Ekem Daniel ama okụt Jehovah Abasi etiede ke ebekpo ke esop ke heaven. (Dan. 7:9, 10) N̄kpọ en̄wen emi prọfet Abasi oro okokụtde edi se ikpanamde mme andikara mfịn ẹmụm idem ẹnọ item.

10. Daniel 7:13, 14, 27 owụt ke Jehovah ayak ukara ofụri ererimbot esịn mmanie ke ubọk? Nso ke oro ekpep nnyịn aban̄a Enye?

¹⁰ Kot Daniel 7:13, 14, 27. Abasi ọbọ kpukpru ukara ke ererimbot emi ọnọ mbon en̄wen emi ẹnen̄erede ẹdot ndikara ẹnyụn̄ ẹnyenede odudu ẹkan mme andikara mfịn. Ọbọ ọnọ mmanie? Ọnọ “owo eke ebietde eyen owo,” emi edide Jesus Christ, ye “ndisana ikọt N̄kon̄n̄kan Abasi,” emi ẹdide owo 144,000. Mmọ ẹyekara “ke nsinsi nsinsi.” (Dan. 7:18) Imenen̄ede ikụt ke Jehovah edi  “N̄kon̄n̄kan Abasi” koro enye ikpọn̄ enyene odudu ndinam utọ n̄kpọ oro.

11. Nso efen ke Daniel ekewet emi owụtde ke odudu Jehovah akan eke mme idụt?

¹¹ Se Daniel okokụtde ke n̄kukụt oro ọsọn̄ọ se enye ama eketetịn̄ akpa. Enye ọkọdọhọ ke “Abasi enyọn̄ . . . odorode ndidem onyụn̄ odori ndidem ke itie,” afiak ọdọhọ ke “Ata Edikon̄ edi Andikara ke obio ubọn̄ ubonowo . . . ke owo ekededi eke enye amade ke enye emen ọnọ.” (Dan. 2:19-21; 4:17) Ndi enyene ini emi Jehovah okodororede mme andikara efep mîdịghe emen mme andikara efen odori? Ih, ama etịbe ntre!

12. Nọ uwụtn̄kpọ ndidem emi Jehovah okodororede efep ke ifụm ukara ke eset. (Se ndise.)

¹² Jehovah anam ẹnen̄ede ẹkụt ke odudu imọ akan eke “mme odudu oro ẹkponde ẹkan.” Se uwụtn̄kpọ ita mi. Pharaoh emi akakarade Egypt ama esịn ikọt Jehovah ke ufụn. Ẹma ẹkpe enye ubọk ediwak ini ẹte asana mmọ ayak edi enye esịn. Jehovah ama osio ikọt Esie ke ufụn onyụn̄ enyịni Pharaoh ke Ididuot Inyan̄ owot. (Ex. 14:26-28; Ps. 136:15) Edidem Belshazzar emi akakarade Babylon ama esịn usọrọ, “emenede idem an̄wana ye Ọbọn̄ enyọn̄” onyụn̄ “otoro mme abasi silver ye eke gold” utu ke Jehovah. (Dan. 5:22, 23) Edi Jehovah ama odorode owo ntan̄idem oro ọduọk ke isọn̄. “Kpa ke okoneyo” emi Belshazzar akanamde usọrọ oro ke ẹkewot enye, ẹnyụn̄ ẹmen ukara esie ẹnọ mbon Media ye Persia. (Dan. 5:28, 30, 31) Edidem Herod Agrippa I emi akakarade Palestine ama anam ẹwot apostle James onyụn̄ omụm apostle Peter ọkọkọbi eben̄e idem ndiwot Peter n̄ko. Jehovah ikayakke Herod anam uduakesịt esie. “Angel Jehovah [ama] ọtọ enye,” enye onyụn̄ akpa.​—Utom 12:1-5, 21-23.

13. Nọ uwụtn̄kpọ nte Jehovah akakande ndidem emi ẹkediande ubọk ẹdi en̄wan ye ikọt esie.

¹³ Jehovah owụt n̄ko ke ọkpọkọm ndidem ẹdian ubọk ẹdi en̄wan ye ikọt imọ, ke odudu imọ akan eke mmọ. Enye ama an̄wana ọnọ Israel, an̄wam mmọ ẹkan ndidem Canaan 31 emi ẹkediande ubọk ẹdi en̄wan ye mmọ, onyụn̄ an̄wam mmọ ẹn̄wana ẹbọ ikpọ itie ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹda. (Josh. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24) Ini Edidem Ben-hadad ye ndidem 32 en̄wen ke Syria ẹkediande ubọk ẹdi en̄wan ye Israel,  Jehovah ama akan mmọ ubọk odụk.​—1 Ndi. 20:1, 26-29.

14-15. (a) Nso ke Edidem Nebuchadnezzar ye Edidem Darius ẹketịn̄ ẹban̄a ukara Jehovah? (b) Nso ke andiwet psalm eketịn̄ aban̄a Jehovah ye mbon emi enye emekde nte idụt Esie?

¹⁴ Jehovah owụt ke imọ idi N̄kon̄n̄kan Abasi, idịghe inikiet, idịghe ikaba! Ini Edidem Nebuchadnezzar emi akakarade Babylon ọkọkpọtde inua aban̄a ‘akwa odudu esie, ufọk ubọn̄ esie, ye uku ubọn̄ esie’ utu ke ndisụhọde idem nnyịme ke Jehovah edi Enye emi odotde itoro, Jehovah ama anam enye adama. Ke ibuot ama ọkọfọn Nebuchadnezzar, enye ama otoro “Ata Edikon̄” onyụn̄ enyịme ke “ukara [Jehovah] edi ukara emi odude ke nsinsi.” Enye ama ọdọhọ n̄ko ete: “Idụhe baba owo kiet emi ekemede ndimụm enye ubọk.” (Dan. 4:30, 33-35) Ini idomo kiet ekesịmde Daniel yak enye owụt ke imọ ida ye Jehovah, Jehovah onyụn̄ anyan̄ade enye osio ke obube ekpe, Edidem Darius ama ọdọhọ ete: “Yak mme owo ẹnyek ẹnyụn̄ ẹbak Abasi Daniel. Koro enye edide odu-uwem Abasi ye Enye emi odude ke nsinsi, obio ubọn̄ esie edi obio ubọn̄ eke owo mîdisoboke, ukara esie onyụn̄ odu ke nsinsi.”​—Dan. 6:7-10, 19-22, 26, 27.

¹⁵ Andiwet psalm ọkọdọhọ ete: “Jehovah amabiat uduak mme idụt; enye amabiat ekikere mme owo,” afiak ọdọhọ: “Idụt emi Abasi mmọ edide Jehovah, kpa mbon emi enye emekde nte udeme esie, ẹkop inemesịt.” (Ps. 33:10, 12) Ata eti ntak edi oro nnyịn ndisọn̄ọ nda ye Jehovah!

16. Inịm ke nso iditịbe ke “akwa ukụt”? Nso inam inịm? (Se ndise.)

¹⁶ Imokot iban̄a se Jehovah akanamde ke ini edem. Edi nso ke idori enyịn ndikụt ke mîbịghike? Imenịm ke “akwa ukụt,” Jehovah ayanyan̄a mme asan̄autom esie emi ẹsọn̄ọde ẹda ye enye. (Matt. 24:21;  Dan. 12:1) Se Jehovah edinamde edi oro ini mme idụt emi ẹdidiande ubọk ẹn̄wana ye ikọt Abasi, oro edi Gog isọn̄ Magog, ẹdidahade ide ẹn̄wana ye kpukpru mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye Jehovah ke ofụri ererimbot. Ekpededi kpukpru idụt 193 emi ẹdude ke Esop Edidiana Mme Idụt ẹdiana kiet ẹdi en̄wan ye ikọt Jehovah, mmọ idikemeke ubọk en̄wan ye N̄kon̄n̄kan Abasi ye udịmekọn̄ esie emi ẹdude ke heaven! Jehovah ọdọhọ ete: “Ami nyemenede idemmi ke enyọn̄ nnyụn̄ nnam idemmi asana nnyụn̄ nnam ẹfiọk mi ke iso ediwak idụt; ndien mmọ ẹyefiọk ẹte ke ami ndi Jehovah.”​—Ezek. 38:14-16, 23; Ps. 46:10.

17. Ke ini iso, Bible ọdọhọ ke nso iditịbe inọ ndidem ererimbot ye mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye Jehovah?

¹⁷ En̄wan emi Gog edimende ibịne ikọt Abasi edinam ekọn̄ Armageddon an̄wana. Jehovah oyonyụn̄ osobo “ndidem ofụri isọn̄” ke ekọn̄ oro. (Edi. 16:14, 16; 19:19-21) Edi Jehovah ayanyan̄a ikọt esie sia “Enye [esikpeme] ukpọn̄ mbon oro ẹsọn̄ọde ẹda ye enye.”​—Ps. 97:10.

18. Nso ke uwak ata mme Christian ẹben̄e idem ndinam? Ntak-a? (Daniel 3:28)

¹⁸ Ke ata ediwak isua idahaemi, uwak ata mme Christian ẹnyịme ẹkọbi mîdịghe ẹwot mmọ ke ntak emi mmọ ẹmade Jehovah ẹnyụn̄ ẹdade enye nte Akakan Andikara. Mmọ ẹnyịme ndisọn̄ọ nda ye Abasi ukem nte nditọ Hebrew ita emi ẹkenyịmede ẹtop mmimọ ẹsịn ke akwa ikan̄ utu ke mmimọ ndikpọn̄ Abasi. N̄kon̄n̄kan Abasi ama onyụn̄ anyan̄a mmọ.​—Kot Daniel 3:28.

19. Nso ke Jehovah edida ibiere ikpe inọ ikọt esie? Nso ke ana inam idahaemi?

¹⁹ Enyene se David emi eketienede ewet psalm eketịn̄de emi owụtde ke ana ika iso isọn̄ọ ida ye Abasi. Enye ọkọdọhọ ete: “Jehovah eyebiere ikpe ọnọ mme owo. Kpe ikpe mi, O Jehovah, nte ekemde ye edinen ido mi nte onyụn̄ ekemde ye nsọn̄ọnda mi.” (Ps. 7:8) David ama afiak ewet ete: “Yak nsọn̄ọnda ye edinen ido ẹkpeme mi.” (Ps. 25:21) Mfọnn̄kan n̄kpọ emi owo akpadade uwem esie anam edi enye ndika iso nnam se inemde Jehovah esịt, inyụn̄ ikpọn̄ke enye ọkpọkọm nso itịbe! Ima inam ntre, eyetie nnyịn ke idem nte eketiede andiwet psalm emi ọkọdọhọde ete: “Afo omomụm mi akama ke ntak nsọn̄ọnda mi, afo oyonyụn̄ anam mi ndu ke iso fo ke nsinsi.”​—Ps. 41:12.