SE Edidem Solomon ekewetde emi edi ata ofụri akpanikọ. Toto ke eset, ọdọn̄ mme owo ndidu uwem mbịghi. Edi sia isidude uwem isua ifan̄ kpọt, n̄kpa onyụn̄ eyịrede owo ke ekpụk ọfọn̄, mme owo ẹyom ndifiọk se mmọ ẹkpenamde man ẹdu uwem ẹbịghi. Ediwak mbụkeset ye n̄ke ẹwụt ke mme owo ẹnam nsio nsio n̄kpọ man ẹkpedu uwem ẹbịghi.

Da mbụkeset emi aban̄ade Gilgamesh, edidem Sumer, ke uwụtn̄kpọ. Mme owo ẹwet nsio nsio mbụk ẹban̄a enye. Mbụk esie kiet odu ke n̄wed emi ẹkotde Epic of Gilgamesh. Ẹdọhọ ke enye ama aka isan̄ kiet emi ekedide edue-ukot-akpa-itọn̄ sia enye okoyomde nte okpodude uwem ke nsinsi, edi enye ikekemeke.

N̄kpọ nte isua 2,400 emi ekebede, ntaifiọk ke China ẹma ẹdomo ndibuak ibọk emi mmọ ẹkekerede ke edi “ibọk uwem.” Ẹma ẹsịn ekpri mercury ye arsenic ke ibọk oro. Ẹdọhọ ke ibọk emi akakam owot ediwak mme andikara China. Ke ediwak isua emi ebede, ndusụk ntaifiọk ke Europe ẹma ẹdomo ndinam gold edi se ẹkemede ndidia. Mmọ ẹkekere ke sia gold mîkemeke ndibiara, ke enye ekeme ndinam owo odu uwem ebịghi.

Mfịn, ndusụk ntaifiọk ke ẹdụn̄ọde ẹyom ndifiọk ntak emi mme owo ẹsisọn̄de. Emi owụt ke mme owo ẹsụk ẹyoyom ndifiọk se mmimọ ikpanamde mbak mmimọ idisọn̄ inyụn̄ ikpa, ukem nte ntaifiọk China emi ẹkedomode ndibuak “ibọk uwem” ẹkeyomde ndifiọk. Edi nso ke ntaifiọk ẹkụt ke ndụn̄ọde emi?

Ntaifiọk emi ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a nsen idem owo ẹtịn̄ se ibede ntak 300 oro ẹsinamde mme owo ẹsọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpa. Ke mme isua ndondo emi, ntaifiọk ẹnam nsen idem owo ye eke unam ẹdu uwem ẹbịghi. Se ntaifiọk ẹnamde emi anam ndusụk imọ owo ẹnọ mmọ ata ediwak okụk man ẹdụn̄ọde ntak emi mme owo ẹsikpade. Didie ke ntaifiọk ẹnam emi?

Ntaifiọk ẹdomo ndinam mme owo ẹdu uwem ẹbịghi. Enyene nsen idem owo emi ẹkotde chromosome, ndien mmọ ẹsikama ntọt emi aban̄ade owo. Enyene n̄kpọ en̄wen emi ẹkotde telomere, emi odude ke ibuot ye isịm chromosome. Ndusụk ntaifiọk ẹdọhọ ke nte nsen idem owo abaharede, telomere isiyakke ntọt oro odude ke nsen emi ọwọrọ. Edi ini ekededi emi nsen abaharede, telomere esimụhọ akan nte ekedide. Nte ini akade, nsen oro isibahakede aba. Ntre ke usọn̄ esitọn̄ọ.

 Elizabeth Blackburn, ataifiọk emi ọkọbọde ata akamba enọ ke 2009 ke ntak ifiọk esie, ye ntaifiọk eken oro ẹkenamde utom ye enye, ẹdọhọ ke imọfiọk n̄kpọ emi akpanamde telomere okûsọp umụhọ man nsen idem owo aka iso abahade, ndien oro idiyakke owo ọsọp ọsọn̄. Edi mmọ ẹdọhọ n̄ko ke oro iwọrọke ke telomere ekeme ndinam owo odu uwem ebịghi akan nte mme owo ẹsidude uwem mfịn.

Ndikpụhọ ndusụk nsen idem owo edi n̄kpọ en̄wen emi ntaifiọk ẹnamde man owo okûsọp usọn̄. Ke ini nsen idem nnyịn ẹsọn̄de tutu ikemeke aba ndibahade, mmọ ẹkeme nditịmede n̄kpọ emi esin̄wanade ye n̄kpri-unam-udọn̄ọ ke idem nnyịn, onyụn̄ anam nnyịn inyene mbufụt, ọkpọsọn̄ ubiak, ye mme udọn̄ọ eken. Ke ndondo emi, ntaifiọk ke France ẹkpụhọ n̄kpọ ke nsen emi ẹkesion̄ode ikpọ owo ke idem; ndusụk ikpọ owo oro ẹma ẹbebe isua 100. Prọfesọ Jean-Marc Lemaître akada iso ke se ẹkenamde oro, ndien enye ọdọhọ ke se mmimọ ikanamde oro owụt ke ẹkeme ndinam nsen idem owo oro ọkọsọn̄de afiak esehe.

Ediwak ntaifiọk ẹdọhọ ke kpa ye oro edide ediwak n̄kpọ ẹdu emi ẹkemede ndinam ke idem owo man enye okûsọp usọn̄, ke oro inamke owo odu uwem ebịghi akan nte ekpedide. Imọfiọk ke mme owo ẹdu uwem ẹbịghi idahaemi ẹkan nte ekedide n̄kpọ nte isua 200 emi ekebede. Edi se inamde edi ntre edi ke mme owo ẹsana idem idahaemi ẹkan nte ekedide ke eset, ntaifiọk ẹnyụn̄ ẹsion̄o mbufa ibọk ye editịbe ẹdi. Ndusụk ntaifiọk ẹdọhọ ke ọkpọkọm ẹnam nso, ke owo ikemeke ndidu uwem mbe isua emi mme owo ẹsidude uwem.

N̄kpọ nte isua 3,500 emi ekebede, Moses ekewet ke Bible ete: “Isua uwem nnyịn edi ata ye duop; ndien ke ata nsọn̄idem odude, edi isua anan̄, kpa ye oro, mmọ ẹyọhọ ye afanikọn̄ ye ọkpọsọn̄ ubiak; koro mmọ ẹwarade ndibe, ndien nnyịn ibe ifep.” (Psalm 90:10) Kpa ye ofụri se mme owo ẹnamde man idu uwem ibịghi, isua uwem owo osụk edi nte Moses ekewetde.

Edi enyene ndusụk unam emi ẹkemede ndidu uwem mbe isua 200, ye eto emi ẹkemede ndidu uwem ke ediwak tọsịn isua. Ke ini imende isua uwem nnyịn idomo ye eke unam ye eto emi, imekeme ndikere, ‘Ndi Abasi okoyom nnyịn idu uwem ke isua 70 m̀mê 80 kpọt?’