Mme Gospel—Mbụk m̀mê N̄ke?

KE OFỤRI ererimbot mbụk Jesus eke Nazareth—akparawa emi okokpụhọrede mbụk ubonowo—akabade edi akpan ikpehe n̄ka owo. Enye edi ubak ukpepn̄kpọ emi ẹkpepde mme owo ke ufọkn̄wed ye ke ufọk. Ediwak owo ẹda mme Gospel nte ntọn̄ọ nsinsi akpanikọ ye n̄ke, utọ nte, “Yak ikọ mbufo edi Edi ntre, ye, Idịghe ntre.” (Matthew 5:37) Ke akpanikọ, ekeme ndidi mme ukpepn̄kpọ oro ete ye eka fo ẹkekpepde fi ẹkekọn̄ọ ke mme mbụk Gospel, edide mmọ ẹkedi mme Christian m̀mê ikedịghe.

Ye ediwak miliọn mme anditiene Christ ẹmi ẹnyenede esịt akpanikọ, mme Gospel ẹtịn̄ ẹban̄a eren emi mmọ ẹnyịmede ndibọ ufen nnyụn̄ n̄kpa ke ntak esie. Mme Gospel n̄ko ẹnọ ntak ye odudu ndinyene uko, ime, mbuọtidem, ye idotenyịn. Nte afo, ndien, unyịmeke ete ke okpoyom ẹnọ uyarade emi owo mîkemeke ndifan̄a mbemiso ẹdade mme mbụk ẹmi nte ikpîkpu n̄ke? Ke ekerede aban̄a ata akamba odudu oro mme mbụk Gospel ẹnyenede ke ekikere ye edu uwem owo, nte afo ukpoyomke ẹnọ fi uyarade emi anamde owo enịm edieke owo okoyomde ndinam enyene eyịghe nte ke mmọ idịghe akpanikọ?

Nnyịn imọnọ fi ikot ite odụn̄ọde ndusụk mbụme ẹmi ẹnamde owo ekere n̄kpọ kaban̄a mme Gospel. Kụt se ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹmi ẹkpepde mme Gospel ẹkerede ẹban̄a mme n̄kpọ ẹmi, idem okposụkedi ndusụk mmọ ẹdọhọde ke mmimọ idịghe mme Christian. Ekem afo emekeme ndisịm ubiere ke idemfo ke ama ekenyene ifiọk emi.

MME MBỤME NDIKERE MBAN̄A

◆ Nte mme Gospel ẹkeme ndidi usọ usọ mbụk ẹmi ẹtịbide-tịbi?

Robert Funk, andisiak Mbono Jesus, ọdọhọ ete: “Matthew, Mark, Luke ye John ‘ẹkewụt Messiah’ ke usụn̄ emi anamde enye ekekem ye ukpepn̄kpọ Christian oro ọkọwọrọde edi ke Jesus ama akakpa.” Nte ededi, ediwak owo ẹmi ẹkekopde se Jesus eketịn̄de, ẹkụtde mme edinam esie, ẹnyụn̄ ẹkụtde enye ke enye ama ekeset ẹkesụk ẹdodu uwem ke adan̄aemi ẹkewetde mme Gospel. Mmọ ikodorike mme andiwet Gospel ikọ nte ke ẹma ẹsu nsu ke usụn̄ ekededi.

Kere ban̄a n̄kpa ye ediset ke n̄kpa Christ. Idịghe mme Gospel kpọt ẹdọn̄ọ mbụk n̄kpa ye ediset ke n̄kpa Jesus oro ẹkemede ndiberi edem edi akpa edisana leta emi apostle Paul ekewetde ọnọ ẹsọk mme Christian ke Corinth eset ọdọn̄ọ n̄ko. Enye ekewet ete: “Mma mmen se n̄kọbọde nyak nnọ mbufo ke akpa-itie, nte, Christ ama akpa aban̄a mme idiọk-n̄kpọ nnyịn, nte asan̄ade ekekem ye se N̄wed Abasi ọdọhọde; ẹnyụn̄ ẹbụk Enye; ẹnyụn̄ ẹnam Enye eset ke n̄kpa ke ọyọhọ usen ita, nte asan̄ade ekekem ye se N̄wed Abasi ọdọhọde: Enye onyụn̄ ayarade idem owụt Cephas; ekem owụt mbet Esie duopeba; ekem Enye ayarade idem ini kiet owụt nditọ-ete ẹmi ẹwakde ẹbe owo ikie ition, ẹmi akamba ubak mmọ ẹsụk ẹdude tutu emi, edi ndusụk ke otu mmọ ẹma ẹde idap. Ekem Enye ediyarade idem owụt James; ekem owụt kpukpru mme apostle. Ndien ke ata ukperedem, Enye ediyarade idem owụt mi n̄ko, emi ntiede nte eyen eke amanade ke ini mîkemke.” (1 Corinth 15:3-8) Mme utọ andikokụt oro ẹkedi mme andikpeme mme akpanikọ eke mbụk ẹban̄ade uwem Jesus.

Ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek owo  ikwe se mme okụt-ndudue eke eyomfịn ẹtịn̄de nte ke ẹketetịbi mbụk emi. Utu ke oro, ẹkụt emi ke mme n̄wed eke ọyọhọ isua ikie iba E.N. Ntre ẹkesion̄o ndusụk mbụk ẹban̄ade Christ oro mîkemke ye N̄wed Abasi ke ini nsọn̄ibuot ye ata Ido Ukpono Christ ọkọtọn̄ọde-tọn̄ọ ndidu ke otu mbon oro ẹkedian̄arede ẹkpọn̄ esop mme apostle.—Utom 20:28-30.

◆ Nte mme Gospel ẹkeme ndidi mme n̄ke?

Ekedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ewetn̄wed ye okụt-ndudue oro C. S. Lewis ndida mme Gospel nte ikpîkpu n̄ke. Enye ekewet ete: “Nte ewetmbụk ami mmenen̄ede nnịm ke akpanikọ nte ke mme Gospel ẹkpedi se ẹdedi, mmọ idịghe mme n̄ke. Mmọ idọn̄ọke usọ usọ ikọ oro ẹkemde ndinam mmọ ẹdi mme n̄ke. . . . Nnyịn idiọn̄ọke ekese n̄kpọ ke uwem Jesus, ndien idụhe owo ndomokiet emi etịbide n̄ke edi emi akpayakde oro edi ntre.” Edi n̄kpọ udọn̄ n̄ko nte ke okposụkedi ọwọrọetop ewetmbụk oro H. G. Wells mîkọdọhọke ke idi Christian, enye ama enyịme ete: “[Mme andiwet Gospel] mbinan̄ ẹnyịme ke ndinọ nnyịn ndise ata isio isio owo; mmọ ẹkama . . . ata akpanikọ.”

Kere ban̄a idaha kiet oro Jesus emi ẹnamde eset okowụtde mme mbet esie idem. Etie nte ke enyene-ifiọk andiwet n̄ke ekpekewet nte Jesus afiakde edi ke n̄wọrọnda usụn̄, ọnọ enịm-mbụk utịn̄ikọ, m̀mê utịn̄ikọ emi ọyọhọde ye un̄wana ye uyama. Utu ke oro, mme andiwet Gospel ẹtịn̄ ẹban̄a enye n̄kukụre nte adade ke iso mme mbet esie. Ekem obụp ete: “Nditọ, nte mbufo ẹmenyene se ẹdiade?” (John 21:5) Eyen ukpepn̄kpọ oro Gregg Easterbrook eberi ete: “Mmọ ẹmi ẹdi orụk mbụk oro ẹnọde ekikere mbụk akpanikọ, idịghe n̄ke.”

Edori ikọ oro nte ke mme Gospel ẹdi mme n̄ke n̄ko isan̄ake ikekem ye nnennen usụn̄ unọ ukpep oro mme rabbi ẹkekamade ke ini emi ẹkewetde mme Gospel. Usụn̄ edinam oro ọkọsọn̄ọ eyịre ke edikpep n̄kpọ ebe ke edimomụm ndọn̄ ke ibuot—kpa usụn̄ umụm n̄kpọ ndọn̄ ke ibuot oro ẹsọn̄ọde ẹtịn̄ ikọ m̀mê ẹtịn̄de ẹfiak ẹtịn̄. Emi ọsọn̄ọ ke ẹkewet mme ikọ ye utom Jesus nnennen nnennen ye ntịn̄enyịn utu ke enye ndidi mbụk emi ẹtịbide-tịbi man enem.

◆ Edieke mme Gospel ẹkpedide mme n̄ke, nte ẹkpekesọp ẹwet mmọ ntre ke Jesus ama akakpa?

Nte ekemde ye uyarade emi odude, ẹkewet mme Gospel ke ufọt isua 41 ye 98 E.N. Jesus akakpa ke isua 33 E.N. Emi ọwọrọ ke ẹkewet mbụk uwem esie ata esisịt ini ke utom ukwọrọikọ esie ama eketre. Emi edi akwa n̄kpọ ubiọn̄ọ ọnọ eneni oro nte ke mme mbụk Gospel ẹdi ikpîkpu n̄ke. Esida ini mbemiso n̄ke ẹkọride. Da ke uwụtn̄kpọ, Iliad ye Odyssey emi ewet uto owo Greece eset oro, Homer, ekewetde. Ndusụk owo ẹdọhọ ke ama ada ediwak isua ikie mbemiso n̄ke iba oro ẹkekọride ẹsọn̄ọ ẹda. Nso kaban̄a mme Gospel?

Ke n̄wed esie oro Caesar and Christ, ewetmbụk oro Will Durant ewet ete: “Nte ke ibat ibat usụhọde owo . . . ẹkpeketịbi okopodudu ye ediye owo ntre ẹdi, emi enyenede ata n̄kokon̄ ido uwem ye ata okopodudu eti itie ebuana nditọete eke owo, ekpedi utịben̄kpọ oro enen̄erede ọsọn̄ ndinịm akan ekededi oro ẹwetde ke mme Gospel. Ke isua ikie iba eke Ikpọ Mbon Nsụkuyo ẹma ẹkebe, ediwet mban̄a uwem, edu uwem, ye ukpepn̄kpọ Christ osụk edi ata in̄wan̄în̄wan̄, onyụn̄ ada aban̄a enyene-ndyọ n̄kpọ ke mbụk owo Edem Usoputịn.”

◆ Nte ẹma ẹkpụhọde mme Gospel ke ukperedem man ekem ye udọn̄ mme akpa Christian?

Ndusụk mme okụt-ndudue ẹneni ẹte ke idaha oro okodude ke n̄kann̄kụk mme akpa Christian ama anam mme andiwet Gospel ẹkpụhọ mbụk aban̄ade Jesus m̀mê ẹdian n̄kpọ ke enye. Nte ededi, editịn̄ enyịn ndụn̄ọde mme Gospel owụt ete ke owo ikanamke utọ n̄kpọ oro. Edieke ẹkekpụhọrede mme mbụk Gospel ẹban̄ade Jesus nte utịp abian̄a abian̄a edinam mme Christian akpa isua ikie, ntak emi ẹtịn̄de n̄kpọ emi mînemke mme Jew ye mme Gentile ke uwetn̄kpọ oro?

Ẹkụt uwụtn̄kpọ kiet ke Matthew 6:5-7, ke ebiet emi ẹkotde ẹto Jesus nte ọdọhọde ete: “Ke ini mbufo ẹnyụn̄ ẹbọn̄de akam, ẹkûbiet mbon mbubịk: koro mmọ ẹma ndida ke mme synagogue ye ke mme enụk efak mbọn̄ akam, ẹte  iwụt owo idem. Ke akpanikọ ke ndọhọ mbufo, Mmọ ẹma ẹbọ utịp mmọ.” Nte an̄wan̄ade, emi ekedi ubiomikpe ọnọ mme adaiso ido ukpono mme Jew. Jesus ama aka iso ọdọhọ ete: “Ke ini ẹbọn̄de akam, ẹkûyịre nditetịn̄ ikpîkpu ikọ, nte mme Gentile ẹnamde: koro etie mmọ nte edikop akam oto ke uwak ikọ eke ẹtịn̄de.” Ebede ke ndikot nto Jesus ke usụn̄ emi, mme andiwet Gospel ikodomoke ndikọ mbet. Mmọ n̄kukụre ẹkewet mme ikọ oro Jesus Christ ekenen̄erede etịn̄.

Kere n̄ko ban̄a mbụk Gospel aban̄ade iban ẹmi ẹkekade udi Jesus ẹnyụn̄ ẹkụtde ke ana ukpọk. (Mark 16:1-8) Nte Gregg Easterbrook ọdọhọde, “ke itie ebuana n̄ka owo eke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn eset, owo ikesiberike edem ke ikọ ntiense iban: ke uwụtn̄kpọ, ntiense iba ẹdide iren ẹma ẹkem ndinam ẹbiom n̄wan ikpe efịbe, ke adan̄aemi ikọ ntiense n̄wan ndomokiet mîkekemke ndibiom erenowo ikpe.” Ke akpanikọ, mme mbet Jesus ikenịmke iban oro ke akpanikọ! (Luke 24:11) Ntem itiehe nte ke ẹkpekokoi ẹsio utọ mbụk oro ẹdi.

Mme n̄ke nditre ndidu ke mme leta N̄wed Abasi Usem Greek ye ke n̄wed Utom edi okopodudu n̄kpọ ndida mfan̄a nte ke idịghe mme akpa Christian ẹkewet mme n̄ke oro ẹdude ke mme Gospel edi ke edi Jesus ke idemesie eketịn̄ mmọ. Adianade do, editịn̄ enyịn mmen mme Gospel ndomo ye mme leta N̄wed Abasi Usem Greek ayarade nte ke owo ikadaha usọ usọ usụn̄ ikpụhọde mme ikọ Paul m̀mê eke mme andiwet N̄wed Abasi Usem Greek eken ekem ẹmen ẹdọhọ ke Jesus eketịn̄. Edieke ekpedide mme akpa Christian ẹma ẹnam utọ n̄kpọ oro, nnyịn ikpodori enyịn ndikụt ke nsụhọde n̄kaha ndusụk n̄kpọ oro ẹdade ke mme leta N̄wed Abasi Usem Greek ẹdisịn ke mme mbụk Gospel. Sia nnyịn mîkwe, nnyịn ke akpanikọ imekeme ndisịm ubiere nte ke se ẹwetde ke mme Gospel edi ata akpa mbụk onyụn̄ edi se ẹkemede ndiberi edem.

◆ Nso kaban̄a se itiede nte mme ntuaha ke mme Gospel?

Ke anyan ini mme okụt-ndudue ẹma ẹdọhọ ke mme Gospel ẹyọhọ ye mme ntuaha. Ewetmbụk oro Durant ama ada ata ata uyarade emi asari mîdụhe odụn̄ọde mme mbụk Gospel—nte n̄wetnnịm n̄kpọ mbụkeset. Okposụkedi enye ọdọhọde ke mme n̄kpọ ẹbietde ntuaha ẹdu ke mmọ, enye eberi ete: “Mme ntuaha ẹdude ẹdi ata n̄kpri [esisịt n̄kpọ], idịghe akpan n̄kpọ; ke ata akpan n̄kpọ, n̄wed gospel inan̄ oro ẹnen̄ede ẹdu ke n̄kemuyo ke n̄wọrọnda usụn̄, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹnyene iwụk ke ndiwụt Christ.”

Ẹsiwak ndibiere se ibietde ntuaha ke mme mbụk Gospel mmemmem mmemmem. Ke ndinam an̄wan̄a: Matthew 8:5 ọdọhọ ete “centurion kiet etiene [Jesus] edikpe Enye ubọk” ete ọkọk owo esie. Ke Luke 7:3, nnyịn ikot ite ke centurion oro ama “ọdọn̄ mbiowo mme Jew ẹka ẹkeben̄e [Jesus], ẹte, edi edinam udọn̄ọ  okụre owo esie.” Centurion oro ọkọdọn̄ mbiowo oro nte mme andida ke ibuot esie. Matthew ọdọhọ ke centurion oro ke idemesie ekekpe Jesus ubọk koro owo emi ekesịn eben̄e esie ebe ke mbiowo, ẹmi ẹkenamde n̄kpọ nte mme etịn̄ikọ ke ibuot esie. Emi edi sụk uwụtn̄kpọ kiet emi owụtde ke ẹkeme ndibiere se ẹdọhọde ke edi mme ntuaha ke mme Gospel.

Nso kaban̄a se ikpọ okụt-ndudue ẹdọhọde nte ke mme Gospel isan̄ake ikekem ye mme ndutịm ata mbụkeset? Durant aka iso ete: “Ọkọn̄ọde ke nduaidem ke se mmọ ẹkụtde, Ikpọ Mbon Nsụkuyo ẹmesọn̄ọ ẹfan̄a ke Obufa Testament idịghe akpanikọ tutu ediwak ọwọrọiso owo eke eset—ke uwụtn̄kpọ, Hammurabi, David, Socrates—ẹyekabade ẹdi mbon n̄ke. Kpa ye usua ye n̄kani ukpepn̄kpọ ido ukpono eke mme ọkwọrọikọ, mmọ ẹwet uwak n̄kpọntịbe oro mme ikpîkpu anditịbi mbụk ẹkpekedịpde—mme apostle ndidomo idem nyom ikpọ itie ke Obio Ubọn̄, mmọ ndifen̄e ke ẹma ẹkemụm Jesus, Peter ndikan̄ enye . . . Idụhe owo ndomokiet oro okotde mbụk ẹmi oro ekemede ndineni nte ke owo emi odude ke mbụk emi idịghe ata owo emi okodude uwem.”

◆ Nte Ido Ukpono Christ eke eyomfịn ada ke ibuot Jesus emi odude ke mme Gospel?

Mbono Jesus ọdọhọ ke ndụn̄ọde emi inamde ke mme Gospel “itieneke ewụhọ esop ufọkabasi.” Edi ewetmbụk oro Wells ama ọdiọn̄ọ ke akwa ukpụhọde odu ke ufọt ukpepn̄kpọ Jesus emi ẹwụtde ke mme Gospel ye mme ukpepn̄kpọ Christendom. Enye ekewet ete: “Uyarade ndomokiet idụhe nte ke akananam mme apostle Jesus ẹma ẹkop n̄kpọ ẹban̄a Abasi-Ita-ke-Kiet—ẹto enye ke usụn̄ ekededi. . . . M̀mê [Jesus] ndiketịn̄ ndomo ikọ kiet mban̄a edituak ibuot nnọ eka esie Mary, ke mbiet Isis, Ọbọn̄ an̄wan heaven. Enye ama ofụmi kpukpru n̄kpọ oro ẹkenyenede mbiet ukpepn̄kpọ Christendom ke utuakibuot ye ke edinam.” Ke ntre, owo ikemeke ndida mme ukpepn̄kpọ Christendom mbiere ufọn oro mme Gospel ẹnyenede.

 NSO IDI UBIERE FO?

Ke ama ekekere aban̄a mme n̄kpọ ẹmi inemede mi, nso idi ekikere fo? Nte ata uyarade emi anamde ẹnịm odu nte ke mme Gospel ẹdi ikpîkpu n̄ke? Ediwak owo ẹkụt ke mme mbụme ye eneni ẹmi ẹdemerede ẹban̄a mme Gospel ndidi akpanikọ inyeneke odudu inyụn̄ inamke owo enịm. Man esịm ubiere ke idemfo, oyom afo okot mme Gospel ye in̄wan̄în̄wan̄ esịt. (Utom 17:11) Ke ini ekerede aban̄a n̄kemuyo, akpanikọ, ye nnennen usụn̄ oro mme Gospel ẹwụtde edu Jesus, afo ọyọdiọn̄ọ ke mme mbụk ẹmi ke akpanikọ idịghe mme n̄ke nsu. *

Edieke afo odụn̄ọrede Bible ye ntịn̄enyịn onyụn̄ adade item esie esịn ke edinam, afo oyokụt nte enye ekemede ndikpụhọde uwem fo nnam ọfọn. (John 6:68) Emi enen̄ede edi ntre ye mme ikọ Jesus oro ẹwetde ke mme Gospel. Akan oro, do afo emekeme ndikpep n̄kpọ mban̄a utịbe utịbe ini iso oro anade ebet okopitem ubonowo.—John 3:16; 17:3, 17.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 7]

Uyarade Mbụk Akpanikọ

NDUSỤK isua ẹmi ẹkebede, ewetn̄wed kiet oro otode Australia emi ekesikụtde ndudue ọnọ Bible ama etịn̄ ete: “Nte akpa ini ke uwem mi ami mma nnam se isidide akpa utom ọkọmbụk: mma ndụn̄ọde ikọ mi. . . . Ndien idem ama akpa mi, koro se ami n̄kokotde ke [mme mbụk Gospel] ikedịghe n̄ke ikonyụn̄ idịghe ikpîkpu mbụk. Enye ekedi ata mbụk n̄kpọntịbe. Nnennen ye ntịn̄-nnọ mbụk ẹmi ẹban̄ade n̄kpọntịbe ẹmi ẹdide n̄wọrọnda. . . . Enyene se inamde ata mbụk n̄kpọntịbe enyene inem, ndien inem oro odu ke mme Gospel.”

Ukem ntre, E. M. Blaiklock, prọfesọ n̄wed eset ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Auckland, ama afan̄a ete: “Ndọhọ ke ndi ewetmbụk. Usụn̄ emi ndade nse N̄wed Eset ọkọn̄ọ ke mbụkeset. Ndien mmekeme ndisọn̄ọ nnọ fi nte ke uyarade odude aban̄a uwem, n̄kpa, ye ediset ke n̄kpa Christ enyene nsọn̄ọ akan ekese ntọt ẹdude ẹban̄a mbụkeset.”

[Ndise obio/Mme ndise ke page 8 ye 9]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

PHOENICIA

GALILEE

Akpa Jordan

JUDEA

[Mme ndise]

“Uyarade odude aban̄a uwem, n̄kpa, ye ediset ke n̄kpa Christ enyene nsọn̄ọ akan ekese ntọt ẹdude ẹban̄a mbụkeset.”—PRỌFESỌ E. M. BLAIKLOCK

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Mme n̄wed ndise obio ke edem edem: Ọkọn̄ọ ke n̄wed ndise obio emi ẹkebọde unen ẹto Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.