Ndinam Utom ke “In̄wan̄” Mbemiso Ini Ukpen̄e

IDEM ama akpa mme mbet Akwa Andikpep. Ibịghike Jesus okokụre ndinọ ibio ibio mbụk aban̄ade ibokpot ye mbiet. Enye ekedi kiet ke otu ediwak n̄ke oro enye okotopde ke usen oro. Ke enye ama okokụre, ediwak owo ke otuowo ẹma ẹnyọn̄ọ. Edi mme anditiene enye ẹma ẹfiọk ẹte ke ana edi mme n̄ke esie ẹnen̄ede ẹnyene se ẹwọrọde—akpan akpan enye oro aban̄ade ibokpot ye mbiet. Mmọ ẹma ẹfiọk ẹte ke Jesus ikedịghe sụk ọnọ inem inem mbụk.

Matthew ọtọt ete ke mmimọ ima ibụp ite: “Siak n̄ke idiọk n̄kpasịp in̄wan̄ nọ nnyịn.” Ke ibọrọ, Jesus ama asiak n̄ke oro, ebemde iso etịn̄ aban̄a akwa nsọn̄ibuot oro editọn̄ọde ke otu mbon oro ẹdọhọde nte idide mme mbet imọ. (Matthew 13:24-30, 36-38, 43) Emi ama etịbe, ndien nsọn̄ibuot ama atara usọp usọp ke apostle John ama akakpa. (Utom 20:29, 30; 2 Thessalonica 2:6-12) Odudu esie  ama enen̄ede atara tutu mbụme oro Jesus okobụpde, nte ẹwetde ke Luke 18:8, ama enen̄ede odot: “Ke adan̄aemi Eyen Owo edidide, nte Enye oyokụt mbuọtidem ke isọn̄?”

Edidi Jesus edinịm ntọn̄ọ “ini ukpen̄e” mme Christian oro ẹbietde ibokpot idiọn̄ọ. Oro edidi idiọn̄ọ “akpatre ini eyo emi,” oro ọkọtọn̄ọde ke 1914. Ntre ikpenyeneke ndidi n̄kpọ n̄kpaidem nnọ nnyịn nte mme owo ẹketọn̄ọde ndinyene udọn̄ ke akpanikọ Bible ke iduọk ini oro akadade ekesịm ntọn̄ọ ini ukpen̄e.—Matthew 13:39.

Edidụn̄ọde n̄wetnnịm n̄kpọ eset ọnọ uyarade nte ke akpan akpan ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 15 aka iso, ẹma ẹkpụhọde mme ekikere, idem ke otu ediwak owo ke Christendom oro ẹkebietde “idiọk n̄kpasịp,” m̀mê mme nsunsu Christian. Nte Bible ekedide edidu barasuene ẹnyụn̄ ẹtịmde mme n̄wed oro enyịn̄ ikọ Bible ẹdude, mbon esịt akpanikọ ẹma ẹtọn̄ọ ndidụn̄ọde N̄wed Abasi ye ntịn̄enyịn.

Un̄wana Ayama

Kiet ke otu utọ owo oro ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 19 ekedi Henry Grew (1781-1862), oro okotode Birmingham, England. Ke edide isua 13 ke emana, enye ama awat ye ubon esie ebe Atlantic aka United States, ẹbehede do ke July 8, 1795. Mmọ ẹma ẹkedụn̄ ke Providence, Rhode Island. Ete ye eka esie ẹma ẹkpep enye ndinyene ima nnọ Bible. Ke 1807, ke edide isua 25 ke emana, ẹma ẹnọ Grew ikot ndinam utom nte pastọ Ufọkabasi Baptist ke Hartford, Connecticut.

Enye ama ada utom unọ ukpep esie ke akpan n̄kpọ onyụn̄ odomo ndin̄wam mbon oro enye ekesede enyịn ẹdu uwem ekekem ye N̄wed Abasi. Nte ededi, enye ama enịm ete ke ẹkpenyene ndinam esop asana ọbọhọ owo ekededi oro okokoide-koi anam idiọkn̄kpọ. Ke ndusụk idaha, enye, ye iren en̄wen oro ẹkekamade mbiomo ke ufọkabasi, ẹma ẹsibịn mbon oro ẹkenamde use m̀mê ẹkebuanade ke mme ndek ndek edinam eken, ẹfep.

Mme mfịna en̄wen ẹma ẹdu ke ufọkabasi oro ẹkefịnade enye. Mmọ ẹma ẹsinyịme iren oro mîkedịghe mbon ufọkabasi ẹse ẹban̄a mme mbubehe ufọkabasi ẹnyụn̄ ẹda usụn̄ ke edikwọ ikwọ ke mme edinam. Iren emi ẹma ẹkeme n̄ko ndinyene  uyo ke mme akpan n̄kpọ ke esop ndien ke ntre ẹnyenede ndusụk odudu ke mme mbubehe esop. Ọkọn̄ọde ke edumbet aban̄ade edida san̄asan̄a n̄kpọn̄ ererimbot, Grew ama enen̄ede enịm ete ke iren mbuọtidem kpọt ẹkpenyene ndinam mme utom emi. (2 Corinth 6:14-18; James 1:27) Ke ekikere esie, ndinyịme mbon oro mînịmke ke akpanikọ ẹkwọ ikwọ itoro ẹnọ Abasi ekedi isụn̄i. Ke ntak idaha emi, ke 1811, ufọkabasi ama esịn Henry Grew. Mme andibuana eken oro ẹkenyenede ukem ekikere oro ẹma ẹdian̄ade ẹkpọn̄ ufọkabasi oro ke ukem ini oro.

Ndidian̄ade N̄kpọn̄ Christendom

Otu emi, esịnede Henry Grew, ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep Bible ye uduak ndinam uwem ye mme edinam mmọ ẹdu ke n̄kemuyo ye item esie. Mme ukpepn̄kpọ mmọ ẹma ẹnam mmọ ẹnyene ntotụn̄ọ ifiọk akpanikọ Bible usọp usọp ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹyarade mme ndudue Christendom. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1824, Grew ama ewet mfan̄a oro eketịmde ọkọk ibuot ndiwụt nte ke Abasi-Ita-ke-Kiet inenke. Tịm fiọk n̄kọkibuot oro odude ke ubak udịmikọ emi otode mme uwetn̄kpọ esie: “‘Kaban̄a usen oro, ye hour oro owo ndomokiet ifiọkke, mme angel ke heaven ifiọkke, Eyen inyụn̄ ifiọkke, ke mîbọhọke ETE.’ [Mark 13:32] Se ubahade oro odude mi ke idaha edidu. Owo, mme Angel, Eyen, Ete. . . . Ọbọn̄ nnyịn ekpep nnyịn ete ke Ete ikpọn̄ ọfiọk usen oro. Edi emi idịghe akpanikọ, edieke Ete, Ikọ, ye Edisana Spirit ẹdide owo ita ke Abasi kiet nte ndusụk owo ẹdọhọde; koro, nte ekemde ye [ukpepn̄kpọ, Abasi-Ita-ke-Kiet] emi, . . . Eyen ọfiọk enye ukem nte Ete.”

Grew ama ayarade mbubịk mme ọkwọrọ ederi ye mme etubom ekọn̄ oro ẹkenamde nte inam utom Christ. Ke 1828 enye ama ọdọhọ ete: “Nte nnyịn imekeme ndikere mban̄a unana n̄kemuyo eke akande emi, Christian ndiwọrọ ke esịt ubet esie, ebiet emi enye ọkọbọn̄de akam aban̄a mme asua esie, nnyụn̄ n̄wụk udịmekọn̄ esie ete ẹtomo n̄kpọekọn̄ n̄kpa ye ọkpọsọn̄ iyatesịt, ẹdọn̄ ke otu mme asua oro? Ke n̄kan̄ kiet, enye nte enemde ebiet Eteufọk esie oro ekekperede n̄kpa; edi anie ke enye ebiet ke n̄kan̄ eken? Jesus ama ọbọn̄ akam aban̄a mbon oro ẹkewotde enye. Mme Christian ẹwot mbon oro mmọ ẹbọn̄de akam ẹban̄a.”

Ke akam okopde odudu akan, Grew ama ewet ete: “Ini ewe ke nnyịn idinịm Ata Ọkpọsọn̄ ke akpanikọ emi ọsọn̄ọde ọnọ nnyịn ete ke owo ‘ikemeke ndibian̄a’ imọ? Ini ewe ke nnyịn idifiọk uduot, ye n̄wọrọnda ukeme edisana ido ukpono oro oyomde nnyịn ibet se ikam ‘ibietde idiọkn̄kpọ?’ . . . Nte idịghe edibiat enyịn̄ Eyen Abasi, ndikere ke ido ukpono esie oyom owo anam n̄kpọ nte angel ke idaha kiet, onyụn̄ enyịme enye anam n̄kpọ nte demon ke idaha efen?”

Nsinsi Uwem Idịghe Ndammana N̄kpọ

Ke mme isua oro mbemiso ẹkenyenede ekebe ukopikọ ye ekebe ndise, ọwọrọetop usụn̄ owo nditịn̄ ekikere esie ekesidi ndiwet nnyụn̄ nsuan n̄kpri babru. Ke n̄kpọ nte 1835, Grew ama ewet akpan babru kiet oro akayararede ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ye hell ikan̄ nte se mîkemke ye N̄wed Abasi. Enye ama ọfiọk ete ke mme ukpepn̄kpọ emi ẹma ẹsuene Abasi.

Akana babru emi enyene ntatara utịp. Ke 1837, George Storrs oro ekedide isua 40 ke emana ama okụt idem kiet ke tren. Storrs ekedi amanaisọn̄ Lebanon, New Hampshire, oro okodụn̄de ke Utica, New York ke ini emi.

Enye ekedi ọkwọrọikọ Ufọkabasi Methodist-Episcopal oro ẹkenen̄erede ẹkpono. Ke ama okokot babru oro, ama otụk enye ke idem nte ke ẹkeme nditịn̄ n̄kpọ ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ntre mbiọn̄ọ mme akpan ukpepn̄kpọ Christendom emi, oro akanam enye mîkeyịkke. Enye ikọfiọkke m̀mê anie ekedi andiwet, ndien ekedi ndusụk isua ke ukperedem, ke nsụhọde n̄kaha ke 1844, ke enye okosobo Henry Grew ke adan̄aemi mmọ mbiba ẹkedụn̄de ke Philadelphia, Pennsylvania. Nte ededi, Storrs ama ekpep n̄kpọ oro ke idemesie ke isua ita, etịn̄de emi ọnọ mme ọkwọrọikọ eken kpọt.

Ke akpatre, sia owo ndomokiet mîkekemeke ndifan̄a mme n̄kpọ oro enye ekekpepde, George Storrs ama ebiere ete ke imọ idinamke akpanikọ inọ Abasi edieke imọ ikade iso ndidu ke Ufọkabasi Methodist. Enye ama ọkpọn̄ ke 1840 onyụn̄ ọwọrọ aka Albany, New York.

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini utọ eke 1842, Storrs ama  ọnọ udịm udịm utịn̄ikọ itiokiet ke urua itiokiet ke ibuotikọ oro “Ndụn̄ọde—Nte Mme Idiọkowo Ẹdi Se Mîkemeke Ndikpa?” Udọn̄ ama enen̄ede okpon tutu enye ama afiak ewet enye man ẹmịn̄, ndien ke se ibede isua 40 oro ẹketienede, ẹma ẹsuan idem 200,000 ke United States ye Great Britain. Storrs ye Grew ẹma ẹdiana kiet ke nditịn̄ ikọ mbiọn̄ọ ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi. Grew ama aka iso ndikwọrọ ikọ ifịk ifịk tutu esịm n̄kpa esie ke August 8, 1862, ke Philadelphia.

Esisịt ini ke Storrs ama ọkọnọ utịn̄ikọ itiokiet oro isụk itịn̄de iban̄a mi, enye ama enyene udọn̄ ke ukwọrọikọ William Miller, oro okodoride enyịn Christ ndifiak ndi ke usụn̄ oro ẹkụtde ke enyịn ke 1843. Ke n̄kpọ nte isua iba, Storrs ama abuana ifịk ifịk ke ndikwọrọ etop emi ke ofụri n̄kan̄ ufọt edem edere ye edem usiahautịn United States. Ke 1844 ama ekebe, enye ikakaha iso aba ndinịm usenọfiọn̄ nnọ edifiak ndi Christ, edi enye ikọbiọn̄ọke edieke mbon eken ẹkeyomde ndidụn̄ọde ubatini. Storrs ekenịm ke akpanikọ ete ke edifiak ndi Christ ama ekpere ye nte ke ekedi akpan n̄kpọ mme Christian ndidu ke edidemede ke n̄kan̄ eke spirit, ẹben̄ede idem ẹnọ usen unam ibat. Edi enye ama adian̄ade nsan̄a ye otu Miller koro mmọ ẹkenyịmede mme ukpepn̄kpọ oro mîkemke ye N̄wed Abasi, utọ nte ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, edifọp ererimbot ke ikan̄, ye nte ke idotenyịn ekededi idụhe inọ mbon oro ẹkekpan̄ade ke unana ifiọk ndidu nsinsi uwem.

Ima Abasi Edisụn̄ọ ke Nso?

Storrs ama esịn ekikere Adventist oro nte ke Abasi edinam mme idiọkowo ẹset ke n̄kpa ye akpan uduak nditọn̄ọ ntak n̄wot mmọ. Enye ikekemeke ndikụt uyarade ndomokiet ke N̄wed Abasi kaban̄a utọ anana-ufọn edinam usio usiene oro ke n̄kan̄ Abasi. Storrs ye mme nsan̄a esie ẹma ẹnam n̄kpọ ẹbe ubọk ẹnyụn̄ ẹsịm ubiere nte ke owo idinamke mme idiọkowo ẹset ke baba usụn̄ kiet. Okposụkedi mmọ ẹkenyenede mfịna ndinam ndusụk itien̄wed oro ẹtịn̄de ẹban̄a edinam mme idiọkowo ẹset an̄wan̄a, eketie mmọ nte ke ubiere mmimọ enen̄ede odu ke n̄kemuyo ye ima Abasi. Ikebịghike usio-ukot efen efen ke ndifiọk uduak Abasi ekenyene ndidi.

Ke 1870, Storrs ama ọdọn̄ọ idiọk idiọk ikonyụn̄ ikemeke ndinam utom ke ndusụk ọfiọn̄. Ke ini emi, enye ama ekeme ndifiak ndụn̄ọde kpukpru se enye ekekpepde ke ofụri isua 74 emi enye odude uwem. Enye ama esịm ubiere nte ke imọ ikọfiọkke akpan ikpehe uduak Abasi kiet kaban̄a ubonowo nte ẹwụtde ke ediomi Abraham—nte ke ‘kpukpru mme idụt ke ererimbot ẹyekụt mfọn koro Abraham okokopde uyo Abasi.’—Genesis 22:18; Utom 3:25.

Emi ama ọnọ enye obufa ekikere. Edieke “kpukpru mme idụt” ẹdikụtde mfọn, nte ikpanaha  kpukpru owo ẹkop eti mbụk? Didie ke mmọ ẹdikop enye? Nte ediwak miliọn owo ke mme itie miliọn ikakam ikpan̄ake? Ke n̄kaiso edidụn̄ọde N̄wed Abasi, enye ama edisịm ubiere nte ke otu “idiọkowo” iba ẹdu oro ẹkpan̄ade: mbon oro ẹma ẹkebiere ndisịn ima Abasi ye mbon oro ẹkekpan̄ade ke unana ifiọk.

Storrs ama esịm ubiere ete ke ẹnyene ndinam mbon oro ẹkpan̄ade ke unana ifiọk ẹset ke n̄kpa man ẹnọ mmọ ifet ndibọ ufọn nto uwa ufak Christ Jesus. Mbon oro ẹkenyịmede enye ẹyedu uwem ke nsinsi ke isọn̄. Ẹyesobo mbon oro ẹkesịnde enye. Ih, Storrs ama enịm ete ke Abasi idinamke owo ndomokiet eset ye unana edinọ enye idotenyịn. Ke akpatre, owo ndomokiet idikpaha ke ntak idiọkn̄kpọ Adam ke mîbọhọke Adam! Edi nso kaban̄a mbon oro ẹdude uwem ke ini edifiak ndi Ọbọn̄ Jesus Christ? Storrs ama edikụt ke akpatre ete ke ẹnyene ndinam ubịnikọt ukwọrọikọ ofụri ekondo man ẹsịm mmọ. Enye ikenyeneke ifiọk ndomokiet ke nte ẹkpenamde utọ utom oro, edi ke mbuọtidem enye ama ewet ete: “Edieke ata ediwak owo mîfiọkke nte ẹkpenamde n̄kpọ, mmọ ẹsifụmi n̄kpọ oro nte n̄kpọ eke edide ọkpọsọn̄ n̄kpọ Abasi ndinam koro mmọ mîkemeke ndikụt ndutịm oro ẹkpetienede.”

George Storrs ama akpa ke December 1879, ke ufọk esie ke Brooklyn, New York, n̄kpasịp ufọk ifan̄ ọtọn̄ọde ke se idikabarede ke ukperedem idi iwụk ebiet ubịnikọt ukwọrọikọ ofụri ekondo oro enye ekenyenede udọn̄ ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ aban̄a.

Ẹyom Un̄wana Efen Efen

Ndi mme utọ owo nte Henry Grew ye George Storrs ẹma ẹfiọk akpanikọ in̄wan̄în̄wan̄ nte nnyịn ifiọkde mfịn? Baba. Mmọ ẹma ẹfiọk ukeme oro mmọ ẹkesịnde, nte Storrs ọkọdọhọde ke 1847 ete: “Ọkpọfọn nnyịn nditi nte ke nnyịn ndisụk n̄wọrọ ke eyo ekịm ufọkabasi edi oro; ndien ikpedịghe esen n̄kpọ ke baba usụn̄ kiet edieke nnyịn ikpokụtde nte nnyịn isụk isịnede ndusụk ‘edisịnen̄kpọ Babylon’ nte akpanikọ.” Ke uwụtn̄kpọ, Grew ama owụt esịtekọm aban̄a ufak oro Jesus ọkọnọde, edi enye ikọfiọkke ke enye ekedi “n̄kem n̄kem ufak,” oro edi, edida mfọnmma uwem Jesus eke owo n̄kpụhọ ye mfọnmma uwem Adam oro ẹkeduọkde. (1 Timothy 2:6, NW) Henry Grew n̄ko ama enịm ke ndudue ete ke Jesus ayafiak edi onyụn̄ edikara ke usụn̄ oro ẹkụtde ke enyịn ke isọn̄. Nte ededi, Grew ama enyene udọn̄ aban̄a edinam enyịn̄ Jehovah asana, kpa ibuot nneme oro ata esisịt ibat owo ẹkenyenede udọn̄ ẹban̄a toto ke ọyọhọ isua ikie iba E.N.

Kpasụk ntre George Storrs ikenyeneke nnennen ifiọk iban̄a ndusụk akpan n̄kpọ. Enye ama ekeme ndikụt mme nsu oro mme ọkwọrọ ederi ẹkesịnde udọn̄ ẹnọ, edi ndusụk ini enye ama esinam n̄kpọ ebe ubọk. Ke uwụtn̄kpọ, etie nte ke ntak iyatesịt kaban̄a nte mme ọkwọrọ ederi ido ukpono Orthodox ẹkesede Satan, Storrs ama esịn ekikere oro nte ke Devil edi ata owo. Enye ama esịn Abasi-Ita-ke-Kiet; edi, enye ikọfiọkke m̀mê edisana spirit edi owo ibọhọke esisịt ini mbemiso  n̄kpa esie. Ke adan̄aemi George Storrs okodoride enyịn nte ke edifiak ndi Christ edidi se enyịn mîkwe ke akpa, enye ama ekere ke nte ini akade enye oyowụt idem ke usụn̄ oro ẹkụtde ke enyịn. Nte ededi, etie nte iren iba emi ẹma ẹnyene esịt akpanikọ, ndien mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹkpere akpanikọ ẹkan nte ediwak owo ẹkekperede.

“In̄wan̄” oro Jesus eketịn̄de aban̄a ke n̄ke ibokpot ye mbiet ikadatke kan̄a ikem se ẹkpen̄ede. (Matthew 13:38) Grew, Storrs, ye mbon efen ke ẹkenam utom ke “in̄wan̄” oro nditịm enye nnọ ini ukpen̄e.

Charles Taze Russell, oro ọkọtọn̄ọde ndimịn̄ magazine emi ke 1879, ama ewet aban̄a mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua esie ete: “Ọbọn̄ ama ọnọ nnyịn ediwak un̄wam ke ndikpep ikọ Esie, n̄wọrọnda ke otu mmọ ekedi George Storrs, ata edima eyenete nnyịn oro ọsọn̄de ke emana, oro ọkọnọde nnyịn ekese un̄wam ebe ke ikọ ye uwetn̄kpọ; edi tutu amama nnyịn iyomke ndidi mme anditiene owo, inamke n̄kpọ m̀mê enye ọfọn onyụn̄ enyene ifiọk didie, edi idi ‘mme Anditiene Abasi nte ndima nditọ.’” Ih, ifịk ifịk nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹkeme ndibọ ufọn nto mme ukeme oro iren nte Grew ye Storrs ẹkesịnde, edi okosụk edi akpan n̄kpọ ndidụn̄ọde Ikọ Abasi, kpa Bible, nte ata itie oro akpanikọ otode.—John 17:17.

[Ekebe/Ndise ke page 26]

Se Henry Grew Ekenịmde ke Akpanikọ

Ẹsuene enyịn̄ Jehovah, ndien oyom ẹnam enye asana.

Abasi-Ita-ke-Kiet, ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, ye hell ikan̄ ẹdi nsunsu ukpepn̄kpọ.

Ana esop Christian ada san̄asan̄a ọkpọn̄ ererimbot.

Mme Christian ikpabuanake ke mme ekọn̄ eke mme idụt.

Mme Christian idụhe ke idak ibet Sabbath eke Saturday m̀mê Sunday.

Mme Christian ikpenyeneke ndibuana ke mme ndedịbe n̄ka, utọ nte Freemason.

Otu mme ọkwọrọ ederi ye usụhọde mbon ido ukpono inyeneke ndidu ke otu mme Christian.

Mme udorienyịn̄ ido ukpono ẹto mme andibiọn̄ọ Christ.

Kpukpru esop ẹkpenyene ndinyene otu mbiowo.

Ana mbiowo ẹsana ke kpukpru edu uwem mmọ, ẹdi se owo mîkemeke ndiduọhọ.

Ana kpukpru Christian ẹkwọrọ eti mbụk.

Oyodu mme owo oro ẹdidude uwem ke nsinsi ke Paradise ke isọn̄.

Ikwọ Christian ekpenyene ndidi mme itoro ẹkwọde ẹnọ Jehovah ye Christ.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Foto: Collection of The New-York Historical Society/69288

[Ekebe/Ndise ke page 28]

Se George Storrs Ekenịmde ke Akpanikọ

Jesus ama ọnọ uwem esie nte ekọmurua ufak ubonowo.

Owo ikọkwọrọke eti mbụk kan̄a (ke 1871).

Ke ntak oro, utịt ikpekemeke ndikpere ke ini oro (ke 1871). Emana ini iso enyene ndidu oro ẹdinamde ukwọrọikọ oro.

Oyodu mme owo oro ẹdidude nsinsi uwem ke isọn̄.

Ẹyenam kpukpru mbon oro ẹkekpan̄ade ke unana ifiọk ẹset. Mbon oro ẹnyịmede uwa ufak Christ ẹyebọ nsinsi uwem ke isọn̄. Ẹyesobo mbon oro ẹsịnde uwa ufak oro.

Ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ye hell ikan̄ ẹdi nsunsu ukpepn̄kpọ oro ẹsuenede Abasi.

Udia Mbubịteyo Ọbọn̄ edi edinam eke isua ke isua oro ẹnịmde ke Nisan 14.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Foto: SIX SERMONS, eke George Storrs (1855)

[Ndise ke page 29]

Ke 1909, C. T. Russell, andiwet Zion’s Watch Tower, ama ọwọrọ aka Brooklyn, New York, U.S.A.