Andibot Ekeme Ndinam Uwem Fo Enyene Se Ọwọrọde

“Yak mmọ ẹtoro Jehovah: koro enye okowụkde, ndien mmọ ẹboro.”—PSALM 148:5.

1, 2. (a) Ewe mbụme ke nnyịn ikpekere iban̄a? (b) Didie ke edibot n̄kpọ abuana ke mbụme Isaiah?

 “NTE afo ufiọkke?” Oro ekeme nditie nte sụk mbụme ndausụn̄, anamde ediwak owo ẹbụp, ‘Ufiọkke nso?’ Edi enye edi ata akpan mbụme. Ndien nnyịn ikeme ndinen̄ede mfiọk ibọrọ esie ebe ke ndifiọk nte akasan̄ade—ọyọhọ ibuot 40 ke n̄wed Isaiah eke Bible. Isaiah, eyen Hebrew eset, ekewet enye, ntre mbụme oro edi akani mbụme. Edi, enye enen̄ede edi eke eyomfịn n̄ko, enyenede ebuana ye ata n̄kpọ emi anamde uwem fo enyene se ọwọrọde.

² Sia enye edide akpan n̄kpọ ntre, oyom nnyịn inọ akpan ntịn̄enyịn ke mbụme oro odude ke Isaiah 40:28: “Nte afo ufiọkke? Nte afo akanam ukopke? Jehovah emi okobotde mme utịt ererimbot edi nsinsi Abasi.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Ntre ‘ndifiọk’ akabuana Andibot isọn̄, ndien udọn̄ikọ owụt ete ke esịne se ikande isọn̄. Ufan̄ikọ iba ke mbemiso Isaiah ama ewet aban̄a mme ntantaọfiọn̄ ete: “Ẹmenede enyịn mbufo ke enyọn̄, ẹnyụn̄ ẹse! Anie okobot mme mmọ ẹmi? Anie ada otu mmọ ọwọrọ ke ibat mmọ? . . . koro nsọn̄idem esie okponde, enye onyụn̄ ọsọn̄ odudu; baba owo mmọ kiet isopke.”

3. Idem edieke afo ọfiọkde ekese n̄kpọ aban̄a Andibot, ntak akpanade afo oyom ndifiọk n̄kpọ efen efen?

³ Ih, mbụme oro “Nte afo ufiọkke?” enen̄ede aban̄a Andibot ekondo nnyịn. Eyedi afo ke idemfo emetịm enịm nte ke Jehovah Abasi edi ‘Enye emi okobotde mme utịt ererimbot.’ Ekeme ndidi afo n̄ko ọmọfiọk ekese aban̄a edu esie ye mme usụn̄ esie. Edi nso edieke afo osobode ye eren m̀mê n̄wan emi eyịkde ke Andibot odu ndien nte an̄wan̄ade mîfiọkke nte enye etiede? Ikpanaha utọ edisobo oro edi n̄kpọ n̄kpaidem koro odu ediwak miliọn owo ke mme itie miliọn ẹmi mîfiọkke n̄kpọ iban̄a mînyụn̄ inịmke ke Andibot odu.—Psalm 14:1; 53:1.

4. (a) Ntak odotde ẹkere ẹban̄a Andibot idahaemi? (b) Mme ibọrọ ewe ke ifiọk ntaifiọk mîkemeke ndinọ?

⁴ Mme ufọkn̄wed ẹsion̄o ediwak mbon eyịghe ẹdi ẹmi ẹkerede ke ifiọk ntaifiọk enyene (m̀mê ke oyoyom) mme ibọrọ ọnọ mme mbụme ẹban̄ade ntọn̄ọ ekondo ye uwem. Ke The Origin of Life (akpasarade enyịn̄ ke French: Aux Origines de la Vie) mme ewetn̄wed oro Hagene ye Lenay ẹdọhọ ẹte: “Ẹsụk ẹneneni ẹban̄a ntọn̄ọ uwem ke ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie edịp ye kiet. Mfịna emi, emi edide ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndikọk, oyom ẹnam ndụn̄ọde ke kpukpru ikpehe, ọtọn̄ọde ke akwa ikpaenyọn̄ tutu esịm ata n̄kpri-n̄kan n̄kpọ.” Edi, akpatre ibuotikọ, “Mbụme Oro Osụk Ododu,” enyịme ete: “Nnyịn imodụn̄ọde ndusụk ibọrọ ifiọk ntaifiọk kaban̄a mbụme oro, Uwem akasan̄a didie edidu ke isọn̄? Edi ntak emi uwem ekedide edidu? Ndi uwem enyene uduak? Ifiọk ntaifiọk ikemeke ndibọrọ mme mbụme ẹmi. Enye n̄kukụre odụn̄ọrede ‘didie’ ke mme n̄kpọ. ‘Didie’ ye ‘ntak-a’ ẹdi ata nsio nsio mbụme iba. . . . Amaedi mbụme aban̄ade ‘ntak-a,’ ana ukpepn̄kpọ akwaifiọk, ido ukpono, ye—ke akande kpukpru—owo nnyịn kiet kiet oyom ibọrọ.”

Ndiyom Mme Ibọrọ ye Se Ẹwọrọde

5. Mme orụk owo ewe ẹkeme ndinen̄ede mbọ ufọn nto edikpep n̄kpọ efen efen mban̄a Andibot?

⁵ Ih, nnyịn iyom ndifiọk ntak emi uwem odude —ndien akpan akpan ntak emi nnyịn idude mi. Akan oro, nnyịn ikpenyene ndinyene udọn̄ ke mme owo ẹmi mîbiereke kan̄a ke Andibot odu ẹnyụn̄ ẹfiọkde ata esisịt n̄kpọ ẹban̄a mme usụn̄ esie. Mîdịghe kere ban̄a mbon oro idaha mmọ ke uwem abuanade ekikere aban̄ade Abasi emi edide ata isio ye se Bible owụtde. Ediwak biliọn owo ẹkekọri ẹwọrọ owo ke Edem Usiahautịn m̀mê ke ebiet emi mme owo mîkereke iban̄a ata Abasi, ata odu-uwem owo emi enyenede eti edu. Ikọ oro “abasi” ekeme ndinọ mmọ ekikere n̄kịmn̄kịm odudu m̀mê andinam emi mîdụhe. Mmọ ‘ifiọkke Andibot’ m̀mê mme usụn̄ esie. Edieke mmọ, m̀mê ediwak miliọn owo ẹmi ẹnyenede mme ukem ekikere oro, ẹkpekemede nditịm nnịm nte ke Andibot odu, nso ufọn ke mmọ ẹkeme ndibọ ntem, esịnede mme nsinsi idotenyịn! Mmọ ẹkeme n̄ko ndinyene n̄kpọ oro owo mîsọpke inyene—se uwem enen̄erede ọwọrọ, ata uduak ye ifụre ekikere ke uwem.

6. Didie ke uwem ediwak owo mfịn ebiet ifiọk n̄kpọntịbe Paul Gauguin ye kiet ke otu ndise esie?

⁶ Ke ndinam an̄wan̄a: Ke 1891, ewet ndise owo France oro Paul Gauguin ama aka ndiyom ọnọ-uyụhọ uwem ke French Polynesia, ke se ibietde paradise. Edi ikebịghike anana-ukpan uwem esie ini edem ama ada udọn̄ọ ọsọk enye ye mbon eken. Nte enye okokụtde ke imọ imọn̄ ikpa, enye ama ewet ndise ke akamba ọfọn̄ tent emi etiede nte enye ‘akada anam uwem an̄wan̄a nte ndịben̄kpọ.’ Nte afo ọmọfiọk nte Gauguin okokotde ndise oro? “Nnyịn Ito M̀mọ̀n̄? Nso ke Nnyịn Idi? Nnyịn Ika M̀mọ̀n̄?” Ekeme ndidi afo ama okop mbon en̄wen ẹbụpde mme ukem mbụme oro. Ediwak owo ẹsibụp. Edi ke ini mmọ mîkwe mme ibọrọ oro ẹnọde uyụhọ—uwem mînen̄ekede inyene se ọwọrọde—m̀mọ̀n̄ ke mmọ ẹkeme ndika? Mmọ ẹkeme ndibiere nte ke uwem mmimọ okpụhọde esisịt ọkpọn̄ eke unam.—2 Peter 2:12. *

7, 8. Ntak mme ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk kpọt mîkemke?

⁷ Ntem afo emekeme ndifiọk ntak emi utọ owo nte prọfesọ ukpepn̄kpọ obot oro Freeman Dyson ekekemede ndiwet ete: “Ekikere mi edi ukem ye eke ediwak nti owo ke ini mfiakde mbụp mme mbụme oro Job okobụpde. Ntak emi nnyịn ikụtde ndutụhọ? Ntak ukwan̄ikpe odude ntem ke ererimbot? Nso idi ufọn ubiak ye  n̄kpọ mmọn̄eyet?” (Job 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Nte ima iketetịn̄, ediwak owo ẹwọn̄ọde ẹbịne ifiọk ntaifiọk kaban̄a mme ibọrọ utu ke Abasi. Mme ekpepn̄kpọ mban̄a mme odu-uwem n̄kpọ, mme ekpepn̄kpọ mban̄a akwa inyan̄ibom, ye mbon eken ke ẹdian n̄kpọ ke ifiọk aban̄ade ekondo nnyịn ye uwem ẹdude ke enye. Ke ẹnamde ndụn̄ọde ke afan̄ en̄wen, mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ye ntaifiọk n̄kpọ obot ke ẹtetịm ẹkpep n̄kpọ ẹban̄a ndutịm ekondo nnyịn, mme ntantaọfiọn̄, idem mme nsannsan uyọ ntantaọfiọn̄. (Men Genesis 11:6 domo.) Mme utọ akpanikọ oro ẹnyan ubọk ẹwụt mme ubiere ewe oro ẹwụtde eti ibuot?

⁸ Ndusụk ntaifiọk ẹtịn̄ ẹban̄a “ekikere” Abasi m̀mê “ubọkn̄wed” oro ẹkụtde ke ekondo. Edi ndi oro ekeme nditre ndiwụt akpan n̄kpọ? Magazine Science ọkọdọhọ ete: “Ke ini mme anam-ndụn̄ọde ẹdọhọde ke ukpepn̄kpọ aban̄ade ndutịm ekondo ayarade ‘ekikere’ m̀mê ‘ubọkn̄wed’ Abasi, mmọ ẹdọhọ ke Abasi anam se ikemede ke ofụri ofụri ndidi n̄kpri-n̄kan ikpehe ekondo—ndutịm esie oro ẹkụtde ke enyịn.” Ke akpanikọ, ataifiọk n̄kpọ obot ye andibọ enọ Nobel oro Steven Weinberg ekewet ete: “Adan̄a nte etiede nte nnyịn imọfiọk n̄kpọ iban̄a ekondo, ntre n̄ko ke ọdọdiọn̄ etie nte nnyịn ifiọkke ntak emi ekondo odude.”

9. Nso uyarade ekeme ndin̄wam nnyịn ye mbon en̄wen ikpep n̄kpọ iban̄a Andibot?

⁹ Edi, ekeme ndidi afo odu ke otu ediwak miliọn owo ẹmi ẹdụn̄ọrede n̄kpọ emi ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ẹmi ẹnyụn̄ ẹfiọkde ẹte ke uwem ndinen̄ede nnyene se ọwọrọde enyene ebuana ye ndifiọk Andibot. Ti se Paul ekewetde: “Mme owo ikemeke ndidọhọ ke mmimọ ifiọkke n̄kpọ iban̄a Abasi. Toto ke ntọn̄ọ ererimbot, mme owo ẹma ẹkeme ndikụt nte Abasi etiede ebe ke mme n̄kpọ oro Enye akanamde. Emi owụt odudu Esie emi odude ke nsinsi. Emi owụt ete ke Enye edi Abasi.” (Rome 1:20, Holy Bible, New Life Version) Ih, odu mme akpanikọ ẹban̄ade ererimbot nnyịn ẹnyụn̄ ẹban̄ade nnyịn oro ẹkemede ndin̄wam mme owo ẹfiọk Andibot ẹnyụn̄ ẹkụt nte enye anamde uwem enyene se ọwọrọde. Kere ban̄a ikpehe ita ẹwụtde emi: ekondo oro akande nnyịn okụk, ntọn̄ọ uwem, ye mme ukeme ekikere nnyịn.

Mme Ntak Ndinịm ke Akpanikọ

10. Ntak emi nnyịn ikpekerede iban̄a “editọn̄ọ”? (Genesis 1:1; Psalm 111:10)

¹⁰ Ekondo nnyịn akasan̄a didie edidu? Afo emekeme ndifiọk nto mme ntọt ẹban̄ade ukwak usen̄kpọ ikpaenyọn̄ ye edinam ndụn̄ọde mban̄a ikpaenyọn̄ nte ke ekese ntaifiọk ẹfiọk ẹte ke enyene ini emi ekondo nnyịn mîkodụhe. Enye ama enyene ntọn̄ọ, ndien enye ke aka iso nditara. Nso ke emi ọwọrọ? Kpan̄ utọn̄ nọ ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ oro Sir Bernard Lovell: “Edieke edide ke ndusụk idaha ke ini edem, ini kiet ko Ekondo ekekpere ndidi ata ekpri ukpọk ukpọk n̄kpọ, nnyịn inyene ndibụp se ikodude do mbemiso . . . Nnyịn inyene ndisak iso nse mfịna Editọn̄ọ.”

11. (a) Ekondo okpon adan̄a didie? (b) Nso ke nnennen idaha ke ekondo ọnọ ekikere aban̄a?

¹¹ Se inamde ekondo, esịnede isọn̄ nnyịn, owụt ndyọ ndyọ usụn̄ edinam. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wọrọnda edu iba ẹmi utịn nnyịn ye mme ntantaọfiọn̄ eken ẹnyenede ẹdi ukeme ye iwụk anyan ini. Ekikere ndondo emi ẹnọde ẹban̄a ibat uyọ ntantaọfiọn̄ ke ekondo ọtọn̄ọ ke biliọn 50 (50,000,000,000) esịm biliọn 125. Ndien Ntọn̄ntọn̄ otu ntantaọfiọn̄ nnyịn ọdọn̄ọ mme ntantaọfiọn̄ biliọn ke mme itie biliọn. Ke emi kere ise: Nnyịn imọfiọk ite ke engine ubomisọn̄ enyene akpan udomo aran uwat ye ofụm oro enye oyomde. Edieke afo enyenede ubomisọn̄, afo emekeme ndikpe mekanik etịm engine fo nte ọfọnde, man ubomisọn̄ fo asan̄a nte ọfọnde. Edieke utọ nnennen idaha oro edide akpan n̄kpọ ntre ye ikpîkpu engine, ke uwụtn̄kpọ, nso kaban̄a utịn nnyịn oro “ofiopde” uforo uforo? Nte an̄wan̄ade, ẹnịm mme akpan odudu oro ẹdude ke nnennen idaha man uwem odu ke isọn̄. Ndi oro eketịbe ke idemesie? Ẹma ẹbụp Job eke eset ẹte: “Nte afo okowụk mme ewụhọ oro ẹkarade enyọn̄, m̀mê ekebiere mme ibet obot ke isọn̄?” (Job 38:33, The New English Bible) Idịghe owo ndomokiet akanam. Ntre nnennen idaha oro okoto m̀mọ̀n̄?—Psalm 19:1.

12. Ntak emi owụtde eti ibuot ndikere nte ke okopodudu Enyene-Ifiọk Owo edi ntak edibotn̄kpọ?

 ¹² Ndi okpoto ndusụk n̄kpọ m̀mê ndusụk Owo oro enyịn owo mîkemeke ndikụt? Kere ban̄a mbụme emi ke un̄wana ifiọk ntaifiọk eyomfịn. Ata ediwak mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ idahaemi ẹnyịme ẹte ke odu mme ata okopodudu edibotn̄kpọ eke heaven—mbubịt ndudu. Owo ikemeke ndikụt mbubịt ndudu ẹmi, edi ntaifiọk ẹtịm ẹnịm ke akpanikọ nte ke mmọ ẹdu. Ukem ntre, Bible ọtọt ete ke mme okopodudu edibotn̄kpọ oro enyịn mîkwe—mme edibotn̄kpọ eke spirit—ẹdu ke ikpehe efen. Edieke mme utọ okopodudu odu-uwem n̄kpọ oro enyịn mîkwe ẹdude, nte idotke ẹnịm ke akpanikọ nte ke nnennen idaha oro ẹkụtde ke ofụri ekondo ọkọtọn̄ọ oto okopodudu Enyene-Ifiọk Owo?—Nehemiah 9:6.

13, 14. (a) Nso ke ifiọk ntaifiọk enen̄ede owụt kaban̄a ntọn̄ọ uwem? (b) Uwem ndidu ke isọn̄ anyan ubọk owụt nso?

¹³ Udiana uyarade oro ekemede ndin̄wam mme owo ẹfiọk Andibot aban̄a ntọn̄ọ uwem. Ọtọn̄ọde ke mme ndụn̄ọde Louis Pasteur, ẹmenyịme nte ke uwem iwọrọke ididu ke idemesie ito emana oro edide edidu inikiet inikiet. Ntre didie ke uwem eke isọn̄ ọkọtọn̄ọ? Ke mme iduọkisua 1950, ntaifiọk ẹma ẹdomo ndiwụt nte ke ekeme ndidi enye ọkọtọn̄ọ sụn̄sụn̄ ke akwa inyan̄ibom eke eset ke ini emịnen̄mịnen̄ akanamde akpa ofụm efịme ndien ndien. Nte ededi, uyarade eke ata ndondo emi owụt ete ke utọ ntọn̄ọ uwem eke isọn̄ oro ikemeke nditịbe koro orụk ofụm oro akanam idụhe. Mmọdo, ndusụk ntaifiọk ke ẹdụn̄ọde edinam an̄wan̄a efen emi mîtịmke inyene ndudue ntre. Edi ndi mmọ n̄ko ẹtre ndiwụt akpan n̄kpọ?

¹⁴ Ke ama akabiat ediwak iduọkisua ndikpep n̄kpọ mban̄a ekondo ye uwem odude ke enye, ataifiọk owo Britain oro Sir Fred Hoyle ọkọdọhọ ete: “Utu ke ndinyịme mfụmmfụm ekikere oro esisịt ifet odude nte ke uwem ọkọtọn̄ọ oto nnannan odudu obot, etie nte etịm ọfọn ndikere nte ke ntọn̄ọ uwem ekedi edinam oro enyene-ifiọk owo okoide-koi anam.” Ih, adan̄a nte nnyịn ikpepde n̄kpọ iban̄a mme ndyọ ndyọ n̄kpọ uwem, ntre ke etịm owụt ifiọk nte ke uwem oto Ntọn̄ọ oro enyenede ifiọk.—Job 33:4; Psalm 8:3, 4; 36:9; Utom 17:28.

15. Ntak ẹkemede ndidọhọ ke afo edi san̄asan̄a?

¹⁵ Ntre akpa n̄kọkibuot abuana ekondo, ndien udiana edi ntọn̄ọ uwem ke isọn̄. Tịm fiọk ọyọhọ n̄kpọ ita—nte nnyịn idide san̄asan̄a. Kpukpru owo ẹdi san̄asan̄a ke ediwak usụn̄, ntre oro ọwọrọ ke afo n̄ko edi san̄asan̄a. Didie ke edi ntre? Anaedi afo omokop nte ke ẹmen mfre ẹdomo ye okopodudu kọmputa. Nte ededi, mme n̄kpọ ẹkụtde ke ndondo emi ẹwụt ẹte ke edimen ndomo emi enen̄ede osụhọde akaha. Ataifiọk kiet ke Ufọkn̄wed Ekpepde Ifiọk Ubotn̄kpọ ke Massachusetts ọkọdọhọ ete: “Mme kọmputa mfịn ikam ikpereke-kpere owo edide isua 4 ke emana ke mme ukeme mmọ ndikụt usụn̄, nditịn̄ ikọ, ndisan̄a isan̄, m̀mê ndida ndammana ifiọk nnam n̄kpọ. . . . Ẹnọ ekikere ẹte ke ukeme edibọ ye edinọ ntọt eke idem ata n̄kponn̄kan kọmputa edi ukem ye ndutịm esịp ekwọn̄ kiet—mben̄e odudu oro odude ke n̄kponn̄kan kọmputa oro odude ke n̄kpọkpọrọ [fo].”

16. Ukeme fo ndisem usem anyan ubọk owụt nso?

¹⁶ Usem edi ukeme oro afo enyenede ke ntak mfre fo. Ndusụk owo ẹsem usem iba, ita, m̀mê awakde akan oro, edi ukeme nnyịn ndikam nsem kiet anam nnyịn idi san̄asan̄a. (Isaiah 36:11; Utom 21:37-40) Prọfesọ R. S. ye D. H. Fouts ẹkebụp ẹte: “Ndi owo kpọt . . . enyene ukeme ndida usem nneme nneme? . . . Ke akpanikọ kpukpru ikpọ unam eken ẹnyene nneme ke . . . edida idem ntịn̄ ikọ, ufụk, mfiori, eyet ye ikwọ, ye idem unek ọkwọk. Kpa ye oro itiehe nte ke mme unam efen ke ẹsiode owo ẹfep ẹnyene ndutịm nte ẹbonde ikọ ke usem. Ndien ekeme ndidi ata n̄wọrọnda nte ke mme unam isiwetke mme ndise n̄kpọ. N̄kponn̄kan n̄kpọ oro mmọ ẹkemede ndinam edi ndiwet mme udịm oro mînyeneke se ẹwọrọde.” Ke akpanikọ, mme owo kpọt ẹkeme ndida mfre nsem usem nnyụn̄ n̄wet mme ndise oro ẹnyenede se ẹwọrọde.—Men Isaiah 8:1; 30:8; Luke 1:3 domo.

17. Nso idi ata akpan ukpụhọde ke ufọt unam ndise ukụtiso ye owo ndise?

¹⁷ Akan oro, afo ọmọdiọn̄ọ idemfo; emenyene ifiọk aban̄a idemfo. (Mme N̄ke 14:10) Ndi akanam afo amada ese inuen, ebua, m̀mê an̄wa esede ukụtiso ndien ekem ọkọn̄, okụni, mîdịghe an̄wana? Enye ekere ke imọ ikụt unam en̄wen,  ifiọkke idemesie. Ke edide isio, ke ini afo esede ukụtiso, afo ọmọfiọk ke edi imọ. (James 1:23, 24) Afo emekeme ndise nte afo etiede mîdịghe ekere nte afo editiede ke isua ifan̄ ke iso. Mme unam isinamke oro. Ih, mfre fo anam fi edi n̄wọrọnda. Anie ekpenyene itoro? Mfre fo akasan̄a didie edidu, edieke mîtoho Abasi?

18. Mme ukeme ekikere ewe ẹnam fi okpụhọrede ye mme unam?

¹⁸ Mfre fo n̄ko anam fi ọfiọk usọ ye ikwọ ọkọrọ ye edinyene ekikere ido uwem. (Exodus 15:20; Judges 11:34; 1 Ndidem 6:1, 29-35; Matthew 11:16, 17) Ntak edide afo mînyụn̄ idịghe mme unam? Mmọ ẹda mfre mmọ ẹse akpan akpan ẹban̄a mme udọn̄ ndondo oro—edinyene udia, ediyom nsan̄a, m̀mê edibọp efọk. Mme owo kpọt ẹkere n̄kpọ ẹbe ibio ini. Ndusụk owo ẹkam ẹkere ẹban̄a nte mme edinam mmọ ẹditụkde n̄kann̄kụk m̀mê mme andito ubon mmọ ke ediwak isua ke iso. Ntak-a? Ecclesiastes 3:11 (NW) etịn̄ aban̄a mme owo ete: “[Andibot] ama akam esịn mmọ nsinsi ini ke esịt.” Ih, ukeme fo kaban̄a edikere mban̄a se nsinsi ini ọwọrọde m̀mê kaban̄a edikere mban̄a nsinsi uwem edi san̄asan̄a n̄kpọ.

Yak Andibot Anam Uwem Enyene Se Ọwọrọde

19. Ewe ikpehe n̄kọkibuot ita ke afo ekeme ndida n̄n̄wam mbon en̄wen ẹkere ẹban̄a Andibot?

¹⁹ Nnyịn imeneme ikpehe ita kpọt: nnennen idaha oro ẹkụtde ke akaka ekondo, ntọn̄ọ uwem ke isọn̄, ye nte mfre owo edide san̄asan̄a ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndifan̄a, ye nsio nsio ukeme esie. N̄kpọ ita ẹmi ẹnyan ubọk ẹwụt nso? Emi edi usụn̄ n̄kọkibuot emi afo ekemede ndida ke ndin̄wam mbon en̄wen ẹsịm ubiere. Afo emekeme ndibem iso mbụp: Ndi ekondo ama enyene ntọn̄ọ? Ata ediwak owo ẹyenyịme ke ama enyene. Ekem bụp: Ndi ntọn̄ọ oro ikenyeneke andinam ekededi, mîdịghe ndi ẹkenanam enye? Ata ediwak owo ẹfiọk ẹte ke ẹkenanam ntọn̄ọ ekondo. Emi ada ekesịm akpatre mbụme: Ndi nsinsi n̄kpọ m̀mê nsinsi Owo akanam ntọn̄ọ oro? Ke ẹma ẹkeneme n̄kpọ emi in̄wan̄în̄wan̄ ye nte esịnede ifiọk, ẹkeme ndin̄wam ediwak owo ndibiere ntem: Anaedi Andibot odu! Ke edide ntre, nte uwem ikemeke ndinyene se ọwọrọde?

20, 21. Ntak emi nnyịn ndifiọk Andibot edide akpan n̄kpọ ọnọ uwem nnyịn ndinyene se ọwọrọde?

²⁰ Ofụri uwem nnyịn, esịnede ifiọk nnyịn aban̄ade ido uwem ye ido uwem ke idemesie, ẹkpenyene ndinyene ebuana ye Andibot. Dr. Rollo May ekewet ini kiet ete: “N̄kukụre n̄kemn̄kem ndutịm kaban̄a ido uwem edi enye oro ọkọn̄ọde ke akpan n̄kpọ oro uwem ọwọrọde.” M̀mọ̀n̄ ke ẹkeme ndikụt oro? Enye ama aka iso ete: “Akpan ndutịm emi edi obot otode Abasi. Mme edumbet Abasi ẹdi mme edumbet ẹmi ẹdide  itiat idakisọn̄ uwem ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ edibotn̄kpọ tutu esịm utịt.”

²¹ Do, nnyịn imekeme ndinen̄ede mfiọk ntak emi andiwet psalm okowụtde nsụhọdeidem ye ọniọn̄ ke ini enye ekeben̄ede Andibot ete: “Wụt mi usụn̄ fo, O Jehovah; teme mi ido fo. Nam mi nsan̄a ke akpanikọ fo, nyụn̄ teme mi: koro afo edide Abasi edinyan̄a mi.” (Psalm 25:4, 5) Nte enye ekedide edifiọk Andibot etịm ọfọn, anaedi uwem andiwet psalm oro ama enen̄ede enyene se ọwọrọde, uduak, ye ndausụn̄. Ekeme ndidi ntre ye nnyịn owo kiet kiet.—Exodus 33:13.

22. Nso ibuana ke ndidi ndifiọk mme usụn̄ Andibot?

²² Ndidi ndifiọk “usụn̄” Andibot esịne ndikam ntịm mfiọk nte enye etiede, edu esie ye mme usụn̄ esie. Edi sia enyịn mîkemeke ndikụt Andibot enye onyụn̄ enyenede akaka odudu, didie ke nnyịn ikeme nditịm mfiọk enye? Ibuotikọ oro etienede eyeneme emi.

[Ikọ idakisọn̄]

Didie ke Afo Ọkpọbọrọ?

◻ Ntak oyomde nnyịn ika anyan ikan edinyene ntọt ifiọk ntaifiọk mban̄a ekondo nnyịn?

◻ Ke ndin̄wam mbon en̄wen ẹkere ẹban̄a Andibot, nso ke afo ekeme ndinyan ubọk n̄wụt?

◻ Ntak emi ndifiọk Andibot edide ukpọhọde ke uwem ndinyene se ọwọrọde ke usụn̄ ọnọde uyụhọ?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Mme ndise ke page 18]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Nso Idi Ubiere Fo?

Ekondo Nnyịn

↓ ↓

Ikenyeneke Ama Enyene

Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ

↓ ↓

Ikenyeneke Se Ikanamde

Andinam Enye

↓ ↓

Edi Nsinsi Edi Nsinsi

N̄kpọ Owo

[Ndise ke page 15]

Ubom ye nnennen idaha ke ekondo ẹmenam ediwak owo ẹkere ẹban̄a Andibot

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Page 15 ye 18: Jeff Hester (Arizona State University) ye NASA