1. Ntak emi mîkpaha nnyịn idem nte ediwak owo ẹkerede ke mmimọ ikemeke ndiberi edem ke owo ekededi?

 MME owo ke ererimbot Satan emi ifiọkke eke mmọ ẹkpeberide edem. Mmọ isimaha uwem ikpọ mbon mbubehe, mbon pọlitiks, ye ikpọ owo ufọkabasi. Ediwak owo ikemeke ndiberi edem ke mme ufan mmọ, mbọhọidụn̄ mmọ, idem ye mbonubon mmọ. Ikpanaha akpa nnyịn idem sia Bible ọdọhọ ke mme akpatre usen, mme owo idinyeneke nsọn̄ọnda, ẹdidi mbon edidọk, ye mme andida owo nnọ. Emi ọwọrọ ke mme owo ẹditie nte Satan emi edide abasi editịm n̄kpọ emi. Enye idịghe se ẹkemede ndiberi edem.​—2 Tim. 3:1-4; 2 Cor. 4:4.

2. (a) Anie ke ikeme ndinen̄ede mbuọt idem? (b) Nso ke ndusụk owo ẹkeme ndikere?

² Sia idide mme Christian, imọfiọk ke imekeme ndinen̄ede mbuọt idem ye Jehovah. (Jer. 17:7, 8) Imenen̄ede inịm ke enye ama nnyịn, ke enye idinyụn̄ ‘ikpọn̄ke’ mme ufan esie. (Ps. 9:10) Imekeme ndibuọt idem n̄ko ye Christ Jesus sia enye ama edikpa ọnọ nnyịn. (1 Pet. 3:18) Ke ini n̄kpọ eketịbede ọnọ nnyịn yak inam item Bible, ima ikụt ke esin̄wam etieti. (2 Tim. 3:16, 17) Imenịm ke imekeme ndibuọt idem ye Jehovah ye Jesus, inyụn̄ inịm se Bible etịn̄de. Edi ndusụk owo ẹkeme ndikere m̀mê mmimọ imekeme ndiberi edem ke nditọete. Edieke idọhọde ke imekeme ndiberi edem ke mmọ, nso ikeme ndin̄wam nnyịn?

3. Nso akwa n̄kpọ ke Jehovah anam ọnọ nnyịn? (Mark 10:29, 30)

³ Jehovah emek nnyịn esịn ke otu ikọt esie ke ofụri ererimbot. Akwa n̄kpọ ke enye anam ọnọ nnyịn emi, ndien asan̄a ye ediwak ufọn! (Kot Mark 10:29, 30.) Imenyene nditọete ke ofụri ererimbot emi ẹmade Jehovah ukem nte nnyịn, ẹnyụn̄  ẹdomode ofụri ukeme mmọ ndidu uwem nte enye ọdọhọde. Usem nnyịn, nte ẹsinamde n̄kpọ ke edem nnyịn, ye nte isisịnede n̄kpọ ẹkeme ndikpụhọde ye eke mmọ, edi imenen̄ede ima mmọ ekpededi ikụt mmọ akpa ini. Esinen̄ede enem nnyịn ndidiana ye mmọ ntoro nnyụn̄ n̄kpono edima Ete nnyịn emi odude ke heaven.​—Ps. 133:1.

4. Ntak emi iyomde nditọete nnyịn?

⁴ Idahaemi ke oyom inen̄ede idiana ye nditọete nnyịn. Ndusụk ini, mmọ ẹsin̄wam nnyịn iyọ se iwọrọde nnyịn. (Rome 15:1; Gal. 6:2) Mmọ ẹsin̄wam nnyịn isịn idem inam n̄kpọ Jehovah inyụn̄ ika iso idi ufan esie. (1 Thess. 5:11; Heb. 10:23-25) Ekere ke ekpetie nnyịn didie ekpedi nnyịn ikenyeneke nditọete emi ẹn̄wamde nnyịn ibiọn̄ọ mme asua nnyịn emi ẹdide Satan kpa Devil ye idiọk ererimbot esie? Idibịghike, Satan ye mbon emi enye adade usụn̄ ẹyedi en̄wan ye ikọt Abasi. Ini oro ama ekem, esịt eyenen̄ede enem nnyịn nte inyenede nditọete emi ẹn̄wamde nnyịn!

5. Ntak emi ekemede ndisọn̄ ndusụk owo ndiberi edem ke nditọete mmọ?

⁵ Esisọn̄ ndusụk nditọete ndiberi edem ke nditọete mmọ ekpedi eyenete ama emen ikọ idịbi emi ẹketịn̄de ẹnọ enye eketịn̄ ọnọ owo en̄wen, eyenete inamke se enye ọkọdọhọde ke iyanam, mîdịghe edi ke eyenete ama etịn̄ m̀mê anam n̄kpọ emi akabiakde mmọ odụk ọkpọ. Mme n̄kpọ ntem ẹkeme ndinam ọsọn̄ ndiberi edem ke nditọete. Edi nso ikeme ndin̄wam nnyịn iberi edem ke mmọ?

6. Didie ke ima ekeme ndin̄wam nnyịn iberi edem ke mme owo? (1 Corinth 13:4-8)

⁶ Ima esinam iberi edem ke mme owo. Akpa Corinth ibuot 13 etịn̄ ediwak n̄kpọ aban̄a ima emi ẹdin̄wamde nnyịn iberi edem  mîdịghe ifiak itọn̄ọ ndiberi edem ke mbon en̄wen. (Kot 1 Corinth 13:4-8.) Ke uwụtn̄kpọ, ufan̄ikọ 4 ọdọhọ ke “ima enyenyene anyanime onyụn̄ ọfọn ido.” Jehovah esinyene ime ye nnyịn idem ke ini iduede enye. Ana nnyịn n̄ko inyene ime ye nditọete nnyịn mmọ ẹkpetịn̄ mîdịghe ẹnam n̄kpọ emi afịnade m̀mê ayatde nnyịn. Ufan̄ikọ 5 ọdọhọ ke ‘ima isọpke iyatesịt, ibatke idiọk ibon.’ Nnyịn ‘idibatke idiọk nditọete nnyịn ibon,’ oro edi ke nnyịn idimụmke ndudue mmọ idọn̄ ke edọn̄. Ecclesiastes 7:9 ọdọhọ ikûyak “esịt awara ndiyat” nnyịn. Enen̄ede ọfọn inam item Ephesus 4:26 emi ọdọhọde: “Ẹkûyak utịn osụhọde edisịm iyatesịt mbufo”!

7. Didie ke se idude ke Matthew 7:1-5 ekeme ndin̄wam nnyịn iberi edem ke mme owo?

⁷ N̄kpọ en̄wen emi edin̄wamde nnyịn iberi edem ke nditọete edi ndida mmọ nte Jehovah adade. Abasi ama mmọ, isinyụn̄ iwetke ndiọi n̄kpọ mmọ ibon. Ikpanam ntre n̄ko. (Ps. 130:3) Utu ke ndiyet enyịn nse ndudue mmọ, akpana idomo nte ikekeme ndikụt nti edu mmọ inyụn̄ ikere iban̄a nti n̄kpọ emi mmọ ẹkemede ndinam. (Kot Matthew 7:1-5.) Ọfọn inịm ke mmọ ẹyom ndinam se inende idịghe se iyatde nnyịn, sia Bible ọdọhọ ke ima “enenịm kpukpru n̄kpọ ke akpanikọ.” (1 Cor. 13:7) Edi iwọrọke ke Jehovah oyom iberi edem ke mme owo nnan nnan. Enye oyom iberi edem ke mmọ sia mmọ ẹwụt ke imedi se ẹberide edem. *

8. Nso idin̄wam fi esiberi edem ke nditọete fo?

⁸ Esida ini mbemiso ikemede ndiberi edem ke nditọete nnyịn. Edi nso idin̄wam fi anam oro? Nen̄ede diọn̄ọ mmọ. Sineme nneme ye mmọ ama aka mbono esop. Sisan̄a ye mmọ ka ukwọrọikọ. Nyene ime ye mmọ, nọ mmọ ini ẹnam n̄kpọ ẹwụt ke edi se ẹberide edem ke mmọ. Nsonso oro, ekeme ndidi edisasat se etịn̄de ọnọ owo emi osụk odomode ndidiọn̄ọ. Nte ini akade, ekeme ndidi ọyọtọn̄ọ nditịn̄ nte etiede fi ke idem nnọ enye. (Luke 16:10) Edi nso ke edinam edieke eyenete emi afo ekeberide edem ọtọde fi edem ke isọn̄? Kûsọsọp udọhọ ke imọ isan̄ake n̄kpọ ye enye aba; kam nọ enye ini. Kûyak se owo ifan̄ ẹkenamde fi anam okûberi edem aba ke nditọete eken. Man ekeme ndinam se itịn̄de emi, imọn̄ ineme uwụtn̄kpọ nti ikọt Abasi ifan̄ emi mîketreke ndiberi edem ke mbon en̄wen kpa ye emi ndusụk owo ẹketọde mmọ edem ke isọn̄.

9. (a) Didie ke Hannah okowụt ke ibuọt idem ye Jehovah kpa ye ndudue ndusụk mbon emi Jehovah ekemekde ẹda ikọt esie usụn̄? (b) Nso ke mbụk Hannah ekpep fi aban̄a ndiberi edem ke mbon emi Jehovah ọdọhọde ẹse ẹban̄a ikọt esie? (Se ndise.)

⁹ Ndi akanam eyenete emi adade usụn̄ ke esop anam fi n̄kpọ emi ekerede ke idịghe enye akpanam utọ n̄kpọ oro? Ekpedi ntre, mbụk Hannah ekeme ndin̄wam fi. Ini oro, Eli ekedi akwa oku ke Israel. Enye ama esinyụn̄ ada mme owo usụn̄ ke n̄kpọ Abasi, edi ubon esie ikọwọrọke usụn̄. Nditọ esie mbiba ẹkedi mme oku. Mmọ ẹma ẹdu oburobụt uwem, ẹnyụn̄ ẹsan̄a ẹsuene idem; edi ete mmọ ikenen̄ekede isua inọ mmọ. Jehovah ama ayak Eli osụk edi akwa oku. Kpa ye kpukpru oro, Hannah ikọdọhọke ke adan̄a nte Eli osụk edide akwa oku, imọ idikaha aba tent utuakibuot ikatuak ibuot inọ Jehovah. Enyene ini emi Hannah akakade tent utuakibuot ekeseme ukụt esie ọnọ Jehovah. Ekedi Eli okụt enye ọbọn̄de akam oro, enye edue ekere ke enye akpa mmịn. Eli ama odori mma  mbon oro ukụt ama okobụn̄ ama do ikọ, ibụpke kan̄a ifiọk se ikedide mfịna. (1 Sam. 1:12-16) Hannah ama ọn̄wọn̄ọ ke imọ ikpenyene eyen erenowo, ke iyayak enye inọ Jehovah. Enye ama eben̄e idem ndinam se enye ọkọn̄wọn̄ọde kpa ye edide Eli edise eyen oro enyịn ke tent utuakibuot. (1 Sam. 1:11) Ndi akana ẹsụk ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ndiọi n̄kpọ nditọ Eli oro? Ih, Jehovah ama onyụn̄ ọnọ mmọ ufen ke nnennen ini. (1 Sam. 4:17) Edi mbemiso oro, Jehovah ama ọdiọn̄ Hannah onyụn̄ anam enye enyene eyen erenowo emi ekekerede Samuel.​—1 Sam. 1:17-20.

10. Didie ke Edidem David akaka iso eberi edem ke mbon en̄wen kpa ye emi ndusụk owo ẹketọde enye edem ke isọn̄?

¹⁰ Ndi akanam ata ufan fo ọtọ fi edem ke isọn̄? Ekpedi ntre, uwụtn̄kpọ Edidem David ayan̄wam fi. Ufan David kiet ekekere Ahithophel. Edi ini Absalom eyen David okodomode ndibọ ete esie ukara, Ahithophel ama akadiana ye Absalom. Anaedi ama abiak David etieti nte eyen esie ye owo emi enye akadade nte owo idem ẹkenamde enye utọ n̄kpọ oro! Edi David ikayakke oro akpan enye ndiberi edem ke mbon en̄wen. David ama aka iso eberi edem ke ufan esie en̄wen emi ekekerede Hushai, emi mîkọwọn̄ọkede ida ye mbon emi ẹken̄wanade ye David. David ikeduehe ndiberi edem ke Hushai sia Hushai ama owụt ke idi ata ufan. Enye ama akam anam n̄kpọ emi akpakadade enye ibuot man an̄wam David.​—2 Sam. 17:1-16.

11. Didie ke asan̄autom Nabal okowụt ke imeberi edem ke Abigail?

¹¹ Ẹyak ineme uwụtn̄kpọ asan̄autom Nabal kiet. Enyene ini emi David ye irenowo emi ẹkedude ye enye ẹkesiode esịt ẹkpeme mme asan̄autom Nabal. Nabal ekedi eyen Israel afiak edi imọ owo. Nte ini akakade, David ama eben̄e Nabal ete ọnọ irenowo emi ẹkedude ye imọ udia, ke se ededi emi enye edikemede ndinọ mmimọ ekem. Ke ini Nabal ekesịnde ekpri eben̄e oro, David ama ayat esịt etieti onyụn̄ ebiere ndiwot kpukpru irenowo ke ufọk Nabal. Asan̄autom Nabal kiet ama emen n̄kpọ oro eketịn̄ ọnọ Abigail an̄wan Nabal. Enye ekesịne ke otu irenowo emi ẹkeyomde ndiwot do, enye ama onyụn̄ ọfiọk ke Abigail ekeme ndinyan̄a imọ. Utu ke ndikefehe, enye  ama enịm ke Abigail ekeme ndinịme ikan̄ emi osụk okpotde edi do. Asan̄autom oro ekeberi edem ke Abigail sia ẹma ẹdiọn̄ọ Abigail nte n̄wan emi enyenede ọniọn̄. Se Abigail akanamde ama owụt ke asan̄autom oro ikeduehe nte ekeberide edem ke enye. Abigail ama enyene uko akpan David ndinam se enye akaduakde ndinam. (1 Sam. 25:2-35) Enye ama enịm ke David ayanam nnennen n̄kpọ.

12. Didie ke Jesus okowụt ke imeberi edem ke mme mbet imọ kpa ye ndudue mmọ?

¹² Jesus ama eberi edem ke mme mbet esie kpa ye mme ndudue mmọ. (John 15:15, 16) Ini James ye John ẹkeben̄ede Jesus san̄asan̄a itie ke Obio Ubọn̄, Jesus ikọdọhọke ke mmọ ẹnam n̄kpọ Abasi man ẹdia udori, m̀mê ke mmọ idịghe aba mme apostle. (Mark 10:35-40) Nte ini akakade, kpukpru mme mbet Jesus ẹma ẹfehe ẹkpọn̄ enye okoneyo emi ẹkemụmde enye. (Matt. 26:56) Edi Jesus iketreke ndiberi edem ke mmọ. Kpa ye emi Jesus ekenen̄erede ọdiọn̄ọ ndudue mmọ, enye ama “ama mmọ tutu esịm utịt.” (John 13:1) Ke Jesus ama ekeset edi, enye ama ọnọ mme apostle esie 11 emi ẹkesọn̄ọde ẹda ye enye ikpọ utom ẹnam, oro edi, ẹda iso ke ndinam mme owo ẹdi mbet imọ ẹnyụn̄ ẹse ẹban̄a mme ọsọn̄urua erọn̄ imọ. (Matt. 28:19, 20; John 21:15-17) Jesus ikanamke ndudue ndiberi edem ke mme apostle esie emi mîkọfọnke ima. Kpukpru mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam n̄kpọ Abasi tutu ẹkpan̄a. Hannah, David, asan̄autom Nabal, Abigail, ye Jesus ẹma ẹberi edem ke mbon emi mîkọfọnke ima. Mmọ ẹdot se ikpebede.

13. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndiberi edem ke mme owo?

¹³ Ndi akanam emetịn̄ ikọ idịbi ọnọ eyenete edi etise, edikop ikọ oro ke inua owo en̄wen? Utọ n̄kpọ oro esibiak owo tutu. Sista kiet ama emen mfịna esie eketịn̄ ọnọ ebiowo. Enye okoyom ikọ oro edi sụk enye, sụk ebiowo oro. Edem usen, n̄wan ebiowo oro ama okot sista oro ọsọn̄ọ idem. Ikọ idịbi sista oro ke n̄wan ebiowo oro okokot sista oro ọsọn̄ọ idem oro, emi ọwọrọde ke enye ama ọdiọn̄ọ se ebe esie ekenemede ye sista oro. Idịghe se ẹtetịn̄, ama enen̄ede ọsọn̄ sista oro ndiberi edem ke ebiowo oro. Edi se ifọnde edi ke sista oro ama emen mfịna oro eketịn̄ ọnọ ebiowo en̄wen, ndien ebiowo oro ama an̄wam enye afiak eberi edem ke mbiowo.

14. Nso ikan̄wam brọda kiet afiak eberi edem ke nditọete esie?

¹⁴ Brọda kiet ama ayat esịt ye mbiowo iba ke ata anyan ini sia enye ekekere ke mmọ idịghe se iberide edem. Edi enye ama ọtọn̄ọ ndikere se brọda kiet emi enye ekenen̄erede okpono eketịn̄de ete ke Satan edi asua nnyịn, idịghe nditọete nnyịn. Ikọ oro ikawakke n̄kukọhọ edi ama esịne n̄kpọ. Brọda oro ama ada ini ekere ikọ oro ye se enye edinamde. Ke ama ọkọbọn̄ akam ọdọhọ Jehovah an̄wam imọ, enye ama ekeme ndinam emem ye mbiowo oro.

15. Ntak emi ekemede ndida ini mbemiso ẹfiakde ẹberi edem ke owo? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹⁵ Ndi akanam ẹbọ fi utom emi ẹkenọde fi anam ke esop? Utọ n̄kpọ oro ekeme ndibiak owo. Mbemiso 1940, ini mbon Nazi ẹkekarade Germany, Grete ye eka esie ẹkedi Mme Ntiense Jehovah, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam n̄kpọ Abasi ini ẹkekpande utom nnyịn. Grete ekesitaip Enyọn̄-Ukpeme ọnọ nditọete. Edi ke ini nditọete ẹkedifiọkde ke ete Grete asasua Mme Ntiense Jehovah, mmọ ẹma ẹbọ enye utom oro sia ndịk ama anam mmọ ke ete Grete ekeme ndimen se ẹsinamde ke esop n̄kọdọhọ mbon emi ẹkọbọde Mme Ntiense Jehovah. Edi mfịna Grete ikokụreke do. Ke ofụri ini ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba,  nditọete ikọnọhọ Grete ye eka esie Enyọn̄-Ukpeme, ẹkpekụt mmọ ke efak owo ikọn̄ke mmọ ikọn̄. N̄kpọ oro ama abiak Grete tutu. Ama ebịghi mbemiso enye efende nditọete oro onyụn̄ afiakde eberi edem ke mmọ. Edi nte ini akakade, enye ama ekere ke anaedi Jehovah efen nditọete oro, ke akpana imọ ifen n̄ko. *

16. Ntak emi nnyịn mîkpayakke n̄kpọ ndomokiet akpan nnyịn ndiberi edem ke nditọete?

¹⁶ Ekpedi mbiet n̄kpọ oro ọwọrọ fi, nam se idin̄wamde fi afiak eberi edem ke mbon en̄wen. Ekeme ndida fi ini ndinam oro, edi akpanam udûtuaha n̄kpọfiọk. Ke uwụtn̄kpọ, ekpedi akanam amadia udia emi mîfọnke ndien afo ọdọn̄ọ, ekeme ndidi eyesinen̄ede ekpeme se ayakde odụk fi inua. Edi iditoho ke ntak idiọk udia ini kiet oro afo ọdọhọ ke udûdiaha udia aba. Ukem ntre, iditoho ke ntak emi owo kiet ọkọtọde nnyịn edem ke isọn̄, nnyịn idọhọ ke nnyịn idinen̄ekede iberi edem ke nditọete aba. Imọdiọn̄ọ ke mmọ ifọnke ima. Edieke inamde se idin̄wamde nnyịn ifiak iberi edem ke mmọ, iyokop inemesịt ikan nte ikokopde. Emi ayan̄wam nnyịn ifiọk se ikpanamde man in̄wam nditọete en̄wen ẹberi edem ke nditọete mmọ.

17. Ntak edide akpan n̄kpọ ndiberi edem ke nditọete? Idineme nso ke ibuotikọ emi etienede?

¹⁷ Ọsọsọn̄ ndiberi edem ke owo ke ererimbot Satan emi. Edi imesiberi edem ke nditọete nnyịn sia imama mmọ, mmọ n̄ko ẹnyụn̄ ẹma nnyịn. Ndiberi edem ke nditọete nnyịn esinam idat esịt onyụn̄ anam idiana kiet, se idinyụn̄ in̄wamde nnyịn edi oro ke mfịna emi osụk edide ke ini iso. Nso ke edinam ekpedi owo ọtọ fi edem ke isọn̄ ndien afo uberike edem ke enye aba? Domo ndida mfịna oro nte Jehovah adade, nam se Bible etịn̄de, nen̄ede ma nditọete fo, nyụn̄ kpep n̄kpọ to mbụk mme owo ke Bible. Imekeme ndisio se ẹkenamde nnyịn mfep ke esịt inyụn̄ ifiak iberi edem ke nditọete nnyịn. Ima inam ntre, iyenyene ediwak ufan ‘emi ẹdianade nnyịn ẹkan eyeneka.’ (N̄ke 18:24) Iyom nditọete ẹdi se iberide edem, edi oyom idi se mmọ ẹberide edem n̄ko. Ke ibuotikọ emi etienede, iyeneme se ikpanamde man idi se nditọete ẹberide edem.