Mme Idaha Ndikpụhọde Abiat Mbuọtidem

Ke eyo Edidem Henry I eke England (1100-1135), “ọtọn̄ọde ke ibuo Edidem oro esịm akpan nnuenubọk esie oro anyanarede” ke ẹkeda ẹbiere eto okụk kiet. Udomon̄kpọ mme andidu ke idak Edidem Henry ekenen adan̄a didie? Etie nte edika n̄kese edidem ekedi n̄kukụre usụn̄ nditịm mfiọk.

ẸDA mme idaha ẹbiere se idide mme ata nnennen udomon̄kpọ mfịn. Ntem, ẹkabade mita nte uniọn̄ isan̄ emi un̄wana asan̄ade ke ufụmenyọn̄ ke sekọn kiet ke ẹbaharede ke itie 299,792,458. Ke nditịn̄ nnennen nnennen, un̄wana enyene akpan udomo usọp onyụn̄ oto san̄asan̄a orụk ukwak unọ un̄wana. Edieke ẹnyenede ukwakutom oro ọnọde un̄wana oro ekemde ye idaha emi, mme owo ke ebiet ekededi ẹkeme ndidomo nse m̀mê nte mmọ ẹdomode uniọn̄ edi ukem ye eke kpukpru owo eken.

Mme ukpụhọde ke idaha udomon̄kpọ, inamke n̄kpọ m̀mê ẹkpri adan̄a didie, ẹkeme ndida eyịghe ndi, ndien ẹsịn akamba ukeme ndikpeme mme idaha emi. Ke uwụtn̄kpọ, idaha ẹdade ẹdomo udobi n̄kpọ ke Britain edi anyan ukwak odobide pound iba oro ẹdade ifuọn̄ket ẹkotde platinum ye iridium ẹnam. Ẹnịm ukwak emi ke National Physical Laboratory. Idiọk ofụm otode mme n̄kpọisan̄ ke usụn̄ ye mme ubomofụm oro ẹfede ẹbe ẹdian udobi ke idaha pound oro kpukpru usen. Nte ededi, ẹda ukwak emi ẹto idaha ofụri ererimbot oro ẹsịnde ke otu ita ke ubet idakisọn̄ ke Ufọkutom Esede Aban̄a Udomon̄kpọ Ofụri Ererimbot ke Sèvres, France. Edi idem udobi ukwak emi ke osụhọde sia n̄kpri unam emi enyịn mîkwe ẹbiatde enye. Kan̄a ke emi, mme ekpepn̄kpọ mban̄a udomon̄kpọ ke ofụri ererimbot isioho idaha emi enyenede iwụk akan oro idi.

Okposụkedi owo emi enyenede ukeuke ifiọk ekemede ndida nte ke n̄kpri ukpụhọde idịghe akpan n̄kpọ, edikpụhọde idaha ofụri ofụri ekeme ndida ndutịme ndi. Ke Britain, edikpụhọde n̄kpọn̄ edikama udomon̄kpọ imperial (pound ye ounce) nnyụn̄ n̄kama metric (kilogram ye gram) ama ada ekese eyịghe edi—ndien ye eti ntak. Ndusụk mme oburobụt anyam ufọkurua ẹma ẹda ifet oro ediwak owo mîkemeheke ye obufa ndutịm oro nditụk mbonurua mmọ.

Mme Idaha Ubon ye eke Ido Uwem

Nso kaban̄a mme idaha ubon ye eke ido uwem ndikpụhọde? Mme utịp utọ ukpụhọde oro ẹkeme ndinen̄ede ndiọk. Mme ntọt eke ndondo emi ẹban̄ade n̄wụre ubon, etịme etịme ido idan̄, ye ntatara edisabade nditọwọn̄ ẹkpa ediwak owo idem ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ nte ke nnyịn idu uwem ke emana emi mme idaha ẹsụhọrede. Mme ubon emi ete m̀mê eka ikpọn̄ odude, nditọ emi “ete ye eka” oro ẹdide ukem uduot ẹbọkde, ye enyene-ndịk edisabade nditọwọn̄ oro ẹdude ke idak edise enyịn ukara n̄kann̄kụk, ke idan̄ ẹdi utịp ẹtode mme owo ndikpa edem n̄wụt mme idaha oro ẹnyịmede. Mme owo ke ẹdọdiọn̄ ẹkabade ẹdi “mme ama idem, . . . ẹnana ima uduot owo; . . . ẹsua se ifọnde; . . . ẹma mbre ẹkan  Abasi,” nte Bible ekebemde iso etịn̄ ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede.—2 Timothy 3:1-4.

Mme idaha ido uwem ndisụhọde enyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye edisọn̄ esịt mbiat mbuọtidem owo. Ke ndondo emi, ẹma ẹyarade edikokoi mbiat mme n̄kokon̄ idaha ke ifiọk ibọkusọbọ ke Hyde, obio emi odude ke edere edere England, emi mme andidụn̄ ẹkenyenede mbuọtidem ke mbiaibọk ubon mmọ “oro ẹkekponode ẹnyụn̄ ẹbuọtde idem.” Edi ke mfụhọ, ẹma ẹbiat mbuọtidem mmọ. Didie? Mme ntọt ke ndụn̄ọde ẹkenamde ẹma ẹyarade nte ke abiaibọk kiet ama owot ke nsụhọde n̄kaha iban 15 ke otu mbon udọn̄ọ esie. Ke akpanikọ, mme bodisi ẹkenyene ndifiak ndụn̄ọde se iwakde ibe n̄kpan̄a 130 en̄wen oro abiaibọk oro ekedide ntak. Ẹma ẹkụt adan̄a nte edibiat mbuọtidem oro okokponde ke ini ẹkebiomde abiaibọk oro ikpe ẹnyụn̄ ẹnọde aka ufọk-n̄kpọkọbi. Ẹma ẹnọ esenyịn ufọk-n̄kpọkọbi iba oro ekemede ndidi abiaibọk emi okowot eka mmọ ẹkenam mme utom efen man mmọ ẹkûse ẹban̄a oburobụt owo n̄kpọkọbi emi. Eyịghe idụhe ntọt kiet aban̄ade ubiereikpe oro ke The Daily Telegraph eketịn̄de aban̄a abiaibọk oro ekeduede isop mi nte “Abiaibọk ‘Devil.’”

Ke ẹkerede ẹban̄a nte mme idaha ẹkpụhọrede ẹnyụn̄ ẹbiarade ke ediwak ikpehe uwem, afo ekeme ndinen̄ede mbuọt idem ke anie? M̀mọ̀n̄ ke afo ekeme ndikụt mme idaha oro mîkpụhọkede, emi owo oro enyenede odudu ndimụm mmọ n̄kama ọnọde ibetedem? Ibuotikọ etienede eyeneme mme mbụme emi.