Be ka se isịnede

Be ka se isịnede

Mme Enyene-Uko Mbon Nsọn̄ọnda Ẹkan Ukọbọ Nazi

Mme Enyene-Uko Mbon Nsọn̄ọnda Ẹkan Ukọbọ Nazi

Ẹfọn Ẹma, Ẹnyụn̄ Ẹtịm Ẹfiọk

Mme Enyene-Uko Mbon Nsọn̄ọnda Ẹkan Ukọbọ Nazi

“EYEN mi, nyene ibuot, nyụn̄ dat mi esịt, man n̄kụt se ndibọrọde owo eke osụn̄ide mi.” (Mme N̄ke 27:11) Ufiop ufiop eben̄e emi owụt nte ke mme enyene-ifiọk edibotn̄kpọ Abasi ẹkeme ndinam esịt adat Jehovah koro mmọ ẹnyenede mbuọtidem ẹnyụn̄ ẹnamde akpanikọ ẹnọ enye. (Zephaniah 3:17) Nte ededi, Satan, kpa osụn̄i-isụn̄i, ebiere ndibiat nsọn̄ọnda mbon oro ẹnamde n̄kpọ Jehovah.—Job 1:10, 11.

Satan omowụt akwa iyatesịt aban̄a ikọt Jehovah akpan akpan ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 20, ini emi ẹkesiode enye ke heaven ẹduọk ke isọn̄. (Ediyarade 12:10, 12) Edi, mme ata Christian “ẹfọn ẹma, ẹnyụn̄ ẹtịm ẹfiọk,” ẹmenyụn̄ ẹmụm nsọn̄ọnda mmọ ke Abasi ẹkama. (Colossae 4:12) Ẹyak nnyịn ikere ibio ibio iban̄a n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ utọ nsọn̄ọnda oro kiet—eke Mme Ntiense Jehovah ke Germany mbemiso ye ke ini Ekọn̄ Ererimbot II.

Ifịk Ifịk Utom Ada Esịm Udomo Nsọn̄ọnda

Ke iduọk isua 1920 ye ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1930, Bibelforscher, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro ke Germany, ẹma ẹsuan ediwak n̄wed Bible. Ke ufọt 1919 ye 1933, mmọ ẹma ẹnịm n̄wed, n̄kpri n̄wed, m̀mê magazine itiaita ke ẹbahade ukem ukem ẹnọ ubon Germany kiet kiet.

Ke ini oro, Germany ekedi kiet ke otu mme andinyene n̄wakn̄kan ibat mme anditiene Christ oro ẹyetde aran. Ke akpanikọ, ke otu owo 83,941 oro ẹkediade Udia Mbubịteyo Ọbọn̄ ke ofụri ererimbot ke 1933, se ikperede ndisịm mbahade 30 eke ikie ẹkedụn̄ ke Germany. Ikebịghike, Mme Ntiense ẹdide mbon Germany mi ẹma ẹsobo ọkpọsọn̄ udomo nsọn̄ọnda. (Ediyarade 12:17; 14:12) Edision̄o ke utom, edida ntịme n̄ka mme ufọk mmọ, ye edibịn nsion̄o ke ufọkn̄wed ẹma ẹsọsọp ẹwọn̄ọde ẹdụk edimia, edimụm, ye edisịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. (Ndise 1) Nte utịp, ke mme isua oro ẹkedade ẹkesịm Ekọn̄ Ererimbot II, mbahade 5 esịm 10 eke ikie ke otu kpukpru mbon oro ẹkesịnde ke mme itienna ekikere ẹkedi Mme Ntiense Jehovah.

Ntak Emi Nazi Ọkọkọbọde Mme Ntiense

Edi, ntak emi ukara Nazi ọkọkọbọde Mme Ntiense Jehovah? Ke n̄wed esie oro Hitler—1889-1936: Hubris, prọfesọ ukpepn̄kpọ mbụkeset oro Ian Kershaw ewet ete ke ẹkekọbọ Mme Ntiense koro mmọ ẹkesịnde “ndinyịme ye kpukpru se ukara Nazi okoyomde.”

N̄wed oro Betrayal—German Churches and the Holocaust, oro prọfesọ ukpepn̄kpọ mbụkeset oro Robert P. Ericksen ye prọfesọ ukpepn̄kpọ mme Jew oro Susannah Heschel ẹkewetde, anam an̄wan̄a nte ke Mme Ntiense “ẹma ẹsịn ndibuana ke afai m̀mê ndikama n̄kpọekọn̄. . . . Mme Ntiense ẹkenịm edida san̄asan̄a n̄kpọn̄ ukaraidem ke akpanikọ, emi ọkọwọrọde nte ke mmọ idisịnke n̄wed inọ Hitler m̀mê nditomo Hitler.” N̄wed oro adian do ete ke emi ama edemede iyatesịt mbon Nazi onyụn̄ enịm Mme Ntiense ke idaha emi ẹkemede ndinam mmọ ibak sia “Ukara Nazi mîdiyọhọ utọ edisịn oro.”

Unana Edinyịme Ofụri Ererimbot ye En̄wan Ofụri Ukeme

Ebede ke san̄asan̄a isụn̄utom, ke February 9, 1934, Joseph F. Rutherford, emi akadade iso ke utom ini oro, ama ọnọ leta unana edinyịme ẹsọk Hitler ke ndinam n̄kpọ mban̄a unana ediyọ eke Nazi. (Ndise 2) Ke October 7, 1934, Mme Ntiense Jehovah ke idụt 50, esịnede Germany, ẹma ẹnọ n̄kpọ nte leta ye telegram 20,000 ẹwụtde unana edinyịme ẹsọk Hitler ke Rutherford ama ọkọnọ leta esie.

Mbon Nazi ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a emi ebe ke ndinam ukọbọ mmọ ọdọdiọn̄ ọsọn̄ ubọk. Ke April 1, 1935, ẹma ẹkpan Mme Ntiense ke ofụri idụt oro. Ndien ke August 28, 1936, mme Ndedịbe Bodisi ẹma ẹtọn̄ọ ọkpọsọn̄ en̄wan ye mmọ. Kpa ye oro, Mme Ntiense ẹma “ẹka iso ndisuan n̄kpri babru ẹnyụn̄ ẹmụm mbuọtidem mmọ ẹkama,” nte Betrayal—German Churches and the Holocaust ọdọhọde.

Ke uwụtn̄kpọ, ke December 12, 1936, ke ata itie emi mme Ndedịbe Bodisi ẹkedude, n̄kpọ nte Mme Ntiense 3,500 ẹma ẹsuan ediwak ubiere oro ẹmịn̄de-mịn̄ tọsịn ke mme itie duop kaban̄a ndutụhọ emi mmọ ẹkekụtde. Kaban̄a ubịnikọt emi, Enyọn̄-Ukpeme ọkọtọt ete: “Emi ekedi akwa edikan ye edinọ mme asua unan, adade idatesịt oro inua mîkemeke nditịn̄ ọsọk mbonutom oro ẹnamde akpanikọ.”—Rome 9:17.

Ukọbọ Okpu!

Nazi ama aka iso ndiyom Mme Ntiense Jehovah. Etisịm 1939, ẹma ẹsịn owo tọsịn itiokiet ke otu mmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi, ndien ẹma ẹnọ ediwak tọsịn ẹka itienna ekikere. (Ndise 3) Idaha eketie didie ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre? N̄kpọ nte Mme Ntiense 2,000 oro ẹkedọn̄de ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹma ẹkpan̄a, ẹwotde-wot se iwakde ibe 250. Kpa ye oro, Prọfesọ Ericksen ye Heschel ẹwet ẹte: “Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ọ ẹda ke mbuọtidem kpa ye afanikọn̄.” Nte utịp, ke ini ukara Hitler ama ọkọduọ, se iwakde ibe Mme Ntiense tọsịn kiet ẹma ẹwọn̄ọ ke mme itienna ekikere ye edikan.—Ndise 4; Utom 5:38, 39; Rome 8:35-37.

Nso ikọnọ ikọt Jehovah odudu ndiyọ ukọbọ? Andibọhọ itienna ekikere oro Adolphe Arnold ama anam an̄wan̄a ete: “Idem ọkpọkọm afo okop mmemidem, Jehovah okụt fi, ọfiọk se afo osobode, ndien enye ọyọnọ fi odudu oro afo oyomde man ọyọ idaha oro onyụn̄ aka iso anam akpanikọ. Ubọk esie imụhọke.”

Mme ikọ prọfet Zephaniah ẹtịm ẹdot didie ntem ye mme anam-akpanikọ Christian oro! Enye ọkọdọhọ ete: “Jehovah Abasi fo odu ke ufọt fo, ọmọsọn̄; enye ayanyan̄a, ayadat esịt aban̄a fi ke idara.” (Zephaniah 3:17) Akpakam kpukpru mme andituak ibuot nnọ ata Abasi mfịn ẹkpebe mbuọtidem mme anam-akpanikọ Ntiense oro ẹkemụmde nsọn̄ọnda ẹkama kpa ye ukọbọ Nazi ẹnyụn̄ ẹnam esịt Jehovah adat kpasụk ntre.—Philippi 1:12-14.

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 8]

Państwowe Muzeum Oświȩcim-Brzezinka, ẹbọ ẹto USHMM Photo Archives