“OWO emi edi owo eke mmekde nte ada enyịn̄ mi aka iso mme idụt ye ndidem.” (Utom 9:15) Ọbọn̄ nnyịn Jesus eketịn̄ ikọ emi aban̄a eren Jew kiet emi akakabarede edi Christian. Ẹkedikot eren emi apostle Paul.

Kiet ke otu ndidem emi Paul akadade ke iso esie ekedi Nero, Akwa Edidem Rome. Nso ke akpanam edieke ẹkpedade fi ẹka iso utọ edidem emi ke ntak ukwọrọikọ? Ntak edi oro ẹdọhọde nnyịn ikpebe apostle Paul. (1 Cor. 11:1) Usụn̄ kiet emi ikemede ndikpebe enye edi ndise nte enye akanamde n̄kpọ ke ini ẹkedade enye ẹka esop ke eyo esie.

Idụt Israel ẹkesinịm Ibet Moses; Ibet emi ekesin̄wam mme Jew oro ẹkemade Abasi ẹdu eti uwem ke ebiet ekededi oro mmọ ẹdụn̄de. Ke Pentecost eke isua 33 ama ekebe, Abasi ikoyomke ikọt esie ẹka iso ẹnịm Ibet Moses aba. (Utom 15:28, 29; Gal. 4:9-11) Kpa ye oro, Paul ye mme Christian eken ikọdọhọke mme owo ẹkûnịm Ibet Moses; oro akanam mmọ ẹkeme ndikwọrọ ikọ ifụre ifụre nnọ ediwak mme Jew. (1 Cor. 9:20) Paul ama esikam aka synagogue ọkọkwọrọ ikọ ọnọ mbon oro ẹkefiọkde Abasi Abraham, onyụn̄ ada N̄wed Abasi Usem Hebrew ọkọk ibuot ye mmọ.—Utom 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Jerusalem ekedi akpa itie emi mme apostle ẹkemekde ndidu nse enyịn ke utom ukwọrọikọ. Mmọ ẹma ẹsikpep mme owo n̄kpọ ke temple. (Utom 1:4; 2:46; 5:20) Paul ama esika Jerusalem; edi isan̄ kiet, ẹma ẹmụm enye ẹsịn ke ufọk-n̄kpọkọbi do. Ini oro ke ẹketọn̄ọ ndikpe ikpe emi akanamde ẹmen enye ẹka Rome.

Ukara Rome ẹkese didie se Paul ọkọkwọrọde? Man ibọrọ mbụme emi, ọfọn ibem iso ifiọk nte ukara Rome ẹkesede ido ukpono. Mmọ ẹma ẹnyịme mbon oro ẹdụn̄de ke nsio nsio ebiet ke obio ukara mmọ ẹka iso ẹkpono mme abasi mmọ, amakam edi emi idinamke mme owo ẹsọn̄ ibuot ye ukara Rome m̀mê ẹnam se mîfọnke.

 Enyene mme n̄kpọ emi ukara Rome ẹkenyịmede mme Jew ẹnam, edi emi mmọ mîkenyịmeke mbon en̄wen ẹnam. N̄wed oro, Backgrounds of Early Christianity ọdọhọ ete: “Ukara Rome ikesifịnake Ido Ukpono Mme Jew. . . . Ntre mme Jew ẹma ẹnyene ifụre ndikpono Abasi mmọ, owo ikonyụn̄ inyịkke mmọ ẹtiene ẹkpono mme abasi mbon Rome. Mme Jew ẹkesinịm ibet mmọ ke ebiet emi mmọ ẹdụn̄de.” Owo ikesinyụn̄ inyịkke mmọ ẹdụk ekọn̄. * Paul ama anam ukara Rome ẹfiọk ke mme Christian ẹnyene ukem unen emi ibet Rome ọnọde ido ukpono mme Jew.

Mbon emi mîkamaha Paul ẹma ẹdomo enyọn̄ ye isọn̄ ndinam mme owo ye ukara ẹsua Paul. (Utom 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Kere se iketịbede isan̄ kiet. Mbiowo ke Jerusalem ẹma ẹkop nte ẹtịn̄de ufụmikọ ẹte ke Paul ekekpep mme Jew ete “ẹfiak edem ẹkpọn̄ Moses.” Utọ ufụmikọ oro ama ekeme ndinam mme Jew oro ẹkekabarede ẹdi Christian ẹkere ke Paul inịmke Ibet Moses. Emi n̄ko ama ekeme ndinam mbon Sanhedrin ẹda mme Christian nte mbon nsọn̄ibuot emi ẹkpọn̄de Ido Ukpono Mme Jew ẹyom ndida ke idem. Edieke emi ekpeketịbede, oro akpakanam ẹsịn mfịna ye mme Jew emi ẹkekabarede ẹdi Christian. Ẹkpekebịn mmọ ẹsion̄o ke obio ẹnyụn̄ ẹkpan mmọ ndikwọrọ ikọ ke temple m̀mê ke synagogue. Ntem, mbiowo ẹma ẹdọhọ Paul aka temple akanam n̄kpọ emi Abasi mîkọdọhọke ẹnam aba, edi emi mîkonyụn̄ idịghe idiọkn̄kpọ, man owụt ke ufụmikọ oro ekedi nsu.—Utom 21:18-27.

Paul ama anam se mbiowo ẹkedọhọde enye, ndien emi ama ọnọ enye ifet “[ndin̄wana] nnyụn̄ nda ibet nnam eti mbụk ọsọn̄ọ ada.” (Phil. 1:7) Ke ini Paul okodude ke temple, mme Jew ẹma ẹsịn ntịme ye enye ẹnyụn̄ ẹyom ndiwot enye. Edi etubom mbonekọn̄ Rome ama ọdọhọ ẹmen Paul ẹkesịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ke ini ẹkeyomde ndimia Paul, enye ama ọdọhọ mmọ ke imọ idi eyen Rome. Ntre ẹma ẹmen enye ẹka Caesarea, sia do ke mbon Rome ẹketie ẹkara Judea. Enye ama enyene ifet do ndikwọrọ ikọ uko uko nnọ mbon ukara. Etie nte emi ama anam ediwak owo do ẹdinen̄ede ẹfiọk Ido Ukpono Christ.

Utom ibuot 24 etịn̄ nte Paul akadade ke ikpe ke iso Felix, owo emi mbon Rome ẹkemekde akara Judea. Felix ama ọdọdiọn̄ọ ndusụk n̄kpọ emi mme Christian ẹnịmde. Mme Jew ẹma ẹdori Paul ikọ ẹte ke enye anam n̄kpọ ita emi abiatde ibet Rome. Mmọ ẹkedọhọ ke enye ama anam mme Jew ẹsọn̄ ibuot ye ukara Rome, ke enye enyene n̄ka ntịme emi enye adade usụn̄, onyụn̄ odomo ndisabade temple emi ukara Rome ẹkesede enyịn. (Utom 24:5, 6) Se mmọ ẹkedoride Paul emi ama edi se ẹkpekedade ẹwot enye.

Ọfọn nnyịn ifiọk nte Paul akanamde n̄kpọ ke ini ẹkedoride enye ikọ. Enye ikesịnke ntịme, ikonyụn̄ isọn̄ọke owo enyịn. Enye ama etịn̄ aban̄a Ibet ye mme Prọfet onyụn̄ ọdọhọ ke imọ imenyene unen ndikpono “Abasi mme ete ete” imọ kpa nte ibet Rome ọnọde mme Jew eken unen ndinam. (Utom 24:14) Nte ini akakade, ẹma ẹda enye ẹka iso Porcius Festus ye iso Edidem Herod Agrippa. Enye ama onyụn̄ owụt mmọ ke imenyene unen ndikwọrọ ikọ onyụn̄ akam ọkwọrọ ikọ ọnọ mmọ.

Ke ini ẹkeyomde ndikwan̄a ikpe Paul, enye ama ọdọhọ ete: “Ẹda mi ẹsọk Caesar!” Caesar ekedi andikara emi ekenyenede odudu akan ini oro.—Utom 25:11.

Angel ama ọdọhọ Paul ete: “Afo enyene ndida ke iso Caesar.” (Utom 27:24) Ke ini Nero, Akwa Edidem Rome ọkọtọn̄ọde ukara, enye ama ọdọhọ ke imọ idikpehe kpukpru ikpe. Isua itiaita ama ebe mbemiso enye ọkọtọn̄ọde ndikpe ikpe mme owo. Ke ofụri ini oro, mbon en̄wen ẹkesikpe ikpe mme owo. N̄wed oro The Life and Epistles of Saint Paul ọdọhọ ke Nero ekesitie ke ufọkubọn̄ esie ye mme ọnọitem esie, emi ẹkenen̄erede ẹfiọk n̄kpọ ẹnyụn̄  ẹwọrọde etop, ekpe ikpe owo ekededi emi enye oyomde ndikpe.

Bible itịn̄ke m̀mê Nero ekekpe ikpe Paul m̀mê ọkọdọhọ mbon en̄wen ẹkpe ikpe esie ekem ẹtịn̄ ẹnọ imọ. Edide Nero ekekpe ikpe Paul m̀mê ọkọdọhọ mbon en̄wen ẹkpe, etie nte Paul ama anam mmọ ẹfiọk ke imọ ituak ibuot inọ Abasi mme Jew, ke imesinyụn̄ idọhọ kpukpru owo ẹsụk ibuot ẹnọ ukara. (Rome 13:1-7; Titus 3:1, 2) Paul ama owụt mbon ukara Rome ke ibet Rome ọnọ imọ unen ndikwọrọ eti mbụk, etie nte emi akanam esop Caesar ẹtebe enye ikpe.—Phil. 2:24; Philem. 22.

Jesus ọkọdọhọ mbet esie ete: “Ẹyedụri mbufo ẹda ẹka iso mme andikara ye iso ndidem ke ntak mi, man ẹdi ntiense ẹnọ mmọ ye mme idụt.” (Matt. 10:18) Edi ata n̄kpọ ukpono ndida ke iso ukara ke ntak Jesus. Ke ini ẹsimende nnyịn ẹka esop ke ntak eti mbụk, nnyịn imesida ibet iwụt ke imenyene unen ndikwọrọ eti mbụk. Imesinyụn̄ ikan ediwak ini. Inamke n̄kpọ m̀mê nso ke ẹbiere ke esop, nnyịn imọdiọn̄ọ ke ukara owo ikemeke ndinọ nnyịn ofụri unen oro iyomde man ikeme ndikwọrọ eti mbụk. Obio Ubọn̄ Abasi kpọt editre kpukpru ufịk ye utụk oro ẹtụkde nnyịn mfịn.—Eccl. 8:9; Jer. 10:23.

Mfịn, nnyịn imekeme ndinam ẹnọ enyịn̄ Jehovah ubọn̄ ke ini inamde mme owo ẹfiọk se inịmde. Ukem nte Paul, ana inam emi uko uko ye ukpono ukpono. Jesus ọkọdọhọ mbet esie ‘ẹkûkere se mmọ ẹditịn̄de inyan̄a idem, koro imọ iyọnọ mmọ se ẹditịn̄de ye ọniọn̄ emi kpukpru mme andibiọn̄ọ mmọ mîdikemeke ndifan̄a m̀mê ndineni.’—Luke 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 Pet. 3:15.

Ke ini ẹdade nnyịn ẹka iso ndidem, mme andikara, ye mbon ukara eken ke ntak eti mbụk, emi esinọ nnyịn ifet ndikwọrọ ikọ nnọ mbon oro nnyịn mîkpekemeke ndikwọrọ ikọ nnọ. Ndusụk ikpe oro isikande esinam ẹkpụhọ ndusụk ibet onyụn̄ anam inyene ifụre ndikwọrọ ikọ, nnyụn̄ n̄kpono Abasi nnyịn. Edi, inamke n̄kpọ m̀mê nso ke ẹbiere ke esop, nte ikọt Abasi ẹsinamde n̄kpọ uko uko ke mme ini ntem esinem Jehovah esịt.