Awawa Olive ke Ufọk Abasi

KE IDỤT Israel, odu eto kiet emi ọkọride oro ekperede ndidi isikpaha. Idem ke ini ẹsịbede ẹduọk, ibịghike etak esie esision̄o mbufa n̄kọk. Ndien ke ini ẹkpen̄ede mfri esie, enye esinọ andinyene akpakịp aran oro ẹkemede ndida ntem n̄kpọ, ndomo ikan̄, nyet n̄kpọ, nnyụn̄ nnam n̄kpọ mmaidem.

Nte ekemde ye n̄ke eset kiet emi ẹwetde ke n̄wed Judges eke Bible, “mme eto ẹkeka ndiyet ọbọn̄ aran nnịm ke idemmọ.” Ewe eto akai ke mmọ ẹkebem iso ẹmek? Idịghe efen ikan ọsọn̄idem olive emi esin̄wụmde mfri ke etuek.—Judges 9:8.

Ke se ibede isua 3,500 ẹmi ẹkebede, prọfet Moses ama etịn̄ aban̄a Israel nte ‘eti isọn̄, isọn̄ olive.’ (Deuteronomy 8:7, 8) Idem mfịn emi, in̄wan̄ olive ẹyọhọ n̄kann̄kụk oro ọtọn̄ọde ke unaisọn̄ Obot Hermon ke edem edere tutu esịm adan̄a Beersheba ke edem usụk. Mmọ ẹsụk ẹsesịn uyai ke mbenesụk Unaisọn̄ Sharon, mme itiat itiat mben obot Samaria, ye mme itịghede Galilee.

Mme andiwet Bible ẹma ẹsiwak ndida olive ntịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄. Mme ikpehe eto emi ẹma ẹsinam mbọm Abasi, un̄wọn̄ọ ediset ke n̄kpa, ye inem inem uwem ubon an̄wan̄a. Editịm nse olive ayan̄wam nnyịn ndifiọk se N̄wed Abasi etịn̄de mi oyonyụn̄ anam esịtekọm emi inyenede iban̄a n̄wọrọnda eto emi adianade ye edibotn̄kpọ eken ke nditoro Andinam enye etetịm otụn̄ọ.—Psalm 148:7, 9.

N̄kpotụk N̄kpotụk Olive

Olive itịmke iye ke okụtde enye ke akpa ini. Enye ikon̄ke isịm enyọn̄ nte ndusụk ikpọ cedar Lebanon. Owo idaha eto esie ke ọsọn̄urua nte juniper, flawa esie inyụn̄ iyehe ke enyịn nte eke eto almond. (Ikwọ Solomon 1:17; Amos 2:9) Ata akpan ikpehe olive odu ke ebiet emi owo mîkwe—ke esịt isọn̄. Nnyan orụn̄ esie, ẹmi ẹkemede ndidụk isọn̄ nsịm mita itiokiet ẹnyụn̄ ẹsan̄ade ibiọn̄ ibiọn̄ ẹka anyan ẹkan oro, edi ntak emi eto emi esin̄wụmde ke etuek onyụn̄ akade iso ndidu uwem.

Mme utọ orụn̄ oro ẹsinam mme olive ẹmi ẹdude ke mme itiat itiat mben obot ẹka iso ẹdu uwem ke ini unana edịm ke ini mme eto ẹmi ẹdude ke itịghede ke idak ẹma ẹkekpakpan̄a ke ntak unana mmọn̄. Mme orụn̄ ẹnam enye ekeme ndika iso n̄n̄wụm olive ke ediwak isua ikie, idem okposụkedi n̄kpotụk n̄kpotụk ekpat eto  emi ekemede nditie nte ke ọfọn ke ifia kpọt. Ukụre se n̄kpotụk n̄kpotụk eto emi oyomde edi ufan̄ ndikọri ye isọn̄ emi ofụm asan̄ade ọfọn man enye ekeme ndin̄wek ofụm, ọbọhọ mbiet m̀mê eto eken oro ndiọi utan̄kpọ ẹkemede ndidu. Edieke n̄kpri n̄kpọ ẹyomde mi ẹdude, eto kiet oyosio aran esịm lita 57 ke isua.

Nte eyịghe mîdụhe, nditọ Israel ẹma ẹma olive ke ntak ọsọn̄urua aran esie. Mme utuenikan̄ ẹmi aran olive anamde ọfọn̄ utuenikan̄ asak ẹma ẹsisịn un̄wana ke ufọk mmọ. (Leviticus 24:1, 2) Aran olive ekedi akpan aran emi ẹdade ẹtem udia. Enye ama esikpeme ikpaidem ọbiọn̄ọ utịn, ndien nditọ Israel ẹma ẹsida enye ẹnam suọp uyet n̄kpọ. Ibokpot, wine, ye olive ẹkedi akpan mbun̄wụm ke idụt oro. Ntem olive nditre ndin̄wụm mbun̄wụm ekpedi n̄kpọ nnama ọnọ ubon Israel.—Deuteronomy 7:13; Habakkuk 3:17.

Nte ededi, nte ido edide, aran olive ama odu barasuene. Moses okokot Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ‘isọn̄ olive,’ eyedi ke ntak emi olive ekedide eto emi ẹketọde awak akan ke n̄kann̄kụk oro. Eyen ukpepn̄kpọ obot eke ọyọhọ isua ikie 19 oro H. B. Tristram, okokot olive “n̄kukụre anana-mbiet eto emi odude ke idụt oro.” Ke ntak ufọn esie ye enye ndidu barasuene, ẹma ẹkam ẹkama aran olive ẹnam n̄kpọ nte okụk ke ufọt mme idụt ke ofụri ikpehe Mediterranean. Jesus Christ ke idemesie ama etịn̄ aban̄a isọn oro ẹkebatde nte ke edi “aban̄ aran [olive] ikie.”—Luke 16:5, 6.

“Ẹyebiet Nditọ Olive”

Eti olive nte odotde anam edidiọn̄ Abasi an̄wan̄a. Didie ke ẹdinọ owo emi abakde Abasi utịp? Andiwet psalm ọkọkwọ ete: “N̄wan fo eyebiet vine eke on̄wụmde mfri ke n̄kan̄ ufọk fo: nditọ fo ẹyebiet nditọ olive ẹkan okpokoro fo ẹkụk.” (Psalm 128:3) Nso idi “nditọ olive” ẹmi, ndien ntak emi andiwet psalm emende mmọ odomo ye nditọ?

Olive etie esen esen sia mbufa n̄kọk ẹsikade iso ndisiaha ke ekpat esie. * Ke ini akpan etak eto emi mîn̄wụmke mfri aba nte enye ekesin̄wụmde ke ntak ọsọn̄de, mme ọtọ-in̄wan̄ ẹkeme ndiyak ediwak emịne, m̀mê mbufa n̄kọk, ẹkọri tutu mmọ ẹkabade ẹdi akpan ubak eto oro. Nte ini akade, ata akpa eto emi ekeme ndinyene n̄kpri, nsehe etak eto ita m̀mê inan̄, ẹbietde nditọ ẹtie ẹkanade okpokoro ẹkụk. Nditọ ẹmi ẹnyene ukem orụn̄, ndien mmọ ẹbuana ke ndin̄wụm akpakịp mbun̄wụm olive.

Edu olive emi nte odotde anam an̄wan̄a nte nditọiren ye nditọiban ẹkemede ndikọri nsọn̄ọ nda ke mbuọtidem, ye un̄wam ọkpọsọn̄ orụn̄ eke spirit eke ete ye eka mmọ. Nte nditọ ẹkọride ẹkponi, mmọ n̄ko ẹnyene udeme ke ndin̄wụm mfri nnyụn̄ n̄n̄wam ete ye eka mmọ, ẹmi ẹdatde esịt ndikụt nditọ mmọ ẹdianade ye mmọ ẹnam n̄kpọ Jehovah.—Mme N̄ke 15:20.

‘Idotenyịn Ana ọnọ Eto’

Ete oro ọsọn̄de emi anamde n̄kpọ Jehovah adat esịt aban̄a nditọ esie ẹmi ẹten̄ede Abasi. Edi nditọ ẹmi ẹsifụhọ ke ini ete mmọ ke akpatre ‘akade usụn̄ ofụri ererimbot.’ (1 Ndidem 2:2) Man an̄wam nnyịn iyọ utọ n̄kpọ mmọn̄eyet emi odude do ke ubon, Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ete ke mme owo ẹyeset ke n̄kpa.—John 5:28, 29; 11:25.

Job, ete uwak nditọ, ama etịm ọdiọn̄ọ nte ini uwem owo omụhọde. Enye ekemen emi odomo ye ikọn̄ emi ọsọpde eyemede. (Job 1:2; 14:1, 2) Ama ọdọn̄ Job ndikpa nte usụn̄ ndibọhọ ọkpọsọn̄ ubiak esie, adade udi nte ebiet ndidịbe ndien ekem ifiak ito do iwọrọ. Job ama obụp ete: “Ke owo akpade, nte enye ediset?” Ekem enye ama ọbọrọ ye mbuọtidem ete: “Nyebet ke ofụri ini utom mi, tutu edikpụhọde itie mi edi. Afo [Jehovah] okpokot, ndien ami n̄kpeyere fi, utom ubọk fo ọkpọdọn̄ fi.”—Job 14:13-15.

Didie ke Job akanam an̄wan̄a nte ke imenịm ke akpanikọ nte ke Abasi oyokot imọ osio ke udi? Enye akada eto etịn̄ ikọ, ndien nte enye etịn̄de aban̄a eto emi anam etie nte ke anaedi enye eketịn̄ aban̄a olive. Job ọkọdọhọ ete: “Koro idotenyịn anade ọnọ eto: ẹma ẹkpi enye ẹduọk, enye ọyọtọn̄ọ ntak esehe.” (Job 14:7) Ẹkeme ndikpi olive nduọk, edi oro idiwotke enye. N̄kukụre  edieke ẹwụberede eto emi ke enye edikpa. Edieke orụn̄ ọsọn̄ọde odu ke isọn̄, eto emi ọyọtọn̄ọ ntak esehe afiak enyene uwem.

Idem edieke edịm nditre ndidep ke anyanini akpanamde akani olive eyemede, nsat etak eto emi ekeme ndifiak nnyene uwem. “Okposụk edi nte orụn̄ esie akabarede edi akani ke isọn̄, etak esie onyụn̄ akpade ke ntan; Utebe mmọn̄ eyesịn enye afiari, onyụn̄ asiak n̄kọk nte nsek eto.” (Job 14:8, 9) Job okodụn̄ ke nsat, ntọn̄ ntọn̄ idụt emi ekemede ndidi enye ama okụt ediwak n̄kani etak olive oro ẹketiede nsatnsat ye nte akpa. Nte ededi, ke ini edịm ekedepde, utọ “n̄kpakpa” eto emi ama afiak enyene uwem ndien obufa ekpat eto ama etịbe ọwọrọ ke orụn̄ esie nte n̄kpọ eke enye edide “nsek eto.” N̄wọrọnda ukeme edifiak nsehe emi akanam ataifiọk utọ mfri kiet emi otode Tunisia ọdọhọ ete: “Odot ndidọhọ ke olive ikemeke ndikpa.”

Kpa nte ọdọn̄de ọtọin̄wan̄ ndikụt nte nyemede olive esie afiakde esehe, ntre ke ọdọn̄ Jehovah ndinam mme anam-akpanikọ asan̄autom esie ẹset ke n̄kpa. Enye asak iso ese ini emi ẹdinamde mme anam-akpanikọ nte Abraham ye Sarah, Isaac ye Rebekah, ye ediwak mbon efen ẹfiak ẹnyene uwem. (Matthew 22:31, 32) Edidi utịben̄kpọ didie ntem ndidara mme akpan̄kpa ẹmi ẹsetde nnyụn̄ n̄kụt mmọ ẹtọn̄ọde ntak ẹdu inem inem uwem emi enyenede uyụhọ!

Ndamban̄a Olive

Mbọm Abasi owụt idem ke unana asari esie ọkọrọ ye ndutịm emi enye anamde ọnọ ediset ke n̄kpa. Apostle Paul akada olive anam an̄wan̄a nte mbọm Jehovah esịmde mme owo inamke n̄kpọ m̀mê nso idi orụk m̀mê idaha mmọ. Ke ediwak isua ikie mme Jew ẹma ẹtan̄ idem ẹte ke idi edimek ikọt Abasi, “nditọ Abraham.”—John 8:33; Luke 3:8.

Ndimana ndụk idụt mme Jew ikedịghe se ẹyomde man owo enyene mfọn Abasi. Nte ededi, kpukpru akpa mbet Jesus ẹkedi mme Jew, ndien mmọ ẹma ẹnyene ifet edidi mme akpa owo oro Abasi ekemekde ndinam mfri Abraham oro ẹken̄wọn̄ọde. (Genesis 22:18; Galatia 3:29) Paul ekemen mme mbet ẹkedide mme Jew mi odomo ye n̄kọk ndamban̄a olive.

N̄wakn̄kan ke otu mme Jew eke obụk ẹma ẹsịn Jesus, anamde mmọ ẹkûdot ndidi mme andibuana ke “ekpri otuerọn̄,” m̀mê “Israel Abasi” eke ini iso. (Luke 12:32; Galatia 6:16) Ntem, mmọ ẹketie nte ndamban̄a n̄kọk olive oro ẹkesịbede ẹfep. Mmanie ẹdida itie mmọ? Ke isua 36 E.N., ẹma ẹmek mme Gentile ndikabade ndi ubak mfri Abraham. Eketie nte n̄kpọ eke Jehovah akawakde n̄kọk olive ikọt abahade etak eti olive esịn. Mbon oro ẹdinamde mfri Abraham oro ẹken̄wọn̄ọde ẹyesịne mbon idụt. Mme Christian ẹdide Gentile ẹma ẹkeme ke emi nditiene ‘mbuana isek-isek orụn̄ olive.’—Rome 11:17.

Ye ọtọin̄wan̄, ndikpi n̄kọk olive ikọt mbahade etak eti olive nsịn ikpowụtke eti ibuot okponyụn̄ edi “ido eke mîkemke ye uduot.” (Rome 11:24) “Men eti bahade eto ikọt sịn, ndien, nte mbon Arab ẹdọhọde, enye oyokpụhọde eke ikọt,” ntem ke n̄wed oro The Land and the Book anam an̄wan̄a, “edi afo ukemeke ndinam emi uforo uforo ke emende eto ikọt abaharede eti eto esịn.” Ukem ntre, idem ama akpa mme  Christian ẹdide mme Jew ke ini Jehovah “ekebemde iso edi edise mme Gentile, ndisio ikọt ke otu mmọ nnọ enyịn̄ Esie.” (Utom 10:44-48; 15:14) Nte ededi, emi ekedi in̄wan̄în̄wan̄ idiọn̄ọ nte ke uduak Abasi ndisu ikọkọn̄ọke ke idụt kiet ekededi. Baba, koro “ke kpukpru idụt Enye adadara owo ekededi eke abakde Enye onyụn̄ anamde nti ido.”—Utom 10:35.

Paul ama owụt ete ke sia ẹma ẹkewak “mme n̄kọk” olive ẹdide mme Jew ẹmi mîkanamke akpanikọ ẹfep, ukem oro ekeme nditịbe nnọ owo ekededi emi mîkọsọn̄ọke idu ke mfọn Jehovah ke ntak ntan̄idem ye nsọn̄ibuot. (Rome 11:19-21) Emi ke akpanikọ anam an̄wan̄a nte ke owo ikpadaha mfọnido Abasi oro owo mîdotke didie didie.—2 Corinth 6:1.

Ndida Aran Nyet

N̄wed Abasi ada ata ata usụn̄ ye ndamban̄a usụn̄ etịn̄ aban̄a edida aran olive nnam n̄kpọ. Ke eset, ẹma ẹsida ‘aran ẹyet’ ke unan ye n̄kukịp ‘ẹnam emem’ man ẹsọp ẹkop nsọn̄idem. (Isaiah 1:6) Nte ekemde ye kiet ke otu n̄ke Jesus, owo Samaria ekenyenede edu mbọhọidụn̄ ama ọtọhọ aran olive ye wine ke unan eren emi enye okosobode ke usụn̄ akade Jericho.—Luke 10:34.

Ndiduọk owo aran olive ke ibuot esinam owo afiak okop nsọn̄idem onyụn̄ osụk ubiak. (Psalm 141:5) Ndien ke ẹsede ẹban̄a n̄kpọ abuanade udọn̄ọ eke spirit, mbiowo Christian ẹkeme ‘ndida aran nyet andibuana ke esop ke enyịn̄ Ọbọn̄.’ (James 5:14) Ẹmen ima ima item N̄wed Abasi ye akam ofụri esịt oro mbiowo ẹbọn̄de ke ibuot ekemmọ andinịm ke akpanikọ emi ọdọn̄ọde ke n̄kan̄ eke spirit ẹdomo ye aran olive emi osụkde ubiak. Nte enemde, ke ebetọ ikọ usem Hebrew ndusụk ini ẹsikot eti owo “edisana aran olive.”

“Awawa Olive ke Ufọk Abasi”

Ke ikerede iban̄a se inemede emi, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ẹkeme ndimen mme asan̄autom Abasi ndomo ye mme olive. Ama ọdọn̄ David ndibiet “awawa olive ke ufọk Abasi.” (Psalm 52:8) Kpa nte mme ubon nditọ Israel ẹkesiwakde nditọ mme olive n̄kanade ufọk mmọ, ntre ke ọkọdọn̄ David ndisan̄a n̄kpere Jehovah nnyụn̄ nsion̄o mfri oro adade itoro ọsọk Abasi.—Psalm 52:9.

Ke adan̄aemi akanamde akpanikọ ọnọ Jehovah, obio ubọn̄ esien iba eke Judah ekebiet “awawa olive, ediye ke mfri ye ke idem.” (Jeremiah 11:15, 16) Edi mbon Judah ẹma ẹduọk eti idaha oro ke ini mmọ ‘mîkenyịmeke ndikop ikọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹbịnede abasi efen.’—Jeremiah 11:10.

Man ikabade idi awawa olive ke ufọk Abasi, ana nnyịn ikop uyo Jehovah inyụn̄ inyịme ndibọ ntụnọ emi enye adade “okpon̄o” nnyịn man nnyịn ikeme ndin̄wụm mbun̄wụm Christian efen efen. (Mme Hebrew 12:5, 6) Akan oro, kpa nte ata ata olive esisịnde orụn̄ aka anyan ke isọn̄ man aka iso odu uwem ke ini unana edịm, oyom nnyịn isọn̄ọ orụn̄ eke spirit nnyịn man iyọ idomo ye ukọbọ.—Matthew 13:21; Colossae 2:6, 7.

Olive etịm ada aban̄a anam-akpanikọ Christian, emi ekemede ndidi ererimbot idiọn̄ọke enye edi Abasi ọdiọn̄ọ enye. Edieke utọ owo oro akpakpade ke editịm n̄kpọ emi, enye ọyọtọn̄ọ ntak odu uwem ke obufa ererimbot emi edide.—2 Corinth 6:9; 2 Peter 3:13.

Olive emi ekperede ndidi isikpaha, oro esikade iso ndin̄wụm mfri kpukpru isua, anam nnyịn iti un̄wọn̄ọ Abasi: ‘Usen ikọt mi eyebiet usen eto, ndien edimek ikọt mi ẹyedia se ubọk mmọ ẹnamde.’ (Isaiah 65:22) Ntịn̄nnịm un̄wọn̄ọ oro oyosu ke obufa ererimbot Abasi.—2 Peter 3:13.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 25]

N̄kpotụk n̄kpotụk ekpat eto eke eset emi ẹkụtde ke Jávea, Mbahade Obio Ukara Alicante, Spain

 [Ndise ke page 26]

In̄wan̄ olive ke Mbahade Obio Ukara Granada, Spain

[Ndise ke page 26]

Olive eke eset ke an̄wa ibibene Jerusalem

[Ndise ke page 26]

Bible etịn̄ aban̄a ediwak n̄kọk nsịn ke olive

[Ndise ke page 26]

N̄kpri n̄kọk ẹdu ẹkanade akani olive emi