1. Nso ikọwọrọ Jehoash, Uzziah, ye Josiah?

 YAK idọhọ ke ẹmek fi edidem ikọt Abasi ini edide ekpri! Ukara ye odudu ẹdụk fi ubọk idahaoro. Edi edida mmọ nnam nso? Bible etịn̄ aban̄a nditọwọn̄ ifan̄ emi ẹkedide ndidem Judah. Ke uwụtn̄kpọ, Jehoash ekedi isua 7 kpọt ini edide edidem, Uzziah edi isua 16, Josiah edi isua 8. Anaedi ikememke ye mmọ! Kpa ye oro, Jehovah ye mbon en̄wen ẹma ẹn̄wam mmọ ẹkan mme mfịna emi ẹkenade mmọ ke iso, ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ ẹnam ediwak nti n̄kpọ.

2. Ntak emi ọfọnde ikpep iban̄a Jehoash, Uzziah, ye Josiah?

² Nnyịn idịghe mme andikara, edi imekeme ndikpep mme akpan n̄kpọ nto mbụk Jehoash, Uzziah, ye Josiah. Ndusụk se mmọ ẹkebierede ndinam ẹma ẹfọn, ndusụk ikọfọnke. Mbụk mmọ ayan̄wam nnyịn ikụt ntak emi anade inyene nti ufan, ika iso isụhọde idem, inyụn̄ ika iso iyom Jehovah.

3. Nso utọ owo ke Edidem Jehoash ekedi ini Jehoiada emi ekedide akwa oku ekesitemede enye se akpanamde?

³ Kpep n̄kpọ to nti n̄kpọ emi Jehoash ekebierede, nyụn̄ kpebe enye. Ini Edidem Jehoash edide ekpri, enyene se enye ekebierede emi ọkọfọnde etieti. Sia enye mîkenyeneke ete, enye ama ayak Jehoiada emi ekedide akwa oku afiak edi eti asan̄autom Abasi eteme enye se akpanamde. Oku oro akada enye nte ata eyen esie onyụn̄ ekpep enye se enye akpanamde. Se Jehoiada akanamde oro ama anam Jehoash ebiere ndinam n̄kpọ nnọ Jehovah onyụn̄ ebiere ndin̄wam ikọt Abasi ẹnam ntre n̄ko. Jehoash ama akam anam ẹfiak ẹdiọn̄ temple Jehovah.​—2 Chron. 24:​1, 2, 4, 13, 14.

4. Ima ima mme ibet Jehovah inyụn̄ inịm mmọ, nso ufọn ke isidia? (Mme N̄ke 2:​1, 10-12)

 ⁴ Ekpedi ete ye eka fo m̀mê owo efen ke ekpep fi ndima Jehovah nnyụn̄ ndu uwem nte Jehovah ọdọhọde, akpan n̄kpọ ke ẹnam oro ẹnọ fi, kûda unam mbubru. (Kot Mme N̄ke 2:​1, 10-12.) Awawak usụn̄ emi ete ye eka fo ẹkemede ndikpep fi se akpanamde. Kop mi nte ete Sista Katya akan̄wamde enye esibiere n̄kpọ ọfọn. Kpukpru usen emi ete esie ekesimende enye aka n̄wed, mmọ ẹma esineme text usen oro. Katya ọdọhọ ete: “Nneme oro ama esin̄wam mi ndiọn̄ọ nnennen se n̄kpanamde n̄kpọ ekpetịbe usen oro.” Edieke ibet emi ete ye eka fo ẹdade item Bible ẹnịm mîyakke enyene ifụre anam se akpamade, akpanam didie? Nso ikeme ndin̄wam fi enịm ibet oro? Sista Anastasia eti nte ete ye eka esie ẹkesidide ẹkpedọhọde enye ‘nam ntem, kûnam ntem,’ mmọ ẹda ini ẹtịn̄ se inamde mmọ ẹdọhọ ntre. Enye ọdọhọ ete: “Oro akanam nda nte ke mmọ ẹmama mi ẹnyụn̄ ẹkpekpeme mi, idịghe nte ke ẹda ibet oro ẹbọp mi urụk.”

5. Se anamde editie ete ye eka fo ye Jehovah didie? (Mme N̄ke 22:6; 23:​15, 24, 25)

⁵ Ete ye eka fo ẹma ẹda Bible ẹteme fi se akpanamde, afo onyụn̄ anam, esịt eyenem mmọ. Se ikande oro edi ke esịt eyenem Abasi, oyonyụn̄ etetịm ekpere enye. (Kot Mme N̄ke 22:6; 23:​15, 24, 25.) Ndi omokụt nti ntak emi akpanamde ekpebe se Jehoash akanamde ini enye ekedide ekpri?

6. Ke Jehoiada ama akakpa, Jehoash ọkọtọn̄ọ ndikop item mmanie? Utịp ekedi nso? (2 Chronicle 24:​17, 18)

⁶ Kpep n̄kpọ to se Jehoash ekebierede ndinam emi mîkọfọnke. Ke Jehoiada ama akakpa, Jehoash ama enyene ndiọi ufan. (Kot 2 Chronicle 24:​17, 18.) Enye ama ebiere ndikop item mbọn̄ Judah emi mîkamaha Jehovah. Ikpọdọhọ ke akpakana enye ọsọn mbon mfịna oro, imenịm ke eyenyịme ke nnennen se enye akpakanamde ekpekedi oro. (N̄ke 1:10) Utu ke oro, enye ama akpan̄ utọn̄ ọnọ mme ufan utap-n̄kanam oro. Ini Zechariah eyen eyeneka ete Jehoash okodomode ndinen̄ede enye, Jehoash ama anam ẹwot Zechariah. (2 Chron. 24:​20, 21; Matt. 23:35) Mbọk ẹmekụt utọ nditen̄ ye enyene-ndịk n̄kpọ emi Jehoash akanamde? Nsonso oro enye ekedi eti edidem, edi aka ko, enye ọkpọn̄ Jehovah akabade owotowo. Utịt utịt, mme asan̄autom esie ẹma ẹwot enye. (2 Chron. 24:​22-25) Ekpedi enye ama aka iso akpan̄ utọn̄ ọnọ Jehovah ye mbon emi ẹmade Jehovah, mbụk uwem esie ikpọkọdiọkke ntre ke utịt. Nso ke ekeme ndikpep nto oro?

7. Mmanie ẹkpedi ufan fo? (Se ndise n̄ko.)

⁷ N̄kpọ kiet emi ikemede ndikpep nto se Jehoash ekebierede emi mîkọfọnke edi ke ana  idi ufan ye mbon emi ẹmade Jehovah ẹnyụn̄ ẹyomde ndinam esịt enem enye. Utọ mme ufan oro ẹdin̄wam nnyịn inam nti n̄kpọ. Mme ufan nnyịn ẹkeme ndisọn̄ọ nnyịn ke isua emana mîdịghe nnyịn isọn̄ọ mmọ. Ti ke Jehoiada ama ọsọn̄ọ Jehoash ufan esie ke ata ediwak isua. Fiak kere mbon emi ẹdide ufan fo nyụn̄ bụp idemfo ete: ‘Ndi mmọ ẹn̄wam mi nnen̄ede mbuọt idem ye Jehovah? Ndi mmọ ẹsidọhọ mi ndu uwem nte Abasi ọdọhọde? Ndi mmọ ẹsitịn̄ ẹban̄a Jehovah ye mme akpan n̄kpọ emi Jehovah ekpepde nnyịn? Ndi se mmọ ẹnamde ye se mmọ ẹtịn̄de ẹwụt ke mmọ isehe ibet Abasi ke ndek? Ndi mmọ ẹsitịn̄ se inemde mi ndikop, mîdịghe edieke n̄kpọn̄de afan̄, ndi mmọ ẹsinyene uko ẹtịn̄ ẹnọ mi?’ (N̄ke 27:​5, 6, 17) Yak isio akpanikọ itịn̄ inọ fi: Mme ufan fo mîmaha Jehovah, dian̄ade kpọn̄ mmọ. Edi ekpenyene mme ufan emi ẹmade Jehovah, sat yịre ye mmọ sia mmọ ẹdifọn ye afo!​—N̄ke 13:20.

8. Nso ke ikpekere iban̄a ekpedi imesidọn̄ n̄kpọ ke Intanet?

⁸ Intanet ekeme ndin̄wam mme owo ẹsineme nneme ye mbonubon mmọ ye mme ufan mmọ. Edi kpa Intanet oro ke ediwak owo ẹsida ẹnam n̄kpọ ẹsịn mbon en̄wen ke enyịn, ẹdọn̄ mme ndise ye vidio n̄kpọ emi mmọ ẹkedepde m̀mê se mmọ ẹnamde. Ekpedi emesidọn̄ n̄kpọ ke Intanet, bụp idemfo: ‘Ndi nsidọn̄ n̄kpọ ke Intanet sia nyomde se nnamde odụk mme owo enyịn? Ndi nsidọn̄ n̄kpọ man n̄n̄wam mbon en̄wen mîdịghe man ẹkere ke mmedi n̄kpọ? Ndi mmayak se mbon en̄wen ẹdọn̄de anam n̄kere n̄kpọ, ntịn̄ ikọ, mîdịghe nnam se mîfọnke?’ Brọda Nathan Knorr emi ekedide owo Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Nnyịn ama ọnọ ikọt Abasi item ini kiet ete yak mmọ ẹkûdomo ndinem mme owo esịt sia utịt utịt, idụhe eke mmọ ẹdikemede ndinem esịt; yak mmọ ẹkam ẹnem Jehovah esịt, sia mmọ ẹma ẹnam ntre, mmọ ẹyekeme ndinem kpukpru mbon oro ẹmade Jehovah esịt.

9. Nso ke Jehovah akan̄wam Uzziah anam? (2 Chronicle 26:​1-5)

⁹ Kpep n̄kpọ to nti n̄kpọ emi Uzziah ekebierede, nyụn̄ kpebe enye. Ini Edidem Uzziah edide ekpri, enye ama osụhọde idem onyụn̄ ekpep ‘ndibak ata Abasi.’ Enye okodu uwem isua 68, ndien ata ediwak isua ke otu oro, Jehovah ama ọdiọn̄ enye. (Kot 2 Chronicle 26:​1-5.) Uzziah ama akan ediwak idụt emi ẹkedide mme asua Judah onyụn̄ okụt ete ke ẹdiọn̄ Jerusalem ke usụn̄ emi asua ndomokiet mîkemeke ndidụk ntre ntre. (2 Chron. 26:​6-15) Esịt ama enen̄ede enem Uzziah nte Abasi akan̄wamde enye anam kpukpru oro.​—Eccl. 3:​12, 13.

10. Nso iketịbe inọ Uzziah?

¹⁰ Kpep n̄kpọ to ndiọi n̄kpọ emi Uzziah ekebierede ndinam. Edidem Uzziah ekesiteme mme owo se ẹkpenamde, idịghe mme owo ẹkesiteme enye. Ndi oro akanam enye ekere ke imekeme ndinam se imama? Yak ida mbụk idi. Usen kiet, Uzziah ama odụk temple Jehovah aka ndifọp incense ke itieuwa; ata usọn̄enyịn ye emiom ke ekedi sia Abasi ikọdọn̄ke ndidem utọ utom oro. (2 Chron. 26:​16-18) Azariah emi ekedide akwa oku ama odomo ndinen̄ede enye, edi Uzziah ama ayat esịt etieti. Jehovah ama ọtọ Uzziah akpamfia. Nso utọ ndọk! Omokụt do nte Uzziah akadade ubọk esie abiat eti enyịn̄ emi enye ekenyenede adan̄a ofụri isua emi enye ọkọsọn̄ọde ada ye Abasi? (2 Chron. 26:​19-21) Ekpedi enye ama aka iso osụhọde idem, mbụk uwem esie ikpọkọdiọkke ke utịt ntre!

11. Nso ye nso ikeme ndiwụt ke imosụhọde idem? (Se ndise n̄ko.)

¹¹ Ke Uzziah ama okokop odudu, enye ama efre ke odudu ye uforo emi ẹkenamde enye edi se enye ekedide ẹketo Jehovah. Nso ke ikpep? Ọfọn isiti idem nnyịn ke kpukpru nti n̄kpọ emi inyenede ye kpukpru utom emi inamde ke esop Abasi ẹto Jehovah. Utu ke ndikpọt inua mban̄a  se inamde, ana isikọm Jehovah ke se ikemede ndinam. b (1 Cor. 4:7) Ana isụhọde idem inyịme ke nnyịn ifọnke ima, ke oyonyụn̄ edi se ẹtụnọde nnyịn. Brọda kiet emi edide n̄kpọ nte isua 60 ekewet ete: “Mmekpep nditre ndiyat idem esịt m̀mê ndiyak idem emem mi mbon en̄wen ẹma ẹkụt ndudue emi nnamde. Ndusụk ini, mma nsịme ndisịme emi eyenọwọn̄ ekpesịmede yak edi se ẹtụnọde mi, mmesidomo ndikpụhọde, nnyụn̄ ndomo ndifiak nnam ofụri se n̄kekeme nnọ Jehovah.” Se idude edi ke ima ibak Jehovah inyụn̄ ika iso isụhọde idem, uwem eyenen̄ede enem nnyịn.​—N̄ke 22:4.

12. Didie ke Josiah okoyom Jehovah ini enye ekedide ekpri? (2 Chronicle 34:​1-3)

¹² Kpep n̄kpọ to nti n̄kpọ emi Josiah ekebierede, nyụn̄ kpebe enye. Josiah ekedi isua 16 ini enye ọtọn̄ọde ndiyom Jehovah. Enye okoyom ndidiọn̄ọ Jehovah nnyụn̄ nnam se Jehovah oyomde enye anam. Edi ikememke ntre ye ekpri edidem oro. Ini oro, ata ediwak mbon emi enye akakarade ẹkesikpono mme abasi ubọk owo. N̄kpọ oro ama omụm isọn̄ etieti ke idụt oro. Ntre, akana Josiah enyene uko man ekeme nditre mmọ. Enye ama onyụn̄ enyene! Josiah ama ọtọn̄ọ ndision̄o mme abasi ubọk owo oro mfep ke idụt oro. Ini enye ọtọn̄ọde ndinam oro, enye ikọyọhọke kan̄a isua 20.​—Kot 2 Chronicle 34:​1-3.

13. Ama ayak idem ọnọ Jehovah, uwem fo editie didie?

¹³ Ọkpọkọm edi ata ekpri eyen, emekeme ndibiere ndiyom Jehovah nnyụn̄ mma nti edu Jehovah ukem nte Josiah. Ama anam ntre, ọyọdọn̄ fi ndiyak idem nnọ Jehovah. Ama ayak idem ọnọ Jehovah, uwem fo editie didie? Luke emi akanade baptism ini edide isua 14 ọkọdọhọ ntem usen emi enye akayakde idem ọnọ Jehovah: “Ọtọn̄ọde ke emi ka iso, n̄kpọ Jehovah edidi akpa ke uwem mi, nyonyụn̄ ndomo ndinem enye esịt.” (Mark 12:30) Edieke ebierede ndinam ukem oro, edidiọn̄ emi edinyenede ididịghe ekpri!

14. Didie ke ndusụk uyen ẹkpebe Edidem Josiah?

¹⁴ Nso utọ mfịna ke uyen emi edide asan̄autom Jehovah ekeme ndinyene? Johan emi akanade baptism ini edide isua 12 etịn̄ nte nditọ klas mmimọ ẹkefịnade imọ itiene in̄wọn̄ sika emi owo mîsikwakke-kwak ikan̄ idomo. Se  ikan̄wamde Johan okûdụk afia oro ekedi enye nditi idemesie ke sika oro ekeme ndibiat imọ n̄kpọ ke idem onyụn̄ adian̄ade imọ ọkpọn̄ Jehovah. Rachel emi akanade baptism ini edide isua 14 etịn̄ se isin̄wamde enye ọyọ se enye esisobode ke ufọkn̄wed. Enye ọdọhọ ete: “Mmesidomo ndikụt se n̄kpọ oro etide mi aban̄a Bible ye Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkpekpep nnyịn n̄kpọ ẹban̄a mbụkeset, mmesidomo nditi mbụk Bible m̀mê prọfesi Bible emi odụkde ye se ẹkpepde oro. Mîdịghe, nneme emi nnemede ye owo ekeme ndinam nti itie Bible emi n̄kemede ndikot nnọ enye.” Ekeme ndidi mme mfịna emi enyenede ididịghe ukem ye eke Edidem Josiah. Edi emekeme ndinyene ọniọn̄ onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ye Abasi ukem nte enye. Ama akan mme mfịna emi enyenede idahaemi edide uyen, enye oro ayan̄wam fi akan mbon emi ẹdidide ke iso.

15. Nso ikan̄wam Josiah ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ ọnọ Jehovah? (2 Chronicle 34:​14, 18-21)

¹⁵ Ini Edidem Josiah edide isua 26 ke enye ọkọtọn̄ọ ndinam ẹfiak ẹdiọn̄ temple Jehovah. Ini ẹsụk ẹnamde utom oro, ẹma ẹkụt “n̄wed ibet Jehovah emi ẹkenọde ẹbe ke ubọk Moses.” Ke ẹma ẹkekot n̄wed oro yak edidem okop se ẹdọhọde do, enye ama ọsọsọp anam n̄kpọ man ẹkeme ndinam se n̄wed oro etịn̄de. (Kot 2 Chronicle 34:​14, 18-21.) Ndi akpama ndisikot Bible kpukpru usen? Ekpedi ọmọtọtọn̄ọ ndikot enye ntre, ndi enem fi? Ndi emesiwet mme ufan̄ikọ emi ẹkemede ndinen̄ede n̄n̄wam fi? Luke emi ima iketetịn̄ iban̄a enyene n̄wed emi enye esiwetde mme n̄kpọ emi ẹnemde enye ke itie emi enye okotde. Afo ndinam ukem oro ekeme ndin̄wam fi esiti mme ufan̄ikọ m̀mê n̄kpọ emi akamade ke itie emi okokotde. Adan̄a nte enen̄erede ọdiọn̄ọ Bible onyụn̄ amade enye, ntre ke edinen̄ede ọdọn̄ fi ndinam n̄kpọ Jehovah. Ikọ Abasi ayan̄wam fi anam nnennen n̄kpọ ukem nte akan̄wamde Edidem Josiah.

16. Nso ikanam Josiah anam ata akamba ndudue kiet ntem? Enye oro ekpep nnyịn nso?

¹⁶ Kpep n̄kpọ to ndudue emi Josiah akanamde. Ini Josiah edide n̄kpọ nte isua 39, enye ama anam ndudue kiet emi akadade enye ibuot. Utu ke enye ndikọdọhọ Jehovah eteme enye se enye  akpanamde, enye akanam se ikodụkde enye ibuot. (2 Chron. 35:​20-25) Se se oro ekpepde nnyịn mi. Inamke n̄kpọ m̀mê idi isua ifan̄, m̀mê ebịghi didie ikọtọn̄ọ ndikpep Bible, ana ika iso iyom Jehovah. Oro esịne nnyịn ndibọn̄ akam kpukpru ini ndọhọ enye ada nnyịn usụn̄, ikpep Ikọ esie kpukpru ini, nditọete emi ẹsọn̄de idem ke esop ẹma ẹnọ nnyịn item nnyịn ida. Ima inam ntre, edisọsọn̄ nnyịn ndinam akamba ndudue, uwem oyonyụn̄ enen̄ede enem nnyịn.​—Jas. 1:25.

17. Nso akpan n̄kpọ ke ikekpep ito mbụk ndidem ita emi ẹkekarade Judah?

¹⁷ Nti n̄kpọ emi owo ekemede ndinam ke ini uyen ẹdi barasuene. Mbụk Jehoash, Uzziah, ye Josiah ẹwụt ke mme uyen ẹkeme ndibiere ndinam nti n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdu uwem emi enemde Jehovah esịt. Edi ima inyụn̄ ikụt ke iwọrọke ke mmọ ikemeke ndinam ndudue. Kpa ye oro, imekeme ndikpebe nti n̄kpọ emi ndidem oro ẹkenamde, inyụn̄ ikọhọde mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam ikanam ukem ndudue emi mmọ ẹkenamde. Ima inam ntre, uwem eyenem nnyịn.

18. Uwụtn̄kpọ mmanie ke Bible ẹwụt ke uwem ekeme ndinem fi? (Se ndise n̄ko.)

¹⁸ Mbụk mme uyen efen emi ẹkekperede Jehovah, ẹkụtde mfọn Abasi, emi uwem mmọ okonyụn̄ ọfọnde ẹdu ke Bible. David esịne ke otu mmọ. Ini enye ekedide ekpri, enye ama emek ndidi ufan Jehovah. Nte ini akakade, enye ekedi edidem emi ọkọsọn̄ọde ada ye Abasi. Imọdiọn̄ọ ke ndusụk ini enye ama esinam ndudue, edi ke enyịn Abasi enye ekedi eti owo. (1 Ndi. 3:6; 9:​4, 5; 14:8) Edieke ekpepde aban̄a mbụk ye kpukpru nti n̄kpọ emi enye akanamde ọnọ Abasi, oro ọyọsọn̄ọ fi idem onyụn̄ anam ọdọn̄ fi ndisọn̄ọ nda nnam n̄kpọ Abasi. Mîdịghe emekeme ndibiere ndikpep mban̄a Mark m̀mê Timothy. Oyokụt ke mmọ ẹketọn̄ọ ke ekpri ẹnam n̄kpọ ẹnọ Jehovah, ikonyụn̄ itreke. Nte mmọ ẹkebierede ndida uwem mmọ nnam n̄kpọ nnọ Jehovah ama anam esịt enem Jehovah onyụn̄ anam esịt enem mmọ n̄ko.

19. Uwem fo ekeme nditie didie n̄kpọn̄?

¹⁹ Nte uwem fo editiede n̄kpọn̄ etiene se adade enye anam idahaemi. Edieke ọbuọtde idem ye Jehovah utu ke ifiọk idemfo, enye ayan̄wam fi ebiere nnennen se akpanamde. (N̄ke 20:24) Oyokop inem uwem, uwem fo oyonyụn̄ enyene iwụk. Ti ke Jehovah idaha se anamde ọnọ enye ke mbubru. Afo ndida uwem fo nnam n̄kpọ nnọ Ete fo emi odude ke heaven emi amade fi edi ata eti n̄kpọ. Inyụn̄ idụhe se akpanamde yak ọfọn akan oro.