1, 2. (a) Uwem ekpetie didie edieke Bible mîkpodụhe? (b) Nso ikeme ndinam Ikọ Abasi enen̄ede an̄wan̄a nnyịn?

EKERE ke uwem fo ekpetie didie edieke mûkpunyeneke Bible? Ọkpọsọn̄ fi ndinyene nti item nda ndu uwem. Ukpûfiọkke Abasi, ukpûnyụn̄ ufiọkke ntak emi enye okobotde nnyịn ye nte n̄kpọ editiede ke ini iso. Akpanam didie ọfiọk nte Jehovah ekesinamde n̄kpọ ye mme owo?

² Imọkọm Jehovah sia enye ọnọ nnyịn Bible man ifiọk kpukpru n̄kpọ emi. Enye ọn̄wọn̄ọ ke Ikọ imọ edidu ke nsinsi. Apostle Peter ama etịn̄ aban̄a se ẹwetde ke Isaiah 40:8. Itien̄wed emi inen̄ekede itịn̄ iban̄a Bible, edi etịn̄ aban̄a etop emi odude ke Bible. (Kot 1 Peter 1:24, 25.) Ikọ Abasi eyenen̄ede an̄wan̄a nnyịn edieke ikotde enye ke usem emana nnyịn. Mbon emi ẹmade Ikọ Abasi ẹkụt ke emi edi akpanikọ. Mbon oro ẹmade Abasi ẹma ẹsịn idem ẹkabade Bible ke nsio nsio usem ẹnọ ediwak owo kpa ye oro mîkememke, ẹkesinyụn̄ ẹkọbọde mmọ. Se mmọ ẹkenamde oro ekem ye uduak Abasi emi edide yak “kpukpru orụk owo ẹnyene edinyan̄a ẹnyụn̄ ẹsịm nnennen ifiọk akpanikọ.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

³ Ke ibuotikọ emi, iyeneme se inamde Ikọ Abasi odu esịm  mfịn kpa ye oro (1) usem esikpụhọrede, (2) ukara okokpụhọrede, (3) ẹkenyụn̄ ẹkọbọde mme akabade Bible. Didie ke ndineme mme n̄kpọ emi edin̄wam nnyịn? Emi ayanam itetịm ima Ikọ Abasi, inyụn̄ inen̄ede ima Jehovah emi akanamde ẹwet Bible ke ufọn nnyịn.—Mic. 4:2; Rome 15:4.

4. (a) Didie ke usem esikpụhọde nte ini akade? (b) Nso iwụt ke Abasi ama kpukpru usem, ndien didie ke emi anam fi ada Abasi?

⁴ Usem esikpụhọde nte ini akade. Ndusụk ikọ oro ẹkesitịn̄de ke eset in̄wan̄ake mme owo aba, ndusụk ẹdiwọrọ n̄kpọ en̄wen. Ekeme ndidi emeti ndusụk ikọ ke usem mbufo emi mîn̄wan̄ake owo aba idahaemi. Ntre ke onyụn̄ edi ye usem Hebrew ye Greek emi ẹkedade ẹwet Bible. Usem Hebrew ye Greek emi mme owo ẹsemde mfịn enen̄ede okpụhọde ye enye oro ẹkedade ẹwet Bible. Iwakke mbon oro Bible emi ẹkedade usem Hebrew ye Greek ẹwet an̄wan̄ade, ekpededi mmọ ẹdiọn̄ọ usem Hebrew m̀mê Greek oro ẹsemde mfịn. Ntre, ana ikot Bible ke usem emi an̄wan̄ade nnyịn. Ndusụk owo ẹkere ke edieke ifiọkde usem Hebrew ye Greek emi ẹkedade ẹwet Bible, ke Bible eyenen̄ede an̄wan̄a mmimọ. Edi ekeme ndidi oro idin̄wamke mmọ. * Enem nnyịn ke ẹkabade ofụri Bible m̀mê ndusụk ikpehe esie ẹkpere ndisịm usem 3,000. Emi owụt ke Jehovah oyom “kpukpru mme idụt ye esien ye usem” ẹkot Ikọ esie. (Kot Ediyarade 14:6.) Ndi emi inamke fi etetịm ekpere edima Abasi nnyịn emi mîsisarike owo?—Utom 10:34.

5. Nso ikanam Bible King James Version ọwọrọ etop?

⁵ Nte ima iketetịn̄, mme usem ẹsikpụhọde nte ini akade, ntre ke onyụn̄ edi ye mme usem emi ẹkedade ẹkabade Bible. Bible emi akan̄wan̄ade owo ke ini ẹkekabarede ekeme nditre ndin̄wan̄a owo nte ini akade. Uwụtn̄kpọ kiet edi Bible Ikọmbakara oro ẹkotde King James Version, emi ẹkesiode ke 1611. Enye ama esịne ke otu Bible Ikọmbakara emi mme owo ẹkemade ẹkan. Ndusụk Ikọmbakara emi mme owo ẹkesisemde ẹketo Bible King James Version. * Ẹma ẹsịn enyịn̄ Jehovah ke Bible oro kpa ye oro ekedide ke itie ifan̄ kpọt. Ke mme itie emi enyịn̄ “Jehovah” okodude ke ata akpa Bible emi ẹkewetde ke usem Hebrew, mmọ ẹma ẹkpụhọ ẹwet “ỌBỌN̄” ke ikpọ abisi. Idem ke ini ẹkefiakde ẹmịn̄ Bible emi, ẹkesụk ẹwet “ỌBỌN̄” ke ikpọ abisi ke ndusụk itie ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek. Mmọ ndiwet “ỌBỌN̄” ke ikpọ abisi owụt ke mmọ ẹfiọk mme itie emi akpanade ẹwet enyịn̄ Abasi ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek.

6. Nso inam ima Edikabade Eke Obufa Ererimbot?

⁶ Kpa ye emi mme owo ẹkemade Bible King James Version, mme ikọ esie ikan̄wan̄ake owo aba nte ini akakade. Ntre ke onyụn̄ edi ye mme Bible eken oro ẹkekabarede ke mme usem en̄wen. Ndi esịt inemke fi ndinyene Edisana N̄wed Abasi—Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke usem mbufo? Usem oro ẹkabarede ofụri Bible emi m̀mê ndusụk ikpehe esie ẹbe 150; ediwak owo ẹkeme ndikot enye mfịn ke usem mmọ. Ikọ oro  ẹdade ẹkabade Bible emi ẹsinam Ikọ Abasi ọsọp an̄wan̄a owo. (Ps. 119:97) Ata akpan n̄kpọ emi anamde ima Edikabade Eke Obufa Ererimbot edi ke ẹwet enyịn̄ Abasi ke mme itie emi enye okpodude.

7, 8. (a) Ntak emi N̄wed Abasi Usem Hebrew mîkan̄wan̄ake ediwak mme Jew? (b) Nso ke ẹkot Septuagint usem Greek?

⁷ Ndusụk ini, ke ini idụt kiet ẹkande idụt en̄wen ẹbọ ukara ẹkara, mmọ ẹsiwak ndinam idụt oro mmọ ẹkande do ẹkabade ẹsem usem mmimọ. Ke ini utọ n̄kpọ emi eketịbede, nso ke Jehovah akanam man mme owo ẹnyene Bible ke usem emi an̄wan̄ade mmọ? Uwụtn̄kpọ kiet ke eset an̄wam nnyịn ibọrọ mbụme emi. Nditọ Israel m̀mê mme Jew ẹkeda usem Hebrew ẹwet akpa n̄wed 39 ke Bible. Mmọ ke ẹkebem iso ‘ẹyak edisana ikọ Abasi ẹsịn ke ubọk.’ (Rome 3:1, 2) Edi n̄kpọ nte isua 300 mbemiso Christ amanade, usem Hebrew ikan̄wan̄ake ediwak mme Jew aba. Nso iketịbe? Akwa Alexander ama anam mme idụt oro enye akakande ẹkabade ẹsịne ke idak Ukara Greece. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Ata ediwak owo oro ẹkedụn̄de ke mme idụt oro enye akakande ẹkedisem usem Greek. Mme Jew emi ẹkedụn̄de ke nsio nsio obio emi Greece akakarade ẹkedisem usem Greek n̄ko. Ntre usem Hebrew ikan̄wan̄ake ata ediwak mmọ. Nso ke ẹkenam man Ikọ Abasi an̄wan̄a mmọ?

⁸ Ke n̄kpọ nte isua 250 mbemiso Christ amanade, ẹma ẹkabade akpa n̄wed Bible ition ke usem Hebrew ẹsịn ke usem Greek. Ẹkekụre ndikabade mme n̄wed Bible eken ke usem Hebrew nsịn ke usem Greek ke n̄kpọ nte isua 200 mbemiso Christ amanade. Ẹkedikot se ẹkekabarede emi Septuagint usem Greek. Akpa ini emi ẹkekabarede ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹsịn ke usem Greek ekedi oro.

9. (a) Didie ke Septuagint ye mme Bible eken oro ẹkekabarede ẹken̄wam mme owo? (b) Ewe n̄wed Bible ke ama akan ke N̄wed Abasi Usem Hebrew?

⁹ Septuagint usem Greek ama anam mme Jew emi ẹkesemde usem Greek ye mbon en̄wen ẹkeme ndikot Ikọ Abasi ke usem emi an̄wan̄ade mmọ. Kere nte esịt ekenemde mmọ ndikop m̀mê ndikot Ikọ Abasi ke usem emi an̄wan̄ade mmọ! Nte ini akakade, ẹma ẹkabade ndusụk ikpehe ke Bible ẹsịn ke mme usem emi ediwak owo ẹkesemde, utọ nte usem Syriac, Gothic, ye Latin. Ediwak owo ẹma ẹkeme ndikot Ikọ Abasi ke usem oro an̄wan̄ade mmọ ndien, ẹnyụn̄ ẹnyene mme n̄wed Bible oro mmọ ẹmade ẹkan. Nnyịn n̄ko imenyene mme n̄wed Bible oro imade ikan. (Kot Psalm 119:162-165.) Ikọ Abasi aka iso ndidu nsịm mfịn kpa ye oro usem emi ediwak owo ẹsemde esikpụhọrede.

10. Nso ikanam ata ediwak owo ẹkûnyene Bible ke eyo John Wycliffe?

¹⁰ Enyene ini emi mme andikara ẹkedomode ndikpan mme owo ndinyene Bible. Edi mbon oro ẹkemade Abasi ẹma ẹsịn ifịk ẹnam mme owo ẹnyene Bible. Owo kiet ke otu mmọ ekedi John Wycliffe, emi okodude uwem n̄kpọ nte isua 600 emi ekebede. Enye ama enịm ke akpana kpukpru owo ẹkot Bible. Edi ke eyo esie, ata ediwak mme usụhọde owo ke England ikenyeneke Bible. Ntak-a? Mmọ ikenyeneke okụk ndidep. Ẹkeda ubọk ẹsion̄o Bible ẹwet ini oro,  ndien Bible ama ọsọn̄ urua etieti. Ediwak owo ikonyụn̄ ikemeke ndikot n̄wed ini oro. Ekeme ndidi mmọ ẹma ẹsikop nte ẹkotde Bible ke ufọkabasi, edi nnyịn ikereke m̀mê se ẹkesikotde oro ama esin̄wan̄a mmọ. Ntak idọhọde ntre? Sia ẹkeda usem Latin ẹwet Bible Vulgate emi ẹkesikotde ke ufọkabasi ini oro. Ini oro usem Latin ikan̄wan̄ake ata ediwak owo! Nso ke Jehovah akanam man mme owo ẹkeme ndikot Bible ke usem emana mmọ?—N̄ke 2:1-5.

11. Didie ke Bible Wycliffe akan̄wam mme owo?

¹¹ Ke 1382, ẹma ẹsio Bible Ikọmbakara emi ẹkekotde Bible Wycliffe. Mme anditiene Wycliffe emi ẹkekotde mme Lollard ẹma ẹnen̄ede ẹma Bible oro. Mmọ ẹma ẹsisan̄a ke obio ke obio ke ofụri England ẹkwọrọ ikọ. Mmọ ẹkeyom mme usụhọde owo ẹkop ikọ Abasi. Mmọ ẹma ẹsikot Bible Wycliffe emi ẹnọ mme owo, ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ enye emi ẹkewetde ke ubọk ẹnọ mme owo. Se mmọ ẹkenamde oro ama anam ata ediwak owo ẹfiak ẹdima Bible.

12. Nso ke ikpọ owo ufọkabasi ẹkenam Wycliffe ye mme anditiene enye?

¹² Ndi Wycliffe ye ikọt esie ndinam mme owo ẹnyene Bible ama enem ikpọ owo ufọkabasi? Ikenemke! Mmọ ẹma ẹsua Wycliffe etieti, ẹsua Bible esie, ẹsua mme anditiene enye ẹnyụn̄ ẹkọbọ mmọ. Mmọ ẹma ẹfụn̄ isọn̄ ẹyom Bible Wycliffe ẹnyụn̄ ẹfọp se mmọ ẹkekụtde. Mmọ ẹma ẹdọhọ ke Wycliffe asasua ufọkabasi idem ke ete mbon ama akakpa. Edi inyeneke se ẹkemede ndinam owo emi ama akakpa. Kpa ye oro, ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹsọn̄ esịt ẹkebụhọde ọkpọ Wycliffe ẹfọp ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ ntọn̄ oro ke Akpa Swift. Edi sia ediwak owo ẹkenen̄erede ẹyom ndifiọk se Bible ekpepde, ikpọ owo ufọkabasi ikekemeke ndikpan mmọ ndikot Bible. Ke ediwak isua ama ekebe, ediwak owo ke Europe ye mme itie en̄wen ẹma ẹtọn̄ọ ndikabade Bible man mme usụhọde owo ẹnyene ẹkot ke usem emi an̄wan̄ade mmọ.

13. Nso inam inịm ke Ikọ Abasi ayaka iso odu, didie ke oro anam inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah?

¹³ Ikpanaha ikere ke Abasi ọkọnọ edisana spirit esie ẹda ẹkabade Bible  Septuagint, Bible Wycliffe, King James Version m̀mê Bible en̄wen oro ẹkekabarede. Edi se ikpepde iban̄a nte ẹkesan̄ade ẹkabade mme Bible emi, ye mme Bible en̄wen, kpa ye oro ẹkekọbọde mme andikabade mmọ, anam ikụt ke ikọ Abasi osu. Ikọ Abasi aka iso odu nte Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde. Ndi emi inamke fi enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah onyụn̄ enịm ke mme un̄wọn̄ọ esie eken ẹyesu?—Josh. 23:14.

14. Didie ke Bible anam inen̄ede ima Jehovah?

¹⁴ Ndidiọn̄ọ nte Bible asan̄ade odu esịm mfịn anam ibuọt idem ye Jehovah inyụn̄ inen̄ede ima enye. * Ekpedi Jehovah ikamaha nnyịn inyụn̄ iyom ndikpep nnyịn se idifọnde ye nnyịn, ndi enye akpakanam ẹwet Bible, onyụn̄ anam enye odu esịm mfịn? (Kot Isaiah 48:17, 18.) Ọfọn ima Jehovah inyụn̄ inịm ibet esie man iwụt ke imama se enye anamde ọnọ nnyịn.—1 John 4:19; 5:3.

15. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi etienede?

¹⁵ Sia imade Ikọ Abasi, imoyom se ikotde enen̄ede an̄wan̄a nnyịn. Didie ke ikeme ndibọ ufọn ke ini ikotde Bible ke idem nnyịn? Nso idin̄wam nnyịn inam mme owo ẹma Bible ke ini ikwọrọde ikọ inọ mmọ? Didie ke nditọete emi ẹnọde utịn̄ikọ ẹkpenam mme owo ẹkụt ke se mmimọ ikpepde oto Bible? Iyọbọrọ mme mbụme emi ke ibuotikọ emi etienede.