Nso ke Mmọ Ẹfiọhọ ke Jezreel?

KE EDIWAK isua ikie, itie emi obio Jezreel eset okodude ana ndon. Ini kiet enye ekedi n̄wọrọnda ke mbụk Bible. Idahaemi, enye edidi ibombom m̀mê unaisọn̄ sia mînyeneke aba akpa ubọn̄ esie onyụn̄ edide se eboho ntan ofụkde. Ke mme isua ndondo emi, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹtọn̄ọ ndidụn̄ọde mme n̄wụre Jezreel. Nso ke mme n̄wụre ẹmi ẹyarade ẹban̄a mme mbụk Bible?

Jezreel ke Bible

Sia okodude ke n̄kan̄ edem usiahautịn Itịghede Jezreel, Jezreel ekedi kiet ke otu ikpehe isọn̄ oro ọkọfọnde akan ke idụt Israel eset. Obot Moreh okodu ke nsakiso itịghede oro ke n̄kan̄ edem edere emi mbon Midian ẹkenamde nna ke ini ẹkenamde ntịmidem ndin̄wana ye Ebiereikpe Gideon ye udịmekọn̄ esie. Ke ẹsan̄ade esisịt ẹka n̄kan̄ edem usiahautịn, obube mmọn̄ Harod odu do ke unaisọn̄ Obot Gilboa. Edi mi ke Jehovah okosụhọde udịmekọn̄ Gideon ẹmi ẹkedide ediwak tọsịn esịm n̄kpasịp owo 300 man owụt ukeme esie ndinyan̄a ikọt esie ye unana akwa udịmekọn̄. (Judges 7:1-25; Zechariah 4:6) Ke Obot Gilboa emi odude ekpere, mme Philistine ẹma ẹkan Saul, akpa edidem Israel, ke n̄wọrọnda ekọn̄, ẹnyụn̄ ẹwot Jonathan ye nditọ iren Saul iba en̄wen, ndien Saul ke idemesie ama owot idem.—1 Samuel 31:1-5.

Mme mbụk Bible ẹban̄ade obio Jezreel eset ẹdi nsio nsio. Mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a edida odudu nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄ ye nsọn̄ibuot eke mme andikara Israel ẹnyụn̄ ẹtịn̄ n̄ko ẹban̄a edinam akpanikọ ye ifịk mme asan̄autom Jehovah. Edi ke Jezreel ke Edidem Ahab—andikara obio ubọn̄ esien Israel duop eke n̄kan̄ edem edere ke utịt utịt ubak ọyọhọ isua ikie duop M.E.N.—okowụk ufọk ubọn̄ esie, okposụkedi ibuot obio okodude ke Samaria. (1 Ndidem 21:1) Edi ke Jezreel ke Jezebel esen an̄wan Ahab ekedịghe ndiwot prọfet Jehovah oro Elijah. Enye ama okop iyatesịt koro Elijah okowotde mme prọfet Baal uko uko, ke etienede udomo emi Elijah akanamde ke Obot Carmel ndiwụt enye emi edide ata Abasi.—1 Ndidem 18:36–19:2.

Ekem ẹma ẹbiat ibet ke Jezreel. Ẹma ẹwot Naboth owo Jezreel. Edidem Ahab ama esịn enyịn ke in̄wan̄ vine Naboth. Ke ini edidem ọkọdọhọde enye ọnọ imọ in̄wan̄ oro, Naboth ama ọbọrọ nte ekemde ye ibet ete: “Nsa mi O, Jehovah akpan mi ndida udeme mme ete mi nnọ fi.” Ibọrọ emi ekemde ye edumbet mi ama enen̄ede ayat Ahab esịt. Ke okụtde mfụhọ mfụhọ idaha edidem, Ọbọn̄ An̄wan Jezebel ama odiomi ikpe nsu, odoride Naboth ikọ ete ke osụn̄i isụn̄i. Ẹma ẹbiere ẹte ke edinen owo oro Naboth edue ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ enye ke itiat ẹwot, ndien edidem ama ada in̄wan̄ vine esie enyene.—1 Ndidem 21:1-16.

Ke ntak idiọk edinam emi, Elijah ama etịn̄ ntịn̄nnịm ikọ ete: “Mme ebua ẹyeta Jezebel ke edem ibibene Jezreel.” Prọfet oro ama aka iso etịn̄ ete: “Mme ebua ẹyeta owo Ahab eke akpade ke obio . . . Edi orụk owo nte Ahab ikodụhe,  emi akanyamde idem esie ndinam idiọk ke iso Jehovah, emi Jezebel n̄wan esie esịnde nsọk.” Nte ededi, koro Ahab ama osụhọde idemesie ke ini Elijah akatan̄ade ubiereikpe Jehovah, Jehovah ama etịn̄ ete ke ufen emi ididịghe ke eyouwem Ahab. (1 Ndidem 21:23-29) Mbụk Bible oro aka iso etịn̄ ete ke eyo Elisha, andida itie Elijah, ẹma ẹyet Jehu aran ndidi edidem Israel. Nte enye akawatde esịm Jezreel, Jehu ama ọnọ uyo ete ẹsio Jezebel ke window ufọk ubọn̄ esie ẹduọk ke isọn̄, ndien mme horse ẹma ẹdịghi enye ke ikpat. Ekem, ẹma ẹkụt ẹte ke mme ebua ẹkesụhọ n̄kpọkpọrọ, ikpat-ukot, ye ekaubọk esie kpọt. (2 Ndidem 9:30-37) Akpatre n̄kpọntịbe Bible oro enyenede ebuana nnennen nnennen ye Jezreel eketịbe ke ẹma ẹkewot nditọiren Ahab 70. Jehu ama atan̄ ibuot mmọ obok ke ikpọ otu iba ke inuaotop obio Jezreel, ndien ke oro ebede owot mme ọwọrọiso owo ye mme oku oro ẹkebuanade ke ukara nsọn̄ibuot Ahab.—2 Ndidem 10:6-11.

Nso ke Mme Ọdọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset Ẹfiọhọ?

Ke 1990 mme otu ẹmi ẹdianade kiet ẹma ẹtọn̄ọ utom edidọk itie emi Jezreel okodude. Mme andibuana ẹkedi Ikpehe Ukpepn̄kpọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset eke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Tel Aviv (emi David Ussishkin adade ke ibuot esie) ye Ufọkn̄wed Ukpepn̄kpọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset eke Britain emi odude ke Jerusalem (emi John Woodhead adade ke ibuot esie). Ke ikpehe ini itiaba (ikpehe ini kiet kiet ebịghide urua itiokiet) ke isua 1990-1996, mbonutom unyịmesịt 80 esịm 100 ẹma ẹnam utom ke itie oro.

Nte ẹnamde ukpepn̄kpọ udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke eyomfịn edi ndidụn̄ọde uyarade oro ẹkụtde ke itie kiet kiet san̄asan̄a, ye unana edika mbịne mme ekikere ye mme ukpepn̄kpọ oro ẹma ẹkenyenyene. Ke ntre, ye ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi anamde ndụn̄ọde ke mme isọn̄ Bible, mbụk N̄wed Abasi idịghe akpatre odudu ke ndụn̄ọde oro. Ẹnyene nditịm ndụn̄ọde mme ntọt ẹtode ebiet en̄wen ye uyarade oro ẹkụtde ke enyịn. Nte ededi, nte John Woodhead etịn̄de, n̄wetnnịm n̄kpọ eset ndomokiet aban̄ade Jezreel idụhe ke ẹsiode ibat ibat ibuot Bible ẹfep. Ntre mme mbụk ye ubatini Bible ẹkpenyene ndidi ubak ndụn̄ọde ekededi. Nso ke ukeme mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ayarade?

Nte ẹkebụhọrede mme n̄wụre ibibene ye eso mbat, ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄ toto ke ntọn̄ọ nte ke n̄wụre emi ama aka edem ekesịm inua-okot Emana Udom-Ukwak, enịmde mmọ nnennen ke iduọkini Jezreel eke Bible. Edi nte udọkisọn̄ akakade iso, ediwak n̄kpọ n̄kpaidem ẹma ẹdu. Akpa ekedi ubom itie oro ye ndodobi ibibene esie. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro ẹkedori enyịn ndikụt itie emi enyenede ibibene oro edide ukem ye mbon oro ke Samaria eset, kpa ibuot obio ubọn̄ Israel. Nte ededi, nte ẹkekade iso ndidọk isọn̄, ama ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke Jezreel ama enen̄ede okpon akan. Sia udomo ibibene esie ekedide mita 300 ke ubom ye mita 150 ke uniọn̄, ofụri udomo isọn̄ odude ke esịt ibibene  ama okpon utịm ikata akan eke obio efen ekededi oro ẹkefiọhọde ke Israel ọtọn̄ọde ke ini oro. Afua emi mmọn̄ ama akasat ama odu akanade enye, anamde ibibene oro okon̄ ke mita 11 ọtọn̄ọde ke isọn̄. Nte Prọfesọ Ussishkin eketịn̄de, afua emi ekedi anana-mbiet n̄kpọ ke mme ini Bible. Enye ọkọdọhọ ete: “Nnyịn ikwe n̄kpọ ekededi eke ebietde emi ke Israel tutu esịm ini mme an̄wanaekọn̄ ido ukpono.”

N̄kpọ efen emi nnyịn mîkodorike enyịn ndikụt ekedi nte ke ikpọ ubọpn̄kpọ ikodụhe ke esịt obio. Ẹma ẹda akpakịp ndatndat ntan emi ẹkedade ẹdi ke ini ẹkebọpde obio oro ẹdọn̄ isọn̄ emenede ke enyọn̄—ebietde akamba mbot edinam, m̀mê n̄kpoto—ke esịt ibibene. Udiana Mbemiso Ntọt kaban̄a udọkisọn̄ ke Tel Jezreel ọdọhọ ete ke akamba mbot edinam emi ekeme ndidi uyarade nte ke Jezreel ama akan ufọk ubọn̄. Enye ọkọdọhọ ete: “Nnyịn ikpama nditịn̄ nte ke ekeme ndidi Jezreel ekedi akpan itieidụn̄ ọnọ udịmekọn̄ Israel ke ini ndidem mme Omride [Omri ye mme andito ubon esie] . . . kpa ebiet emi mbon ẹmi ẹkesiwatde chariot ye enan̄ mbakara edidem ẹkedụn̄ọde ẹnyụn̄ ẹbọde ukpep.” Ke ebierede oto ubom mbot edinam emi, ọkọrọ ye esịt ebiet ke idemesie, Woodhead ọdọhọ ete ke ekeme ndidi emi ekedi ebiet emi mbonekọn̄ ẹkesisopde idem ndiwụt ukeme un̄wanaekọn̄ eke n̄wakn̄kan udịm chariot ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ke ini oro.

Mme utak usụhọ inuaotop obio oro ẹkebụhọrede ẹdi ikpehe oro mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹnyenede san̄asan̄a udọn̄ ẹban̄a. Mmọ ẹwụt ke nsụhọde n̄kaha adaha inuaotop kiet emi enyenede enyịnusụn̄ inan̄. Nte ededi, sia ẹma ẹkebụme ediwak itiat ke itie oro ke ediwak isua ikie, owo ikemeke ndida se ẹkụtde nte akpatre uyarade. Woodhead ekere ete ke mme utak usụhọ n̄kpọ ẹmi ẹwụt adaha inuaotop emi enyenede enyịnusụn̄ itiokiet ẹmi ubom esie ebietde mbon oro ẹkefiọhọde ke Megiddo, Hazor, ye Gezer. *

Mme n̄kpọ ẹmi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹfiọhọde ẹnyan ubọk ẹwụt nte ke obio emi okodude ke eti itie mi, ke idaha ukere n̄kpọ eke ekọn̄ ye ke ikpehe isọn̄, ikebịghike. Woodhead ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke nte obio emi enyenede ndodobi ibibene, Jezreel ekedi obio oro okodude ke ata ibio ini—ẹdade ẹnam n̄kpọ ke iduọk isua ifan̄ kpọt. Emi edi ata isio ye ediwak n̄wọrọnda obio eken ke Israel ẹmi ẹsiakde ke Bible, utọ nte Megiddo, Hazor, ye ibuot obio oro Samaria, emi ẹkefiakde ẹbọp ediwak ini, ẹtatde, ẹnyụn̄ ẹdụn̄de ke nsio nsio iduọkini. Ntak emi ẹkesọpde ẹtre ndida eti itie emi nnam n̄kpọ? Woodhead ọnọ ekikere ete ke Ahab ye udịm ubọn̄ esie ẹma ẹkpere ndisịn n̄wụre ke ndutịm uforo ke mmọ nditahade inyene idụt oro. Ẹma ẹkụt emi ke ebeubọk idaha ye odudu Jezreel. Eyedi obufa ukara ke idak Jehu okoyom ndidian̄ade idemesie n̄kpọn̄ mme edinam Ahab ndien ke ntre ama ọwọrọ ọkpọn̄ obio oro.

Kpukpru n̄kpọ ẹmi ẹbụhọrede kan̄a ke emi ẹsọn̄ọ nte ke Jezreel ekedi akpan iwụk ebiet Israel ke iduọkini Emana Udom-Ukwak. Idaha ye mme ibibene esie ẹnyịme ye se ẹtịn̄de ẹban̄a enye ke Bible nte akwa ufọk ubọn̄ Ahab ye Jezebel. Mme idiọn̄ọ ẹwụtde ibio ibio ini oro ẹkedụn̄de do ke iduọkini emi ẹnyịme ye mbụk Bible aban̄ade obio oro: Enye ama ọsọsọp enyene uwọrọiso ke ini ukara Ahab ndien ekem, ke ewụhọ Jehovah, etie nte enye ama adia esuene ke ini Jehu ‘okowotde kpukpru owo ke ufọk Ahab eke ẹsụhọde ke Jezreel, ye kpukpru ikpọ owo esie, ye mme ọdiọn̄ọ esie, ye mme oku esie, tutu ikpọn̄ke ndomo owo kiet inọ enye.’—2 Ndidem 10:11.

Ubatini Jezreel

John Woodhead enyịme ete: “Edi ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ke ukpepn̄kpọ oro aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ndikụt nnennen isọn̄ kaban̄a  ubatini.” Ntre nte mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹdụn̄ọrede mme utịp udọkisọn̄ eke isua itiaba, mmọ ẹmen mmọ ẹmi ẹdomo ye mme n̄kpọ oro ẹkefiọhọde ke mme itie en̄wen. Emi ada esịm edifiak nnam ndụn̄ọde ye mfan̄a. Ntak-a? Koro ọtọn̄ọde ke ini emi ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset Israel oro Yigael Yadin okokụrede udọkisọn̄ ke Megiddo ke mme iduọk isua 1960 ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1970, ediwak ke otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekere ke nsọn̄ọ odu nte enye ama ọfiọhọ mme ibibene ye inuaotop obio ẹmi usenọfiọn̄ ẹfiakde edem ẹkesịm eyo Edidem Solomon. Idahaemi, mme ibibene, eso mbat, ye mme inuaotop ẹmi ẹfiọhọde ke Jezreel ẹnam ndusụk owo ẹnyene eyịghe ẹban̄a mme ubiere ẹmi.

Ke uwụtn̄kpọ, eso mbat emi ẹkefiọhọde ke Jezreel edi ukem ye enye oro ẹkefiọhọde ke n̄wụre Megiddo emi Yadin akadade akabuan ye ukara Solomon. Ndutịm ye ubom inuaotop iba oro ẹbiet kiet eken, edieke mîdịghe ukem. Woodhead ọdọhọ ete: “Kpukpru uyarade ẹsịk Jezreel ẹka edem ẹkesịm eyo Solomon mîdịghe ẹsụhọde usenọfiọn̄ mme n̄kpọ ẹkefiọhọde ke mme itie eken [Megiddo ye Hazor] ẹdisịm ini Ahab.” Sia Bible adade Jezreel in̄wan̄în̄wan̄ akabuan ye eyo Ahab, Woodhead ekere ke etịm owụt ifiọk ndinyịme nte ke mme utak usụhọ n̄kpọ ẹdi eke ini ukara Ahab. David Ussishkin enyịme ete: “Bible ọdọhọ ete ke Solomon ọkọbọp Megiddo—enye idọhọke ite ke enye ọkọbọp mme ukem inuaotop oro.”

Nte Ẹkeme Ndidiọn̄ọ Mbụk Jezreel?

Nte mme n̄kpọ ẹmi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkefiọhọde mi ye mfan̄a emi ekedemerede ẹnam eyịghe odu ke mbụk Bible aban̄ade Jezreel m̀mê Solomon? Ke akpanikọ, eneni oro aban̄ade mme n̄kpọ ẹdọkde ẹsion̄o enyene esisịt ebuana ye mbụk Bible. Ukpepn̄kpọ oro aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset odụn̄ọde mbụkeset ke usụn̄ oro edide isio ye mbụk emi Bible ọnọde. Enye obụp isio isio mbụme ndien se enye adade ke akpan n̄kpọ edi isio. Owo ekeme ndimen eyen ukpepn̄kpọ Bible ye ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ndomo ye mme akaisan̄ oro ẹsan̄ade ke usụn̄ oro akade ukem ebiet. Akaisan̄ kiet awat ke ọkpọusụn̄, enye eken asan̄a ke mbenusụn̄. Ebiet emi ekikere ye mme udọn̄ mmọ ẹwụhọde ẹdi nsio nsio. Edi, idaha ekikere mmọ ẹwak ndinyịme ye kiet eken utu ke ndidu ke ntuaha. Edimen ekikere mme akaisan̄ iba ẹmi ndomo ekeme ndisụn̄ọ ke ndyọ ndyọ ikike.

Bible esịne n̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade mme n̄kpọntịbe ye mme owo eke eset; ukpepn̄kpọ oro aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset odomo ndinyene mme ntọt aban̄ade mme n̄kpọntịbe ye mme owo ẹmi ebe ke ndidụn̄ọde se ededi nyọhọ nsụhọ idiọn̄ọ aban̄ade mmọ ẹmi ẹtakde ẹsụhọ ke isọn̄. Nte ededi, mme utak usụhọ n̄kpọ ẹmi isidịghe n̄kem n̄kem ndien ẹsikabade enye ke nsio nsio usụn̄. Ke afan̄ emi, Amihai Mazar ọdọhọ ke n̄wed esie oro Archaeology of the Land of the Bible—10,000−586 M.E.N. (Ukpepn̄kpọ Aban̄ade Udọkisọn̄ Nyom N̄Kpọeset eke Idụt Bible—10,000−586 M.E.N.) ete: “Utom udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset . . . ke akamba udomo edi utomusọ ọkọrọ ye ukpep ye usọ ẹnyenede ẹto ukpep. Editiene ido edinam oro owo mînyịmeke ndikpụhọde ikemeke ndida nsịm edikụt unen, ndien ana mme adausụn̄ ẹnam ukpụhọde ẹnyụn̄ ẹnọ ekikere mmọ ukpep. Edu, ndammana ukeme, ye ndammana ifiọk ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹdi akpan n̄kpọ ukem nte ifiọk esie ye mme n̄kpọutom ẹmi ẹdude ẹnọ enye.”

Ukpepn̄kpọ oro aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ọsọn̄ọ ete ke akpan iwụk ebiet ufọk ubọn̄ ye ekọn̄ ẹma ẹdu ke Jezreel, kpa iwụk ebiet emi okodude ke ata ibio ini ke ini emi mbụkeset owụtde nte ini ukara Ahab—kpa nte Bible etịn̄de. Ẹdemede ediwak mbụme efen ẹmi ẹdemerede owo udọn̄ ẹmi ẹkemede ndidi ayada mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ediwak isua ndikpep. Edi, Ikọ Abasi, kpa Bible, aka iso nditịn̄ n̄kpọ ke usụn̄ oro an̄wan̄ade owo, ọnọde nnyịn ọyọhọ mbụk ke usụn̄ emi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset akananam mîkemeke.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme ndise ke page 26]

Mme itie ẹdọkde ẹyom n̄kpọeset ke Jezreel

[Ndise ke page 28]

Edisọi n̄kpọ mbon Canaan emi ẹkefiọhọde ke Jezreel