Nte Mme Okụt Ndudue Ẹkara Fi?

“OKỤT ndudue edi owo emi akananam mîkwe eti edu owo, mînyụn̄ itreke ndikụt idiọk edu owo tutu amama. Enye ebiet n̄kurikụt, emi okụtde n̄kpọ ke ekịm, edi mîkwe ke un̄wana, emi ebịnede ndimụm idan̄, ndien akananam mîkwe eti unam.” Ẹdọhọ ke ọkwọrọ ederi owo America eke ọyọhọ isua ikie 19 oro Henry Ward Beecher eketịn̄ ikọ emi. Ediwak owo ẹkeme ndikere ke emi owụt edu okụt ndudue eyomfịn nnennen nnennen. Edi ikọ oro “okụt ndudue” ọkọtọn̄ọ ke Greece eset, ndien enye ikọwọrọke owo oro okowụtde utọ edu oro kpọt. Ke ediwak isua ikie, enye ọkọwọrọ ukpepn̄kpọ mbon akwaifiọk.

Didie ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk mme Okụt Ndudue ọkọtọn̄ọ? Nso ke mmọ ẹkekpep? Ndi oyom Christian enyene edu Ukụt Ndudue?

Mme Okụt Ndudue Eset —Ntọn̄ọ ye Mme Ukpepn̄kpọ Mmọ

Greece eset ekedi itie nneme ye eneni. Ke ediwak isua ikie emi ẹkebede oro adade esịm Eyo Nnyịn, mme utọ owo nte Socrates, Plato, ye Aristotle ẹma ẹtọn̄ọ mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk oro ẹkenamde mmọ ẹwọrọ etop. Mme ukpepn̄kpọ mmọ ẹma ẹnyene akamba utịp ke idem mme owo, ndien mme utọ ekikere oro ẹsụk ẹdodu ke ido Edem Usoputịn.

Socrates (470-399 M.E.N.) ama eneni ete ke owo ikemeke ndikụt inemesịt oro ebịghide ke ndibịne mme n̄kpọ obụkidem m̀mê ke ndikop inemesịt obụkidem. Enye ọkọdọhọ ete ke ata inemesịt oto ediyak uwem nsịn ke ediyom eti ido. Socrates akada eti ido nte n̄kukụre eti n̄kpọ. Man esịm utịtmbuba emi, enye ama esịn inemesịt obụkidem ye edidomo mme n̄kpọ oro mîdịghe se ẹyomde koro enye ekekerede ete ke mmọ ẹyewọn̄ọde ntịn̄enyịn imọ. Enye ama emek ufat ye ntụkidem, odude mmemmem uwem efam.

Socrates ama ọtọn̄ọ ido ukpepn̄kpọ oro ẹkediọn̄ọde nte ido ukpepn̄kpọ Socrates. Ke adan̄aemi ata ediwak ekere-n̄kpọ owo ẹkenọde ekikere ẹnyụn̄ ẹnọde isọn̄ kaban̄a ekikere mmọ, Socrates akanam se idide isio. Enye ama akpan̄ utọn̄ ọnọ mme ukpepn̄kpọ mbon akwaifiọk eken onyụn̄ oyom ndiyarade mme ndudue ke mme ekikere mmọ. Usụn̄ edinam emi ama esịn udọn̄ ọnọ edu edikụt ndudue ye ediwụt unana ukpono nnọ mbon efen.

Kiet ke otu mme anditiene Socrates ekedi owo akwaifiọk oro ekekerede Antisthenes (n̄kpọ nte 445-365 M.E.N.). Enye ye ediwak mbon efen ẹma ẹtat akpan ukpepn̄kpọ Socrates ke ndidọhọ ke eti ido edi n̄kukụre eti n̄kpọ. Ye mmọ, edibịne inemesịt ikedịghe sụk n̄kpọ oro ọwọn̄ọrede ntịn̄enyịn edi ekedi orụk idiọkn̄kpọ kiet. Ke ẹkabarede ẹnyene ebeubọk usua ẹnọ ebuana n̄kaowo, mmọ ẹkese mme ekemmọ owo ke ata usụhọde. Ẹkedidiọn̄ọ mmọ nte mme Okụt Ndudue. Ekeme ndidi ẹkeda enyịn̄ oro ẹkabarede Okụt Ndudue ẹto ikọ Greek oro (ky·ni·kosʹ) emi eketịn̄de aban̄a edu itụn ye ntan̄idem mmọ. Enye ọwọrọ “nditie nte ebua.” *

Utịp Ekenyenede ke Usụn̄ Uwem Mmọ

Ke adan̄aemi ekemede ndidi ẹma ẹtoro ndusụk  ukpepn̄kpọ akwaifiọk mme Okụt Ndudue oro, utọ nte mmọ ndibiọn̄ọ uma inyene ye ebeubọk ediyụhọ udọn̄ idemowo, mme Okụt Ndudue oro ẹma ẹmenede mme ekikere mmọ ke enyọn̄ ẹkaha. Ẹkụt emi ke uwem Okụt Ndudue oro ẹtịmde ẹfiọk—kpa owo akwaifiọk oro, Diogenes.

Diogenes akamana ke 412 M.E.N. ke Sinope, obio emi odude ke Obubịt Inyan̄. Enye ye ete esie ẹma ẹwọrọ ẹka Athens, ke ebiet emi enye ọkọdiọn̄ọde ukpepn̄kpọ mme Okụt Ndudue. Antisthenes ọkọnọ Diogenes ukpep ndien enye ama akabade emehe ye ukpepn̄kpọ mme Okụt Ndudue. Socrates okodu mmemmem uwem, ndien Antisthenes okodu uwem usua inem uwem. Nte ededi, Diogenes okodu uwem efam n̄kan̄idem. Ke ndiwụt nte enye akasuade inemesịt obụkidem, Diogenes ama ọwọrọ etop edidụn̄ ke akwa uyeremmọn̄ ke ekpri ibio ini!

Ke ndidụn̄ọde nyom n̄kukụre eti n̄kpọ, ẹdọhọ ke Diogenes ama akama utuenikan̄ ke ufọt uwemeyo asan̄a akanade Athens oyom eti owo! Utọ edu uwem oro ama odụri ntịn̄enyịn ndien ekedi usụn̄ kiet emi Diogenes ye mme Okụt Ndudue eken ẹkesidade ẹkpep n̄kpọ. Ẹdọhọ ke Akwa Alexander ama obụp Diogenes ini kiet se enye ekenen̄erede oyom. Nte mbụk ọdọhọde, Diogenes ọkọdọhọ ke imọ ikoyom Alexander esịk ada mbak edifụk un̄wana utịn!

Diogenes ye mme Okụt Ndudue eken ẹkedu uwem nte mme eben̄e eben̄e. Mmọ ikenyeneke ini inọ ndammana itie ebuana owo, ndien mmọ ikesinamke utom obio. Ndusụk ke ido eneni Socrates akarade, mmọ ẹma ẹkabade ẹnana ukpono etieti ẹnọ mbon efen. Ẹma ẹdidiọn̄ọ Diogenes ke ntak ubiak ubiak ikọ isụn̄i esie. Mme Okụt Ndudue ẹma ẹwọrọ etop ‘editie nte ebua,’ edi ẹkenọ Diogenes ke idemesie nditịk enyịn̄ oro, Ebua. Enye akakpa ke n̄kpọ nte 320 M.E.N. ke ini enye ekedide n̄kpọ nte isua 90 ke emana. Ẹma ẹbot nsem-nsem itiat editi emi enyenede mbiet ebua ẹwụk ke udi esie.

Ẹma ẹda ndusụk ukpepn̄kpọ akwaifiọk mme Okụt Ndudue ẹdibuak ke mme ekikere eken. Nte ededi, nte ini akakade, mme esen esen ukpepn̄kpọ Diogenes ye eke mme anditiene enye ke ukperedem ẹma ẹda esuene ẹsọk ukpepn̄kpọ mme Okụt Ndudue. Ke akpatre, enye ama osop ofụri ofụri.

Mme Okụt Ndudue Eyomfịn—Nte Afo Ekpenyene Ndiwụt Mme Edu Mmọ?

The Oxford English Dictionary etịn̄ aban̄a okụt ndudue eyomfịn nte “owo oro amade ndisụn̄i isụn̄i m̀mê ndikụt ndudue. . . . Owo oro mînịmke nte ke mme uduak ye mme edinam owo ẹdi ke ofụri esịt m̀mê eti, onyụn̄ amade ndiwụt emi ebe ke ndisak nsahi ye ke nditịn̄ mme ikọ isụn̄i; asak-nsahi okụt-ndudue.” Ẹwụt mme edu emi ke ererimbot emi akande nnyịn okụk, edi, ke akpanikọ, enye ikemke ye edu Christian. Kere ban̄a mme ukpepn̄kpọ ye mme edumbet Bible ẹtienede mi.

“Jehovah emenyene esịt mbọm ye mfọnido, isọpke iyatesịt, ndien awak ima. Enye itọhọke [“iyomke ndudue,” NW] ke nsinsi; inyụn̄ ikọhọkede ke nsinsi.” (Psalm 103:8, 9) Ẹdọhọ yak mme Christian “ẹdi mme andikpebe Abasi.” (Ephesus 5:1) Edieke Ata Ọkpọsọn̄ Abasi emekde ndiwụt mbọm ye uwak ima utu ke “ndisụn̄i isụn̄i m̀mê ndikụt ndudue,” ke akpanikọ mme Christian ẹkpenyene ndisịn ukeme ndinam ukem oro.

Jesus Christ, ata mbiet Jehovah, ‘ama ọkpọn̄ uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn, ete, nnyịn ikpetiene isan̄a ke nde ikpat Imọ.’ (1 Peter 2:21; Mme Hebrew 1:3) Ke ndusụk idaha, Jesus ama esiyarade mme nsu eke ido ukpono ama esinyụn̄ etịn̄ aban̄a ndiọi utom eke ererimbot. (John 7:7) Edi, enye ama esitoro mbon esịt akpanikọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama etịn̄ aban̄a Nathanael ete: “Sese, ata eyen Israel, emi n̄kari mîdụhe enye ke esịt.” (John 1:47) Ke ini Jesus akanamde utịben̄kpọ, enye ke ndusụk idaha ama esiwụk ntịn̄enyịn ke mbuọtidem owo oro ọbọde mfọn. (Matthew 9:22) Ndien ke ini ndusụk owo ẹkekerede ẹte ke enọ emi n̄wan kiet ọkọnọde ke ndiwụt esịtekọm ama okpon akaha, Jesus ikekwe ndudue inọ uduak esie edi ama ọdọhọ ete: “Ebiet ekededi eke ẹdikwọrọde gospel emi ke ofụri ererimbot, ẹyetịn̄ n̄ko ẹban̄a se n̄wan emi akanamde, ndida nti enye.” (Matthew 26:6-13) Jesus ekedi ufan oro ẹkemede ndibuọt idem ye nsan̄a oro ekenyenede ima ọnọ mme anditiene enye, ‘amade mmọ tutu akpatre.’—John 13:1.

Sia Jesus ekedide mfọnmma owo, enye ekpekekeme ndikụt ndudue ke idem mme anana-mfọnmma owo mmemmem mmemmem. Nte ededi, utu ke ndiwụt edu unana edinịm ke akpanikọ ye  edu edikụt ndudue, enye okoyom ndinọ mme owo nduọkodudu.—Matthew 11:29, 30.

“[Ima] enenịm se ifọnde ke akpanikọ kpukpru ini.” (1 Corinth 13:7) Ikọ oro edi ata isio ye idaha ekikere okụt ndudue, emi esiyịkde mme uduak ye mme edinam mbon efen. Edi akpanikọ, ererimbot ọyọhọ ye mme owo oro ẹnyenede ndiọi uduak; ntre oyom ukpeme. (Mme N̄ke 14:15) Kpa ye oro, ima eben̄e idem ndinịm n̄kpọ ke akpanikọ koro enye enyenede mbuọtidem, itiehe eyịghe eyịghe nte mîdotke.

Abasi ama mme asan̄autom esie onyụn̄ ọbuọt idem ke mmọ. Enye ọfiọk mme ukeme mmọ ọfọn akan nte mmọ ẹkam ẹfiọkde. Nte ededi, akanam Jehovah inamke n̄kpọ eyịghe eyịghe ye ikọt esie, ndien enye iyomke n̄kpọ ito mmọ ikan se mmọ ẹkemede ndinam. (Psalm 103:13, 14) Akan oro, Abasi esiyom eti n̄kpọ ke idem mme owo, ndien ke mbuọtidem, enye esiyak mme ifetutom ye odudu ọnọ mme anam-akpanikọ asan̄autom esie, kpa ye oro mmọ ẹdide mme anana-mfọnmma owo.—1 Ndidem 14:13; Psalm 82:6.

“Ami Jehovah ndụn̄ọde esịt, ndomo n̄kpọ esịt idem, man nnọ kpukpru owo nte ekemde ke usụn̄ mmọ, ye nte ekemde ke mfri utom mmọ.” (Jeremiah 17:10) Jehovah ekeme ndifiọk esịt owo nnennen nnennen. Nnyịn ikemeke. Ke ntre, oyom nnyịn idu ke ukpeme iban̄a edinyene ukwan̄ ekikere mban̄a mbon en̄wen.

Ndiyak edu ukụt ndudue esịn n̄kam ke esịt nnyịn ndien ke akpatre akara ekikere nnyịn ekeme nditọ ubahade ke ufọt nnyịn ye mme ekemmọ andinịm ke akpanikọ. Enye ekeme ndibiat emem esop Christian. Ẹyak nnyịn ke ntre itiene uwụtn̄kpọ Jesus, emi ekenyenede nnennen ekikere onyụn̄ etiede in̄wan̄în̄wan̄ ke mme edinam esie ye mme mbet esie. Enye ama akabade edi ufan oro mmọ ẹkebuọtde idem.—John 15:11-15.

“Nte mbufo ẹyomde owo ẹnam ye mbufo, ẹnam kpa ntre ye mmọ.” (Luke 6:31) Ediwak usụn̄ ẹdu ndibuan item Jesus Christ emi. Ke uwụtn̄kpọ, kpukpru nnyịn imesima ẹtịn̄ ikọ ye nnyịn ke mfọnido ye ukpono ukpono. Do, ke akpanikọ, nnyịn ikpenyene nditịn̄ ikọ ye mbon efen ke mfọnido ye ukpono ukpono. Idem ke ini Jesus ke okopodudu usụn̄ akayarade mme nsunsu ukpepn̄kpọ eke mme adaiso ido ukpono, enye ikanamke emi ke ido ukụt ndudue.—Matthew 23:13-36.

Mme Usụn̄ Ndin̄wana Mbiọn̄ọ Edu Ukụt Ndudue

Edieke nnyịn ikụtde edikpu, ekeme ndidi mmemmem n̄kpọ ndiyak edu ukụt ndudue akara nnyịn. Nnyịn imekeme ndin̄wana mbiọn̄ọ ntụhọ emi ebe ke ndifiọk nte ke Jehovah anam n̄kpọ ye mme anana-mfọnmma ikọt esie ke mbuọtidem. Emi ekeme ndin̄wam nnyịn ndinyịme mme andituak ibuot nnọ Abasi eken ke se mmọ ẹdide—mme anana-mfọnmma owo oro ẹdomode ndinam se inende.

Mme ubiak ubiak ifiọk n̄kpọntịbe ẹkeme ndinam ndusụk owo ẹnana mbuọtidem ke idem mme owo. Edi akpanikọ, iwụtke eti ibuot ndibuọt idem nnyịn ofụri ofụri ke mme anana-mfọnmma owo. (Psalm 146:3, 4) Nte ededi, ke esop Christian, ediwak owo ẹyom ke esịt akpanikọ ndidi mme andinọ nsịnudọn̄. Kam kere ban̄a ediwak tọsịn mbon oro ẹtiede nte eka, ete, nditọeka iban, nditọeka iren, ye nditọ ẹnọ mbon oro ẹketabade ubon mmọ. (Mark 10:30) Kere ban̄a nte ediwak mmọ ẹsidide mme ata ufan ke ini nnanenyịn. *—Mme N̄ke 18:24.

Idịghe edu ukụt ndudue ke ẹda ẹfiọk mme anditiene Jesus edi ẹda ima nditọete ẹfiọk, koro enye ọkọdọhọ ete: “Mbufo ẹma ẹma kiet eken, kpukpru owo ẹyeda oro ẹfiọk ẹte mbufo ẹdi mbet Mi.” (John 13:35) Ntre ẹyak nnyịn iwụt ima, ẹnyụn̄ ẹyak nnyịn iwụk ekikere ke nti edu mme ekemmọ Christian. Ndinam ntre ayan̄wam nnyịn ifep edu Okụt Ndudue.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 21]

Ọwọrọetop Okụt Ndudue, Diogenes

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro Great Men and Famous Women