1, 2. (a) Nso afanikọn̄ isịm ediwak owo mfịn, ndien nso ke emi esida edi? (b) Didie ke Isaiah 41:10, 13 ekeme ndisọn̄ọ nnyịn idem?

EYENETE an̄wan kiet emi edide asiakusụn̄ ofụri ini, emi onyụn̄ ọdọde ebiowo ọdọhọ ete: “Esịt etịmede mi ke ediwak isua idahaemi, kpa ye oro nsịnde idem nnam n̄kpọ Abasi. Emi esinam n̄kûkeme ndide idap ndusụk ini, anam ndọn̄ọ, nnyụn̄ nsọn̄ ido ye mme owo. Ndusụk ini, uwem esidorode mi tutu ọdọn̄ mi ndikpa.”

² Ndi akanam utọ n̄kpọ emi ọwọrọ fi? Afanikọn̄ okpon akaha ke ererimbot Satan emi, ndien emi ekeme ndinam esịt etịmede owo tutu idem emem enye. Ndusụk ini, idem ekeme ndimem owo tutu enye ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet. (N̄ke 12:25) Ke uwụtn̄kpọ, ekeme ndidi ọdọn̄ọ ata idiọk udọn̄ọ, owo fo akpa, ọsọn̄ fi ndise mban̄a ubon fo, mîdịghe ẹkọbọ fi etieti ke ntak emi anamde n̄kpọ Abasi. Editịmede esịt oro esisan̄ade ye mme utọ afanikọn̄ emi ekeme ndinam idem emem fi inyụn̄ iyakke okop inemesịt. Edi fiọk ke Jehovah Abasi ọdiọn̄ọ kpukpru se iwọrọde fi onyụn̄ eben̄e idem ndin̄wam fi.—Kot Isaiah 41:10, 13.

3, 4. (a) Ke ini Bible etịn̄de aban̄a ndisọn̄ọ owo ubọk, nso ke emi ekeme ndiwọrọ? (b) Nso ke nnanenyịn ekeme ndinam owo?

³ Bible esiwak ndida nsio nsio ndido idem owo ntịn̄ mban̄a nsio nsio n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, Bible etịn̄ aban̄a ubọk ediwak ini. Ke Bible, ndisọn̄ọ owo ubọk ekeme ndiwọrọ ndisọn̄ọ owo  idem m̀mê ndinọ owo odudu. (Ezra 1:6; Neh. 6:9) Ikọ emi ekeme ndiwọrọ n̄ko ndinam owo enyene idotenyịn.

⁴ Ndusụk ini emi Bible ọdọhọde ke ubọk emem owo, emi esiwọrọ ke idem emem enye, ndịk anam enye, idotenyịn esie onyụn̄ akpa mfụhọ. (2 Chron. 15:7; Heb. 12:12) Uwem esiwak ndidorode mbon emi utọ n̄kpọ emi ọwọrọde. Nso ikeme ndin̄wam fi edieke nnanenyịn anamde idem emem fi, esịt etịmede fi, m̀mê akam anamde akak fi ndinam n̄kpọ Abasi? Nso idin̄wam fi ekeme ndiyọ onyụn̄ aka iso okop inemesịt ndinam n̄kpọ Abasi?

5. (a) Nso ke isiwak ndinam ke ini afanikọn̄ esịmde nnyịn, edi nso ke nnyịn mîkpefreke? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁵ Kot Zephaniah 3:16, 17. Edima Ete nnyịn Jehovah iyomke nnyịn ikop ndịk inyụn̄ iyak idem emem nnyịn ke ini afanikọn̄ esịmde nnyịn, utu ke oro enye oyom nnyịn ‘itop kpukpru editịmede esịt nnyịn idori’ imọ ke idem. (1 Pet. 5:7) Ikpanaha ifre se enye ọkọdọhọde nditọ Israel ete ke ‘ubọk imọ imụhọke ikaha ikan nte ikpanyan̄ade’ ikọt imọ. (Isa. 59:1) Iyeneme mbụk ita ke Bible emi owụtde ke Jehovah enen̄ede ama onyụn̄ ekeme ndisọn̄ọ ikọt esie idem ẹka iso ẹnam n̄kpọ esie, inamke n̄kpọ m̀mê afanikọn̄ oro esịmde mmọ okpon adan̄a didie. Se nte mbụk ita emi ẹkemede ndisọn̄ọ fi idem.

6, 7. Nditọ Israel ndikekeme ndikan mbon Amalek ekpep nnyịn nso?

⁶ Ke Abasi ama okosio nditọ Israel ke ufụn Egypt, mbon Amalek ẹma ẹdi ndin̄wana ye mmọ. Nso ke nditọ Israel ẹkenam man ẹkpekan mme asua mmọ? Moses ama ọdọhọ Joshua ada nditọ Israel aka akan̄wana ye mmọ. Moses ama asan̄a ye Aaron ye Hur ọdọk aka enyọn̄ obot emi ekekperede, man mmọ ẹkpekeme ndida n̄kụt iso ekọn̄. Ndi ndịk akanam mmọ ẹkedọk enyọn̄ obot oro? Baba-o!

⁷ Se Moses akanamde ke enyọn̄ obot oro akakam an̄wam nditọ Israel ẹkan mbon Amalek. Moses ama emenede ubọk esie ye esan̄ ata Abasi ke enyọn̄. Jehovah ama anam nditọ Israel ẹkan mbon Amalek ke ini Moses emenerede ubọk ke enyọn̄. Edi ke ini Moses osụkde ubọk ke isọn̄ ke ntak emi ubọk akaide enye, mbon Amalek ẹma ẹtọn̄ọ ndikan nditọ Israel. Aaron ye Hur ẹma ẹsọsọp “ẹda itiat ẹdinịm ẹnọ [Moses], ndien enye osụhọde etetie; Aaron ye Hur ẹnyụn̄ ẹmụm enye ubọk ẹkama, owo kiet ke n̄kan̄ emi, owo kiet ke n̄kan̄ eken, ndien ubọk esie ọsọn̄ọ ada tutu utịn osụhọde.” Jehovah ama ada ọkpọsọn̄ ubọk esie an̄wam nditọ Israel ẹkan ke ekọn̄ oro.—Ex. 17:8-13.

8. (a) Nso ke Asa akanam ke ini mbon Ethiopia ẹkeyomde ndin̄wana ye mmọ? (b) Didie ke ikeme ndikpebe Asa ke ini inyenede mfịna?

⁸ Jehovah ama owụt ke eyo Edidem Asa n̄ko ke ubọk imọ imụhọke ikaha. Bible etịn̄ aban̄a ediwak udịmekọn̄. Edi idụhe udịmekọn̄ emi akawakde nte enye oro Zerah, owo Ethiopia akadade edi ndin̄wana ye mbon Judah. Enye ekenyene mbonekọn̄ 1,000,000 emi ẹkenen̄erede ẹfiọk ndin̄wana ekọn̄. Mbonekọn̄ esie ẹma ẹkpere ndiwak utịm ikaba n̄kan mbonekọn̄ Asa, edidem Judah. Utọ udịmekọn̄ emi akpakanam ndịk anam Asa tutu enye oforo ndisịme inyụn̄ ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet. Utu ke oro, Asa ama ọsọsọp efehe ebịne Jehovah okoyom un̄wam. Idụhe owoekọn̄ ndomokiet emi ekpenịmde ke mbonekọn̄ Asa ẹkpekeme ndikan  mbonekọn̄ Ethiopia; edi idụhe se isọn̄de ikan Abasi sia enye “ekeme ndinam kpukpru n̄kpọ.” (Matt. 19:26) Jehovah ama owụt akwa odudu esie ke ini enye akakande “mbon Ethiopia ke iso Asa,” emi akanamde “n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt ke ofụri eyouwem esie.”—2 Chron. 14:8-13; 1 Ndi. 15:14.

9. (a) Nso ke Nehemiah mîkayakke akpan enye ndibọp ibibene Jerusalem? (b) Didie ke Jehovah ọkọbọrọ akam Nehemiah?

⁹ Kere nte eketiede Nehemiah ke idem ke ini enye akakade ekese Jerusalem. Ibibene obio oro ama ekpere ndiwụre mma, ndien idem ama emem mme Jew sia mme asua mmọ ẹma ẹsịn mmọ ndịk ke idem man mmọ ẹtre ndika iso mbọp ibibene Jerusalem. Ndi Nehemiah ama ayak se iketịbede emi anam idem emem enye n̄ko? Baba, ikayakke! Ama emehe Nehemiah ndisibọn̄ akam nnọ Jehovah nnyụn̄ mbuọt idem ye enye ke ini afanikọn̄ kpa nte ekemehede Moses, Asa, ye mme asan̄autom Jehovah eken. Se Nehemiah okonyụn̄ anamde ke ini afanikọn̄ emi edi oro. Ke ini mme Jew ẹkekerede ke eke mmimọ okụre, Jehovah ama ọbọrọ akam oro Nehemiah ọkọbọn̄de ke ofụri esịt oyom un̄wam. Jehovah ama ada “akwa odudu ye ọkpọsọn̄ ubọk” esie an̄wam mme Jew. (Kot Nehemiah 1:10; 2:17-20; 6:9.) Ndi emenịm ke Jehovah ke osụk adada “akwa odudu ye ọkpọsọn̄ ubọk” esie an̄wam ikọt esie mfịn?

10, 11. (a) Didie ke Satan odomo ndinam idem emem nnyịn? (b) Nso ye nso ke Jehovah esida ọsọn̄ọ nnyịn idem? (c) Didie ke afo ọbọ ufọn ukpep oro esop Abasi ẹnọde nnyịn?

¹⁰ Imenen̄ede ifiọk ke Devil oyosụk aka iso odomo nditre nnyịn ndinam n̄kpọ Abasi. Enye esinam ukara, mme ọkwọrọ ederi, ye mbon mfiakedem, ẹsu nsu ẹdori nnyịn ẹnyụn̄ ẹsịn nnyịn ndịk ke idem. Ntak emi enye esinamde emi? Enye oyom ndinam idem emem nnyịn mbak itre ndikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi. Edi Jehovah enyene odudu, enye oyonyụn̄ ada edisana spirit esie ọsọn̄ọ nnyịn idem. (1 Chron. 29:12) Ana iben̄e Jehovah ọnọ nnyịn edisana spirit esie man ikeme ndiyọ afanikọn̄ ekededi emi Satan ye ererimbot esie ẹnamde ẹsịm nnyịn. (Ps. 18:39; 1 Cor. 10:13) Imọkọm Abasi nte enye ọnọde nnyịn Bible emi ẹkedade edisana spirit esie ẹwet ye mme n̄wed Ikọ Abasi emi isibọde kpukpru ọfiọn̄. Ẹkewet Zechariah 8:9, 13 (kọt) ke ini ẹkefiakde ẹbọp ibibene Jerusalem, edi itien̄wed emi enen̄ede ebehe nnyịn mfịn.

¹¹ Jehovah esinyụn̄ ada se nnyịn isikpepde ke mme mbono esop, n̄kpri ye ikpọ mbono, ye nsio nsio ufọkn̄wed emi esop Abasi ẹnyenede ọsọn̄ọ nnyịn idem. Se isikpepde emi ẹkeme ndin̄wam nnyịn ibiere se iyomde ndinam nnọ Abasi, inen̄ede isịn idem inam n̄kpọ Abasi, inyụn̄ ikeme ndinam nsio nsio utom oro ẹnọde nnyịn ke esop Abasi. (Ps. 119:32) Ndi emesisịn ofụri ukeme fo man ọbọ un̄wam emi Jehovah adade esop esie ọnọ mi?

12. Nso ke ana inam man ika iso inyene odudu inam n̄kpọ Abasi?

¹² Jehovah ama an̄wam nditọ Israel ẹkan mbon Amalek ye mbon Ethiopia, onyụn̄ an̄wam Nehemiah ye mme Jew eken ẹfiak ẹbọp ibibene Jerusalem. Enye ayan̄wam nnyịn onyụn̄ ọnọ nnyịn odudu ndika iso n̄kwọrọ ikọ ke ini esịt etịmerede nnyịn, ke ini mme owo mîmaha ndikpan̄ utọn̄ nnọ nnyịn, m̀mê ke ini ẹbiọn̄ọde nnyịn. (1 Pet. 5:10) Edi ikpanaha iwawan̄ ubọk itie ibet Jehovah edinọ nnyịn odudu. Utu ke oro, akpana  isikot Bible kpukpru usen, itịm idem inọ mbono esop inyụn̄ idụk kpukpru urua, ikpep Bible ke idem nnyịn, inịm Utuakibuot Ubon, isinyụn̄ ibọn̄ akam, sia se Jehovah edidade inọ nnyịn odudu edi oro. Ikpanaha iyak n̄kpọ ndomokiet akpan nnyịn ndinam mme n̄kpọ emi. Edieke okụtde ke unamke mme n̄kpọ emi aba nte ekesinamde, ben̄e Jehovah ọnọ fi spirit esie man an̄wam fi. (Phil. 2:13) Edi, didie ke afo ekeme ndisọn̄ọ mbon en̄wen idem?

13, 14. (a) Nso ikọsọn̄ọ eyenete kiet idem ke n̄wan esie ama akakpa? (b) Didie ke ikeme ndisọn̄ọ kiet eken idem?

¹³ Jehovah ọnọ nnyịn ndima nditọete ke ofụri ererimbot emi ẹkemede ndisọn̄ọ nnyịn idem. Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Ẹsọn̄ọ ubọk eke ẹmemde ye edọn̄ eke ẹnyekde, ẹnyụn̄ ẹka iso ẹsiak afan̄ eke enende ẹnọ ikpat mbufo.” (Heb. 12:12, 13) Se ẹkenamde ẹnọ ediwak ikọt Abasi ke eyo mme apostle edi emi. Kpasụk ntre ke onyụn̄ edi mfịn. Eyenete kiet emi n̄wan esie akakpade, emi okonyụn̄ osobode ediwak afanikọn̄ ọkọdọhọ ete: ‘Mmedikụt ke nnyịn ikemeke ndimek idomo oro iyomde esịm nnyịn, ini emi iyomde idomo esịm nnyịn, m̀mê ikafan̄ emi ikpamade idomo esịm nnyịn. Se isinen̄erede isọn̄ọ mi idem edi ndibọn̄ akam nnyụn̄ n̄kpep Bible ke idem mi. Nditọete n̄ko ẹnen̄ede ẹdọn̄ mi esịt. Akpan n̄kpọ emi n̄kpepde edi ke ọfọn owo enen̄ede ekpere Jehovah mbemiso idomo esịmde enye.’

¹⁴ Aaron ye Hur ẹma ẹmụm Moses ubọk ẹkama man nditọ Israel ẹkan ke ekọn̄. Ọfọn nnyịn n̄ko iyom nsio nsio usụn̄ emi ikemede ndin̄wam mbon en̄wen ke ini afanikọn̄. Mmanie ke ikeme ndin̄wam? Imekeme ndin̄wam nditọete nnyịn oro ẹma ẹkesọn̄, oro ẹdọn̄ọde, emi mbonubon mmọ ẹkọbọde, mbon oro ẹkopde ndobo, m̀mê oro owo mmọ akpade. Imekeme n̄ko ndin̄wam mme uyen oro ubọkn̄ka mmọ ẹdomode ndinam mmọ ẹdue Abasi m̀mê emi ẹnyịkde ẹka ufọkn̄wed ntaifiọk mîdịghe ẹyom inyene. (1 Thess. 3:1-3; 5:11, 14) Ke ini odude ye nditọete ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ye ke an̄wautom, ke ini ẹdiade udia ọtọkiet, m̀mê ẹnemede nneme ke fon, wụt mmọ ke amama mmọ.

15. Didie ke nti ikọ oro itịn̄de ekeme ndinyene ufọn nnọ nditọete nnyịn?

¹⁵ Ke Jehovah ama akanam Edidem Asa akan akwa udịmekọn̄ mbon Ethiopia, prọfet Azariah ama ọsọn̄ọ enye ye ikọt esie idem ete: “Edi mbufo ẹnyene uko ẹkûnyụn̄ ẹyak ubọk emem mbufo, koro mbufo ẹyebọ utịp utom mbufo.” (2 Chron. 15:7) Ikọ prọfet Azariah emi ama anam Asa enyene uko osion̄o mbubiam n̄kpọ efep ke ofụri isọn̄ Judah ye Benjamin ye ke mme obio oro enye akadade enyene onyụn̄ ọdiọn̄ itieuwa Jehovah. Kpasụk ntre, se afo etịn̄de ekeme ndisọn̄ọ mbon en̄wen idem onyụn̄ an̄wam mmọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Jehovah Abasi ke ofụri esịt. (N̄ke 15:23) Ntem, sitiene menede ubọk bọrọ mbụme ke mbono esop, sia ibọrọ fo ekeme ndinyene ufọn nnọ mbon en̄wen.

16. Didie ke mbiowo ẹkeme ndisọn̄ọ nditọete ke esop idem? Tịn̄ nte nditọete ẹn̄wamde fi.

¹⁶ Jehovah ama ọsọn̄ọ Nehemiah ye mme Jew eken idem man mmọ ẹka iso ẹbọp ibibene Jerusalem. Mmọ ẹma ẹbọp ibibene oro ẹkụre ke usen 52 kpọt. (Neh. 2:18; 6:15, 16) Nehemiah ikadaha-da iteme mme owo se ẹkpenamde, edi enye ama etiene anam utom oro. (Neh. 5:16) Ediwak mbiowo mfịn ẹkpebe Nehemiah;  mmọ ẹsitiene ẹbọp n̄kpọ ẹnọ esop Abasi mîdịghe ẹtiene ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹnam Ufọkmbono Obio Ubọn̄ asana. Mmọ ẹsisọn̄ọ nditọete idem n̄ko ke ini mmọ ẹsan̄ade ye mmọ ke an̄wautom ye ke ini mmọ ẹnamde utom ubọkerọn̄.—Kot Isaiah 35:3, 4.

17, 18. Nso ke nnyịn mîkpefreke ke ini afanikọn̄ esịmde nnyịn?

¹⁷ Ndidiana ye nditọete nnyịn nnam n̄kpọ Jehovah anam nnyịn idu ke emem. Emi anam nnyịn inen̄ede ikpere nditọete nnyịn n̄ko, onyụn̄ anam ikụt ke Obio Ubọn̄ Abasi eyenem. Nte isọn̄ọde nditọete nnyịn idem, emi anam mmọ ẹkeme ndiyọ nsio nsio n̄kpọ emi ọwọrọde mmọ ẹnyụn̄ ẹka iso ẹdori enyịn ke ini emi Abasi edinamde kpukpru n̄kpọ ẹfọn. Ke ini nnyịn isọn̄ọde nditọete nnyịn idem, emi esin̄wam nnyịn n̄ko inen̄ede isịn idem inam n̄kpọ Abasi inyụn̄ ikụt nte edinemde ndidu ye mmọ ke Obio Ubọn̄ Abasi. Mmọdo, ọfọn ika iso isọn̄ọ kiet eken idem sia emi ayan̄wam kpukpru nnyịn ika iso iyọ se ededi emi ọwọrọde nnyịn, inyụn̄ ika iso inam n̄kpọ Jehovah.

¹⁸ Ndifiọk nte Jehovah akan̄wamde onyụn̄ ekpemede ikọt esie ke eset ekpenyene ndinam nnyịn inen̄ede ibuọt idem ye enye mfịn. Ntre, “kûyak ubọk emem fi” ke ini afanikọn̄ esịmde fi m̀mê ke ini uwem enen̄erede ọsọn̄ ye afo! Utu ke oro, bọn̄ akam nọ Jehovah nyụn̄ yak enye ada akwa ubọk esie an̄wam fi onyụn̄ ada fi esịm Obio Ubọn̄ esie.—Ps. 73:23, 24.