1. Didie ke ikeme ndidiọn̄ọ ke owo edi se iberide edem?

 OWO emi ẹkemede ndiberi edem esidomo ndinam se enye ọkọn̄wọn̄ọde, esinyụn̄ etịn̄ akpanikọ. (Ps. 15:4) Mme owo ẹdiọn̄ọ ke utọ owo oro iditọhọ mmimọ edem ke isọn̄. Nte iyomde nditọete nnyịn ẹda nnyịn edi oro. Ikpanam nso man idi se ẹberide edem?

2. Didie ke ikeme ndiwụt ke imedi se ẹberide edem?

² Nnyịn ididọhọke mme owo ke ana mmọ ẹberi edem ke nnyịn, ẹmama, imaha-ma. Ana inanam n̄kpọ iwụt ke imedi se ẹberide edem. Ẹsidọhọ ke ndiberi edem ke owo etie nte okụk. Okụk esisọn̄ ndinyene; edi ekeme nditak owo ukọm ibietke ke ikan̄. Ukem ntre, ndinam n̄kpọ man idi se ẹberide edem idịghe n̄kpọ usen kiet, edi ekpri n̄kpọ ntem ekeme ndinam mme owo ẹtre ndiberi edem ke nnyịn. Jehovah anam n̄kpọ emi anamde iberi edem ke enye. Tutu amama nnyịn idinyeneke ntak nditre ndiberi edem ke enye sia enye ‘esinam akpanikọ ke kpukpru utom esie.’ (Ps. 33:4) Enye oyom nnyịn ikpebe imọ. (Eph. 5:1) Eyak ineme uwụtn̄kpọ ndusụk ikọt Jehovah emi ẹkekpebede Ete mmọ eke heaven, ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ndiwụt ke imedi se ẹberide edem. Iyonyụn̄ ineme edu ition emi ẹdin̄wamde nnyịn idi se ẹkemede ndiberi edem.

3-4. Didie ke prọfet Daniel okowụt ke imedi se ẹberide edem? Nso ke oro akpanam ibụp idem nnyịn?

³ Prọfet Daniel ama enen̄ede edi se ẹberide edem onyụn̄  edi se ikpebede. Kpa ye emi ẹkemụmde enye ẹka Babylon, nte enye okodude uwem ama anam ẹsọp ẹkụt ke enye edi se ẹberide edem. Mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹberi edem ke enye ini Jehovah akan̄wamde enye akabade ndap Nebuchadnezzar Edidem Babylon. Ini kiet, Daniel ama ọdọhọ edidem ke Jehovah inemke esịt ye enye; idịghe utọ etop oro ke edidem okpokoyom ndikop. Ama oyom Daniel enyene uko man ekeme ndinọ etop oro sia Nebuchadnezzar ekedi owo ikponesịt! (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Ke ediwak isua ama ekebe, Daniel ama afiak owụt ke imedi se ẹberide edem ini enye akakabarede etop oro ekewetde ke ibibene ufọk ubọn̄ edidem Babylon. (Dan. 5:5, 25-29) Nte ini akakade, Darius owo Media ye ikpọ owo esie ẹma ẹkụt ke Daniel “[enyene] n̄wọrọnda spirit.” Mmọ ẹma ẹkụt ke Daniel “[ekedi] owo akpanikọ, owo inyụn̄ ikwe nte enye etrede nditịn̄ enyịn ke utom m̀mê anamde idiọkido ndomokiet.” (Dan. 6:3, 4) Se do-o! Idem mme andikara oro mîkokponoke Jehovah ẹma ẹkụt ke asan̄autom Jehovah emi edi se ẹberide edem!

⁴ Nte ikerede iban̄a uwụtn̄kpọ Daniel, imekeme ndibụp idem nnyịn: ‘Mbon oro mîdịghe Mme Ntiense Jehovah ẹdiọn̄ọ mi nte nso utọ owo? Ndi ẹdiọn̄ọ mi nte owo emi esinamde se akpanade enye anam, onyụn̄ edi se ẹberide edem?’ Ọfọn ibụp idem nnyịn mme mbụme emi sia ikpedi se ẹberide edem, mme owo ẹyetoro Jehovah.

5. Nso ikan̄wam Hananiah edi se ẹberide edem?

⁵ Ini Nehemiah emi ekedide andikara ọkọbọpde ibibene Jerusalem ama ke isua 455  mbemiso eyo Christ, enye ama oyom irenowo emi ẹkemede ndiberi edem man ẹse ẹban̄a Jerusalem. Hananiah emi ekedide ọbọn̄ Ọkpọsọn̄ Ebiet ekesịne ke otu mbon emi Nehemiah ekemekde. Bible ọdọhọ ke Hananiah ekedi ‘owo emi ẹkemede ndiberi edem, emi okonyụn̄ abakde ata Abasi akan ediwak mbon en̄wen.’ (Neh. 7:2) Hananiah ama ama Jehovah ikonyụn̄ iyomke ndiyat Jehovah esịt, oro akanam enye esisịn idem anam utom ekededi oro ẹnọde enye. Utọ nti edu oro ẹyenam idi se ẹberide edem ke utom emi ẹnọde nnyịn inam ke esop Abasi.

6. Didie ke Tychicus okowụt ke idi ufan emi apostle Paul ekemede ndiberi edem?

⁶ Yak ise uwụtn̄kpọ Tychicus emi ekedide eyenete emi apostle Paul ekeberide edem. Ini ẹkekọbide Paul ke ufọk, enye ama ọfiọk ke Tychicus iditọhọ imọ edem ke isọn̄ onyụn̄ ọdọhọ ke enye edi “anam-akpanikọ asan̄autom.” (Eph. 6:21, 22) Paul ama enịm ke Tychicus ayasan̄a edeme nditọete ke Ephesus ye Colossae leta, ọsọn̄ọ mmọ idem, onyụn̄ ọdọn̄ mmọ esịt. Tychicus anam iti nditọete irenowo emi ẹsidade Ikọ Abasi ẹsọn̄ọ nnyịn idem. Mmọ ẹdi mbon akpanikọ ẹnyụn̄ ẹdi se ẹberide edem.​—Col. 4:7-9.

7. Mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ke esop mbufo ndidi se ẹberide edem ekpep fi nso?

⁷ Imenen̄ede ima nte mbiowo ye mme asan̄autom unamutom nnyịn ẹdide se ẹberide edem. Mmọ ẹsisịn idem ẹnam utom emi ẹnọde mmọ ukem nte Daniel, Hananiah, ye Tychicus. Ke uwụtn̄kpọ, ini ikade mbono esop ufọturua, nnyịn isitiehe ikpa ekikere m̀mê ẹma ẹdeme kpukpru se ẹdinamde ẹnọ nditọete. Esinem mbiowo ndikụt nte nditọete oro ẹkenọde se ẹdinamde ẹtịmde idem ẹnyụn̄ ẹnamde se ẹkenọde mmọ! Ke uwụtn̄kpọ, ima ikot mbon emi isikpepde Bible mbono esop utịturua, nsia isiyemekede nnyịn m̀mê ẹma ẹmek eyenete emi edinọde utịn̄ikọ. Imọdiọn̄ọ n̄ko ke mme n̄wed oro ididade ika ukwọrọikọ mmọdo. Nditọete emi ẹmade Abasi mi ẹsinen̄ede ẹse ẹban̄a nnyịn, imonyụn̄ ikọm Jehovah nte inyenede mmọ! Edi nso ye nso ke ikpanam iwụt ke nnyịn ke idem nnyịn imedi se ẹberide edem?

8. Nso ke nnyịn mîkpanamke man iwụt ke imekere iban̄a nditọete nnyịn? (Mme N̄ke 11:13)

⁸ Imama nditọete nnyịn, esinyụn̄ ọdọn̄ nnyịn ndidiọn̄ọ nte n̄kpọ etiede ye mmọ. Edi ana idiọn̄ọ ebiet inamde itre, ikûnyụn̄ idodụn̄ọde mmọ. Ndusụk nditọete ke eyo mme apostle ẹkedi “mme etịn̄ ikọ-edem ye mme esịn idem ke mbubehe mbon en̄wen, ẹtịn̄ mme n̄kpọ oro mmọ mîkpetịn̄ke.” (1 Tim. 5:13) Nsa nnyịn-o, nnyịn iyomke nditie ntre. Yak idọhọ ke owo etịn̄ ikọ idịbi ọnọ nnyịn onyụn̄ ọdọhọ yak ikọ ikọt inyan̄ atak ke ikọt inyan̄. Ke uwụtn̄kpọ, sista nnyịn ekeme nditịn̄ udọn̄ọ esie m̀mê mfịna efen emi esịmde enye nnọ nnyịn onyụn̄ ọdọhọ ikûtịn̄ unọ owo. Ọfọn inam se enye ọdọhọde oro. * (Kot Mme N̄ke 11:13.) Idahaemi yak ineme mme ini en̄wen emi nnyịn mîkpasuanke ikọ idịbi.

9. Didie ke nsio nsio owo ke ubon ẹkpewụt ke imedi se ẹberide edem?

⁹ Di se mbonubon mbufo ẹkemede ndiberi edem. Odu mme n̄kpọ ke ufọk emi mîkpanaha owo ndomokiet ke ubon emen eketịn̄ ke an̄wa. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wan ekeme ndinyene ido emi edide n̄kpọ imam ọnọ ebe esie. Ndi ọkpọfọn ebe esie emen eketịn̄ ọnọ  mbon en̄wen onyụn̄ anam bụt anam n̄wan esie? Ikpọfọnke! Enye ama n̄wan esie inyụn̄ iyomke ndinam n̄kpọ ekededi emi ediyatde enye. (Eph. 5:33) Mme uyen isiyomke ẹnam n̄kpọ ye mmimọ nte idi ata nditọwọn̄. Ana mme ete ye eka ẹdiọn̄ọ emi. Mmọ idimenke ndudue nditọ mmọ ika iketịn̄ inọ mbon efen sia oro eyesuene nditọ oro. (Col. 3:21) Ọfọn nditọ ẹkpep ndinam n̄kpọ nte mme ọdiọn̄ọ-idem owo, ẹkûmen n̄kpọ emi ekemede ndisuene mbon eken ke ubon ẹketịn̄ ẹnọ mbon en̄wen. (Deut. 5:16) Edieke owo kiet kiet ke ubon mîmenke n̄kpọ ufọk mmọ emi mînaha ẹtịn̄ ke an̄wa iketịn̄, mmọ ẹyenen̄ede ẹkpere kiet eken.

10. Anie edi “ata ufan”? (Mme N̄ke 17:17)

¹⁰ Di owo emi mme ufan fo ẹkemede ndiberi edem. Odu ndusụk n̄kpọ emi ẹditịbede inọ nnyịn, nnyịn ikere ke akpana itịn̄ inọ akpan ufan nnyịn. Edi ekeme ndisọn̄ nnyịn nditịn̄ ndusụk ini. Ekeme ndidi imeheke nnyịn nditịn̄ se isịnede nnyịn ke esit nnọ owo ekededi, ndien ima idifiọk ke ufan nnyịn ama emen se iketịn̄de inọ enye asan̄a asuan, ekeme nditie nnyịn nte eke nnyịn okụre. Edi esinem nnyịn ndinyene ufan emi edide ima itịn̄ ikọ inọ, nnyịn idiọn̄ọ ke utọn̄ owo efen idikopke! “Ata ufan” edi oro.​—Kot Mme N̄ke 17:17.

11. (a) Didie ke mbiowo ye iban mmọ ẹsiwụt ke imedi se ẹberide edem? (b) Nso ke ikeme ndikpep nto ebiowo emi edide ekese aban̄a n̄kpọ esop emi mîdịghe se ẹtịn̄de ẹnọ owo, enye inemeke n̄kpọ oro ye ubon esie? (Se ndise.)

¹¹ Di se nditọete fo ẹkemede ndiberi edem. Nditọete ẹda mbiowo emi mîsiyarakede ikọ idịbi mbon efen nte “ebiet eke ẹdịbede ẹbọhọ ofụm ye ọtọ udak edịm.” (Isa. 32:2) Imekeme nditịn̄ se ededi nnọ utọ mbiowo oro sia imọdiọn̄ọ ke ikọ oro ayatak ye mmọ. Nnyịn isinyụn̄ ikpakke mmọ ẹtịn̄ n̄kpọ emi mînaha nnyịn idiọn̄ọ ẹnọ nnyịn. N̄kpọ efen edi ke imesikpono iban mbiowo nnyịn sia mmọ isidomoke ndikpak mme ebe mmọ ẹtịn̄ n̄kpọ emi mînaha mmọ ẹdiọn̄ọ ẹnọ mmọ. Ọfọn nte ebiowo mîsitịn̄ke ikọ idịbi nditọete inọ n̄wan esie. N̄wan ebiowo kiet ọkọdọhọ ete: “Mmama nte ebe mi esidide enye  ama ọkọsọn̄ọ nditọete idem mîdịghe an̄wam eyenete emi enyenede mfịna enye imenke se mmọ ẹkenemede iditịn̄ inọ mi, ukpọk enyịn̄ mmọ nsikopke enye ke inua. Enem mi nte ebe mi mîsitịn̄ke mme n̄kpọ ntre inọ mi, sia ndifịnake idem ke mme n̄kpọ emi mmen̄kemeke ndinam n̄kpọ mban̄a. Oro esinam nneme nneme ifụre ifure ye kpukpru nditọete. Mmonyụn̄ nnịm ke n̄kpọdọhọ ebe mi nte etiede mi ke idem mîdịghe ndọhọ enye mfịna mi, ke ndikopke owo efen ke inua.” Kpukpru nnyịn iyom ndidi se mme owo ẹkemede ndiberi edem. Mme edu ewe ẹdin̄wam nnyịn? Yak ineme ition ise.

12. Ntak emi ikemede ndidọhọ ke ima edi akpan edu emi anade inyene man idi se ẹkemede ndiberi edem?

¹² Ima edi akpan edu emi esinamde owo edi se ẹkemede ndiberi edem. Jesus ọkọdọhọ ke ewụhọ iba emi ẹdide n̄kponn̄kan ẹdi nnyịn ndima Jehovah ye mbọhọidụn̄ nnyịn. (Matt. 22:37-39) Ima oro imade Jehovah esinam ọdọn̄ nnyịn ndidi se ẹberide edem ukem nte Jehovah. Sia imade nditọete nnyịn, nnyịn isisuanke ikọ idịbi mmọ. Ikpanaha itịn̄ n̄kpọ emi ekemede ndisịn mmọ ke mfịna, edinamde mmọ bụt, m̀mê edibiakde mmọ.​—John 15:12.

13. Didie ke nsụhọdeidem esin̄wam nnyịn idi se ẹkemede ndiberi edem?

¹³ Nsụhọdeidem ayan̄wam nnyịn idi se ẹkemede ndiberi edem. Christian emi osụhọrede idem isidịghe owo emi edide n̄kpọ ama etetịbe ebem iso ẹkop enye ke inua, man anam mbon en̄wen ekere ke imenen̄ede idiọn̄ọ n̄kpọ. (Phil. 2:3) Enye isidomoke ndinam mbon en̄wen ẹkere ke enyene akpan n̄kpọ emi imọ idiọn̄ọde emi mîdịghe se ẹtịn̄de ẹnọ mbon en̄wen. Ekpedi enyene se ikerede iban̄a se Bible mîtịn̄ke m̀mê se n̄wed esop Abasi mîtịn̄ke, nsụhọdeidem idiyakke isan̄a isuan ekikere idem nnyịn.

14. Didie ke mbufiọk edin̄wam nnyịn idi se ẹkemede ndiberi edem?

¹⁴ Mbufiọk ayan̄wam Christian ọdiọn̄ọ ‘ini enye okpodopde uyo ye ini enye ekpetịn̄de ikọ.’ (Eccl. 3:7) Ẹsidọhọ ke “ododop ọfọn akan ọdọhọ.” Ikọ oro ọwọrọ ke ndusụk ini ọfọn ndidop uyo utu ke nditịn̄ ikọ. Oro anam Mme N̄ke 11:12 ọdọhọ ete: “Owo akwa mbufiọk isioroke uyo.” Se uwụtn̄kpọ kiet mi. Enyene ebiowo kiet emi enen̄erede ọdiọn̄ọ utom esop, ndien mme esop efen ẹkpenyene ikpọ mfịna, ẹsiwak ndidọhọ enye akan̄wam. Kop se ebiowo efen eketịn̄de aban̄a ebiowo oro mi: “Enye esikpeme se enye etịn̄de etieti, akananam inua ibọhọke enye yak etịn̄ mfịna mme esop emi enye akakade akan̄wam.” Nte ebiowo emi enyenede mbufiọk anam mbiowo ke esop mmọ ẹkpono enye. Mmọ ẹnịm ke enye idisioho mfịna esop mmimọ inyan ke an̄wa.

15. Nọ uwụtn̄kpọ emi owụtde ke ndidi owo akpanikọ ekeme ndinam idi se ẹberide edem.

¹⁵ Nditịn̄ akpanikọ edi n̄kpọ efen emi edin̄wamde nnyịn idi se ẹkemede ndiberi edem. Imesiberi edem ke owo akpanikọ sia imọdiọn̄ọ ke enye esitịn̄ akpanikọ kpukpru ini. (Eph. 4:25; Heb. 13:18) Yak idọhọ ke oyom ndidiọn̄ọ nte ekpekpepde Bible ọfọn akan nte ekpepde idahaemi. Ntre, afo ọdọhọ owo akpan̄ utọn̄ ini ọnọde utịn̄ikọ onyụn̄ ọdọhọ fi ebiet oro akpanamde ọfọn akan oro. Ekere ke anie edisio akpanikọ etịn̄ ọnọ fi? Ndi edi owo emi esitịn̄de se inemde fi m̀mê edi owo emi esitịn̄de ofụri akpanikọ ọnọ fi edi ọdiọn̄ọ nte etịn̄de? Ibọrọ enye oro isọn̄ke nan̄a. Bible ọdọhọ ete: “Ndisua nnọ owo ke iso ọfọn akan ndịbe ima. Unan emi owo  ima ọnọde ẹdi unan akpanikọ.” (N̄ke 27:5, 6) Kpa ye edisọn̄de nnyịn ndida akpanikọ oro ufan nnyịn etịn̄de ke nsonso oro, ikpada iyokụt ke edifọn ye nnyịn nte ini akade.

16. Didie ke Mme N̄ke 10:19 owụt ntak emi ọfọnde isimụm idem ikama?

¹⁶ Edieke iyomde ndidi se ẹberide edem, ọfọn isimụm idem ikama. N̄kpọ ekpetịbe emi ekemede ndinam itịn̄ se ẹkedọhọde ikûtịn̄, edu oro ayan̄wam nnyịn ida ukpọhọde ikọbi inua. (Kot Mme N̄ke 10:19.) Ekeme ndisọn̄ nnyịn ndikpeme se inamde ini idọn̄de n̄kpọ ke Intanet. Ndien edieke nnyịn mîkpemeke, imekeme ndinam ata ediwak owo ẹdiọn̄ọ n̄kpọ oro mîkanaha mbon en̄wen ẹdiọn̄ọ. Ima isesịn n̄kpọ ke Intanet, inyeneke se ikemede ndinam mban̄a se mme owo ẹdidade n̄kpọ oro inam m̀mê mme mfịna emi n̄kpọ oro edidade idi. Ini mbon oro ẹkọbọde nnyịn ẹyomde ndida n̄kari nnam nnyịn itịn̄ n̄kpọ emi ekemede ndisịn nditọete nnyịn ke fehesan̄, ndimụm idem n̄kama ayan̄wam nnyịn ikûsioro uyo. Utọ n̄kpọ emi ekeme nditịbe edieke idụn̄de ke idụt emi owo mîyakke inen̄ede inyene ifụre inam n̄kpọ Abasi, mîdịghe ẹkpande nnyịn ndinam. Ekpedi mme bodisi ẹfak nnyịn mbụme mîdịghe n̄kpọ etịbe emi ẹyomde itịn̄ se nnyịn mîkpetịn̄ke, ọfọn inam item Bible emi ọdọhọde ‘ida n̄kpahainua ikpaha inua nnyịn.’ (Ps. 39:1) Ana idi se kpukpru owo ẹkemede ndiberi edem, edide ẹdi mbonubon nnyịn, mme ufan nnyịn, nditọete nnyịn, m̀mê owo efen ekededi. Ndien man idi se ẹkemede ndiberi edem, ana isimụm idem ikama.

17. Nso ke ikpanam man nnyịn ye mbon eken ke esop idi se ẹberide edem?

¹⁷ Imọkọm Jehovah nte enye anamde idu ke otu ikọt esie emi ẹmade kiet eken ẹnyụn̄ ẹdide se ẹkemede ndiberi edem! Edi utom kpukpru nnyịn ndinam n̄kpọ man idi se nditọete ẹkemede ndiberi edem. Edieke ami ye afo imade mme owo, isụhọrede idem, inyenede mbufiọk, isitịn̄de akpanikọ, isinyụn̄ imụmde idem ikama, nnyịn ye kpukpru owo ke esop iyedi se ẹkemede ndiberi edem. Se idinamde man idi se mbon en̄wen ẹkemede ndiberi edem idịghe n̄kpọ usen kiet. Ẹyak ikpebe Jehovah Abasi nnyịn, inyụn̄ ika iso iwụt ke imedi se ẹberide edem.