Edisịri usan̄a nsen eyen amakabade edi usụn̄ ukpeme ibat nditọ ẹnyenede oro ẹdade ata ntatara ntatara. Ye ediwak owo, etie nte idaha n̄kaowo ye eke ifiọkn̄wed, ọkọrọ ye mme ekikere ido ukpono ẹbiere edida enye. Ikpehe edinịm ke akpanikọ eke ido ukpono ebehe Mme Ntiense Jehovah, ẹmi ẹnyenede ukem udọn̄ andiwet psalm: “O Jehovah, teme mi usụn̄ fo, nyụn̄ da mi usụn̄ eke enende.” (Psalm 27:11) Nso ibuana ke mme usụn̄ edisịri usan̄a nsen eyen?

Ẹkot edisịri usan̄a nsen eyen ke erenowo edisịbe usụn̄. Ẹsịbe ẹnyụn̄ ẹsịri n̄kpri urụk, m̀mê usụn̄, nsene iba ke ekpamfet. Ẹkeme ndinam emi ke nsio nsio usụn̄ ibọkusọbọ, edi uduak edi man ẹkpan nsene ndito nsen ekpọrọ n̄wọrọ. Ẹkot edisịri usan̄a nsen eyen eke n̄wan edimụm usụn̄ nsen mbọp. Ẹsiwak ndinam emi ebe ke ndisịbe nnyụn̄ ntebe (m̀mê, mfọp) mme usụn̄ nsen ẹmi ẹsimende mme nsen ẹto itie nsen ẹka nna eyen, ndian ọtọkiet.

Ke anyan ini ẹkeda ke mme edinam ẹmi ẹdi ke nsinsi—nte ke mmọ ẹdi edisịri usan̄a nsen eyen oro owo mîkemeke ndisịrede. Edi ke ntak editua n̄kpọfiọk mban̄a edinam mmọ m̀mê nte utịp mbufa idaha, ndusụk owo ẹma ẹyom un̄wam ibọkusọbọ man ẹfiak ẹsịrede m̀mê ẹtat usụn̄ nsen. Ye edision̄o san̄asan̄a n̄kpọutom ndi ye usiakidem ẹdade un̄wana ikan̄ ẹnam, ẹmenen̄ede ẹkụt unen ke edidomo ndisịrede. Idịghe esen n̄kpọ ndikot nte ke ye mme owo oro ẹsatde-sat ẹkeme ndikụt unen ke n̄kpọ nte mbahade 50 esịm 70 eke ikie ke nditat usụn̄ ẹkesịbede ebe ke ndifiak nyịri n̄kpri urụk iba oro ẹkesịbede. Ẹdọhọ ke ẹkụt unen ke mbahade 60 esịm 80 eke ikie ke nditat usụn̄ nsen iban ẹkebọpde ẹsịri. Ndusụk owo oro ẹkopde ẹban̄a emi ẹkere ẹte ke owo inyeneke aba ndise edisịri usan̄a nsen eyen nte n̄kpọ nsinsi. Mmọ ẹkeme ndinịm ke ẹkeme ndida edisịbe usụn̄ ye edibọp usụn̄ nsen nsịri nte ke ẹdi ukem nte edida mme ibọk ukpan uyomo idịbi, ọkpọ ekpọrọ, ọkpọ itịt—kpa mme usụn̄ edinam oro ẹkemede nditre edieke ẹyomde uyomo idịbi. Edi, owo ikpenyeneke ndifụmi ndusụk akpan ikpehe oro anade ẹkere ẹban̄a.

Kiet edi nte ke ẹkeme ndibiat idotenyịn ndifiak ntat ata idiọk idiọk ebe ke mme utọ n̄kpọ nte udomo nte ẹkebiatde mme urụk ke ini ẹkesịride usan̄a nsen eyen, udomo urụk oro ẹkesiode ẹfep m̀mê ẹkenọde unan, ibat isua oro ẹbede tọn̄ọ ẹkenam, ndien ke se iban̄ade edisịbe usụn̄, m̀mê mme editịbe idemowo amakabade ọbiọn̄ọ nsene. Ndien se mînaha ẹfre edi nte ke mme n̄kpọ uda un̄wana ikan̄ nsiak idem ẹkeme nditre ndidu ke ediwak itie, mîdịghe ekeme ndisọn̄ urua n̄kaha. Ntem, ediwak owo oro ẹkemede ndiyom ke mbrenyịn ndisịrede usan̄a nsen eyen ẹkesịride idikemeke ndisịrede. Eke mmọ okụre. * Ntre ibat editat ẹsiakde ke enyọn̄ emi enen̄ede edi ke inua kpọt, idịghe mme ukem mbahade oro ẹkemede ndiberi edem.

Ndusụk n̄kpọ ẹwụt se idide ata idem n̄kpọ. Ibuotikọ kiet oro ẹkesiode ke United States aban̄ade edifiak ntat usan̄a nsen eyen ọkọdọhọ ete ke ẹma ẹkenam usiakidem akpade $12,000, “mbahade 63 eke ikie kpọt ke otu mbon oro ẹkesiakde ẹkekeme ndisịn nsan̄a mmọ idịbi.” Akan oro, sụk “mbahade itiokiet eke ikie ke otu irenowo oro ẹkesịbede usụn̄ ẹkeyom edifiak ntat ke akpatre.” Ke ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke Germany ẹban̄a ufọt ufọt Europe, n̄kpọ nte mbahade 3 eke ikie ke otu irenowo oro ẹkemekde edisịri usan̄a nsen eyen ẹma ẹyom edifiak ntat. Idem edieke mbahade iba ke otu ẹmi ẹkpekụtde unen, ọkpọwọrọ ete ke otu mbahade 98.5 eke ikie, edisịbe usụn̄ ekedi n̄kpọ nsinsi. Ndien ibat oro ayawak akan oro ke mme idụt ẹmi ẹnyenede ibat ibat n̄kpọ uda un̄wana ikan̄ nsiak idem m̀mê oro mînyeneke-nyene.

Mmọdo, ndida edisịri itie eyen eke erenowo m̀mê n̄wan mfefere mfefere, nte n̄kpọ eke enye edide edikpeme ibat nditọ oro ẹnyenede ke ibio ini, idịghe ata idem n̄kpọ. Ndien ye ata Christian, mme n̄kpọ en̄wen ẹdu ndikere mban̄a.

Akpan n̄kpọ edi nte ke odudu usion̄o nditọ ndi edi  enọ otode Andibot nnyịn. Akpa uduak esie ama esịne mme mfọnmma owo ndibon nditọ, ẹmi akanade “ẹyọhọ ke isọn̄, ẹnyụn̄ ẹkan enye.” (Genesis 1:28) Ke Ukwọ ama okosụhọde ibatowo ke isọn̄ ekesịm itiaita, Abasi ama afiak ọnọ mme akpan item oro. (Genesis 9:1) Abasi ikafiakke inọ idụt Israel item oro, edi nditọ Israel ẹkese edinyene nditọ nte n̄kpọ oro ẹnen̄erede ẹma.—1 Samuel 1:1-11; Psalm 128:3.

Ibet oro Abasi ọkọnọde Israel ama ọdọn̄ọ mme n̄kpọ ẹmi ẹkewụtde edikere mban̄a oro enye ekenyenede aban̄a mme owo ndibon nditọ. Ke uwụtn̄kpọ, edieke eren oro ọkọdọde ndọ akakpade mbemiso enyenede eyeneren ndinịm enyịn̄ ubon esie, eyeneka esie ekenyene ndibon eyen ebe ke ndọ eyenete ebe. (Deuteronomy 25:5) Se ikenen̄erede inyene ebuana ekedi ibet akaban̄ade n̄wan emi okodomode ndin̄wam ebe ke en̄wan. Edieke enye okomụmde idem erenowo andin̄wana ye ebe esie, ẹkenyene ndisịbe enye ubọk; ke edide akpan n̄kpọ, Abasi ikoyomke ẹsịbe ndido ubon esie m̀mê eke ebe esie ke ido enyịn ke enyịn. (Deuteronomy 25:11, 12) Nte an̄wan̄ade ibet emi ama anam ẹkpono ndido ubon; owo ikenyeneke ndibiat mmọ ẹmi nte ẹmama. *

Nnyịn imọfiọk ite ke mme Christian idụhe ke idak Ibet Israel, ntre ibet oro ke Deuteronomy 25:11, 12 ibọpke mmọ. Jesus ikowụkke m̀mê ndinọ ekikere nte ke ana mme mbet esie ẹdọ ndọ ẹnyụn̄ ẹnyene adan̄a ediwak nditọ nte ẹkekeme, emi ediwak ebe ye n̄wan ẹsikerede ẹban̄a ke ini ẹbierede m̀mê ẹkpedada ndusụk usụn̄ edikpeme ibat nditọ oro ẹnyenede. (Matthew 19:10-12) Apostle Paul ama esịn udọn̄ ọnọ mme enyene-udọn̄ ‘ebe-akpa eke ẹdide n̄kparawa iban ndidọ ndọ nnyụn̄ mman nditọ.’ (1 Timothy 5:11-14) Enye iketịn̄ke iban̄a mme Christian ndisịri usan̄a nsen eyen ke nsinsi—ke unyịmesịt ẹyakde ukeme unyene nditọ mmọ atak.

Mme Christian ẹyenam ọfọn ndidomo mme utọ n̄kpọ oro ẹwụtde nte ke Abasi ada ukeme mmọ ndision̄o nditọ ndi ke ọsọn̄urua n̄kpọ. Ana ebe ye n̄wan kiet kiet ẹbiere m̀mê mmọ ẹyeda ye ini mmọ ẹdidade mme usụn̄ ndutịm ubon oro ẹdotde. Edi akpanikọ, ubiere mmọ eyenen̄ede enyene n̄kpọ ndinam edieke mme nsọn̄ọ ibọkusọbọ ẹdude nte ke eka m̀mê eyen oyosobo mme n̄kpọndịk ibọkusọbọ, idem ndikpa, ke uyomo idịbi ini iso. Ndusụk owo ẹmi ẹdude ke utọ idaha oro ẹma ẹnyịme mmen̄e mmen̄e ndisịri usan̄a nsen eyen nte ẹketịn̄de ke mbemiso man ẹkụt ẹte ke uyomo idịbi ndomokiet idaha mfịna unana nsọn̄idem oro esịnde uwem ke itiendịk isọk eka (emi ekemede ndidi ama enyenyene nditọ en̄wen) m̀mê eyen oro ẹkemede ndiman ke ini iso.

Edi mme Christian ẹmi mîsoboke utọ esen esen n̄kpọndịk oro edide san̄asan̄a do ẹyenen̄ede ẹyom ndida “eti ibuot” nnam ekikere ye mme edinam mmọ ẹkekem ye nte Abasi adade odudu usion̄o nditọ ndi ke ọsọn̄urua n̄kpọ. (1 Timothy 3:2; Titus 1:8; 2:2, 5-8) Emi oyowụt ekikere oro ọkọride esịm ọyọhọ idaha ke mme n̄kpọ oro N̄wed Abasi owụtde. Edi, nso edieke ẹfiọkde an̄wan̄wa nte ke Christian ofụmi mme idaha Abasi ye unana edikere mban̄a? Nte mbon en̄wen ikpeyịkke m̀mê enye edi eti uwụtn̄kpọ, ọwọrọde etop edinam mme ubiere oro ẹdude ke n̄kemuyo ye Bible? Nte ededi, utọ ndo emi abiatde enyịn̄ owo, oro afịnade mme owo do, ekpekeme ndinam asan̄autom okûdot ndinyene mme san̄asan̄a ifetutom, nte ededi oro ididịghe ntre edieke owo akanamde n̄kpọ emi ke unana ifiọk.—1 Timothy 3:7.