Origen—Didie ke Ukpepn̄kpọ Esie Okotụk Ufọkabasi?

“N̄kponn̄kan adaiso Ufọkabasi ke mme Apostle ẹma ẹkekpan̄a.” Ntem ke Jerome, andikabade Bible Vulgate eke usem Latin, okotoro ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ọyọhọ isua ikie ita oro, Origen. Edi idịghe kpukpru owo ẹkema Origen ntre. Ndusụk owo ẹkese enye nte idiọk orụn̄ emi nsio nsio ukpepn̄kpọ ẹketịbede. Nte ewetn̄wed kiet eke ọyọhọ isua ikie 17 ọdọhọde, mme andisụk Origen uyo ẹma ẹdọhọ ẹte: “Ukpepn̄kpọ esie ke ofụri ofụri edi ndisịme ẹnyụn̄ ẹkama nsobo, ibọk n̄kpa ebietde eke Urụkikọt, emi enye ọkọkpọhide ọdọn̄ ke ererimbot.” Ke akpanikọ, n̄kpọ nte isua ikie ita ke enye ama akakpa, ẹma ẹdọhọ ke Origen ekedi ekpep isio ukpepn̄kpọ.

NTAK emi ẹkesuade ẹnyụn̄ ẹmade Origen? Nso odudu ke enye ekenyene ke ukpepn̄kpọ ufọkabasi nditara?

Enyene Ifịk Aban̄a Ufọkabasi

Origen akamana ke n̄kpọ nte 185 E.N. ke Alexandria, Egypt. Enye ama ọbọ ukpep edifọn edifọn aban̄a mme n̄wed mbon Greece, edi ete esie, Leonides, ama enyịk enye ete esịn ukem ukeme oro ke ndikpep N̄wed Abasi. Ke ini Origen ekedide isua 17 ke emana, akwa edidem Rome ama owụk ewụhọ oro akanamde owo ndikpụhọ ido ukpono edi edibiat ibet. Ẹma ẹsịn ete Origen ke ufọk-n̄kpọkọbi koro enye akakabarede edi Christian. Sia ọkọyọhọde ye ifiopesịt ini uyen, Origen ama ebiere ndikadiana ye ete esie ke ufọk-n̄kpọkọbi nnyụn̄ ntiene n̄kpa n̄kpa usụn̄ Abasi. Ke okụtde emi, eka Origen ama edịp mme ọfọn̄ esie mbak enye edikpọn̄ ufọk. Origen ama ewet leta ekpe ete esie ubọk ete: “Kụt ete ke ukpụhọkede ekikere fo ke ntak nnyịn.” Leonides ama ọsọn̄ọ ada ndien ẹma ẹwot enye, ẹsịnde ubon esie ke unana. Edi Origen ama akaka anyan ke ukpepn̄kpọ esie ndikeme ndise mban̄a eka esie ye n̄kpri nditọeka esie itiokiet ebe ke ndinọ ukpep mban̄a mme n̄wed mbon Greece.

Uduak akwa edidem oro ekedi ndikpan Ido Ukpono Christ nditara. Sia mîkowụkke ewụhọ esie man omụm nditọ ukpepn̄kpọ kpọt edi owụkde man omụm mme andikpep n̄ko, kpukpru mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹdide mme Christian ẹma ẹfen̄e ẹwọn̄ọ ke Alexandria. Ke ini mbon oro mîdịghe mme Christian edi ẹkeyomde item N̄wed Abasi ẹkeben̄ede ekpri Origen un̄wam, enye ama esinyịme ndinọ un̄wam emi nte utom Abasi. Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ esie ẹkekpa n̄kpa usụn̄ Abasi, ndusụk mmọ ẹkekpan̄a idem mbemiso ẹkekụrede ukpep mmọ. Ke esịnde idem ke ata itiendịk, Origen ama esisịn udọn̄ ọnọ nditọ ukpepn̄kpọ esie an̄wan̄wa, edide mmọ ẹkedu ke iso ebiereikpe, ke ufọk-n̄kpọkọbi, m̀mê ẹkeyom ndiwowot mmọ. Ewetmbụk ọyọhọ isua ikie inan̄ oro Eusebius ọtọt ete ke ini ẹkedade nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹka ndiwot, Origen, “ama ada ntịminua ọkọm mmọ ata uko uko.”

Ediwak mbon oro mîkedịghe mme Christian ẹma ẹyat esịt ye Origen, sia ẹkedọhọde ke enye edi ntak mme ufan mmimọ ndikpụhọde ido ukpono ye n̄kpa mmọ. Ediwak ini, enye ekesibọhọ edinam mbon ntịme ye n̄kpa afai ke ikwa ifụhi. Okposụkedi ẹkenyịkde enye ndisiwọrọ ke  ebiet kiet n̄ka efen man ọbọhọ mbon oro ẹkebịnede enye, Origen ikakpaha mba ke ukpepn̄kpọ esie. Utọ unana edikop ndịk ye n̄waidem oro ama otụk Demetrius, bishop Alexandria. Ntem, ke ini Origen ekedide isua 18 kpọt ke emana, Demetrius ama emek enye ndidi etubom ufọkn̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Alexandria.

Nte ini akakade, Origen ama akabade edi ọwọrọetop eyen ukpepn̄kpọ ye ewetn̄wed oro enyenede uforo. Ndusụk owo ẹdọhọ ke enye ama ewet n̄wed 6,000, okposụkedi etiede nte emi edi n̄kponinua. Enye enen̄ede ọwọrọ etop ke ntak Hexapla esie, kpa ata akamba nsiondi N̄wed Abasi usem Hebrew emi enyenede eboho 50. Origen ama etịm Hexapla oro esịn ke ikpehe itiokiet emi kiet asakde iso ese eken oro esịnede: (1) uwetn̄kpọ usem Hebrew ye Aramaic, (2) uwetn̄kpọ usem Hebrew ye Aramaic oro ẹwọn̄ọrede ẹwet nte usem Greek, (3) edikabade Aquila eke usem Greek, (4) edikabade Symmachus eke usem Greek, (5) Septuagint usem Greek, oro Origen akafiakde ewet man enen̄ede asan̄a ekekem ye uwetn̄kpọ usem Hebrew, ye (6) edikabade Theodotion eke usem Greek. Eyen ukpepn̄kpọ Bible oro John Hort ekewet ete: “Ke nditan̄ mme uwetn̄kpọ emi ndian, Origen ama odori enyịn ndinam ẹdiọn̄ọ se ediwak ubak udịmikọ ẹwọrọde emi akpanamde andikot emi esemde usem Greek enyene eyịghe m̀mê edi se ẹtụnde usụn̄ edieke ekpekedide Septuagint kpọt.”

‘Ndinam N̄kpọ Mbe Se Ẹkewetde’

Nte ededi, ntịme ntịme idaha ido ukpono ọyọhọ isua ikie ita ama otụk usụn̄ ukpep N̄wed Abasi Origen ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ. Okposụkedi Christendom ọkọtọn̄ọde obufa obufa, mme edinịm ke akpanikọ oro mîkemke ye N̄wed Abasi ẹma ẹsasabade enye, ndien mme ufọkabasi esie oro ẹkesuanade ẹyọhọ ẹma ẹkpep nsio nsio ukpepn̄kpọ.

Origen ama enyịme ndusụk ke otu ukpepn̄kpọ emi mîkekemke ye N̄wed Abasi mi, okotde mmọ ukpepn̄kpọ mme apostle. Edi enye ama ekere ke imenyene ifụre ndikere mban̄a mme ukpepn̄kpọ eken. Ediwak ke otu nditọ ukpepn̄kpọ esie ke ẹken̄wana ini oro ye mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk eyo mmọ. Ke esịnde ukeme ndin̄wam mmọ, Origen ama etịn̄ enyịn ekpep nsio nsio ukpepn̄kpọ akwaifiọk oro ẹkekarade ekikere n̄kpri nditọ ukpepn̄kpọ esie. Enye ama ọtọn̄ọ ndinọ nditọ ukpepn̄kpọ esie mme ọnọ-uyụhọ ibọrọ ke mme mbụme mmọ ẹban̄ade ukpepn̄kpọ akwaifiọk.

Ke odomode ndinam Bible asan̄a ukem ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk, Origen ama enen̄ede eberi edem ke ido edikabade N̄wed Abasi ke ndamban̄a usụn̄. Enye ọkọdọhọ ete ke N̄wed Abasi esiwak ndinyene se ọwọrọde ke usụn̄ eke spirit edi inen̄ekede inyene se ọwọrọde ke ata ata usụn̄. Nte eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọde, emi ama anam Origen “ekeme ndida se ededi ekikere oro mîdịghe eke Bible oro ẹdude ke n̄kemuyo ye usụn̄ ukpepn̄kpọ ido ukpono idemesie nsịn ke Bible, ke adan̄aemi ọdọhọde (ndien nte eyịghe mîdụhe, ekerede ke esịt akpanikọ aban̄a idemesie) nte idide ata enyene-ifiopesịt ye anam-akpanikọ andikabade ekikere Bible.”

Leta oro Origen ekewetde ọnọ ẹsọk kiet ke otu nditọ ukpepn̄kpọ esie anam ẹdiọn̄ọ ekikere esie. Origen ama osio owụt nte ke nditọ Israel ẹkeda gold nditọ Egypt ẹnam n̄kpoduoho temple Jehovah. Ke emi enye ama okụt ndamban̄a nsọn̄ọ ke enye ndida ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece n̄kpep Ido Ukpono Christ. Enye ama ewet ete: “Mme n̄kpọ oro ẹkedade ẹto Egypt ẹdi, emi nditọ Egypt mîkadaha inam n̄kpọ ke nnennen usụn̄, edi emi ọniọn̄ Abasi akadade mme Hebrew usụn̄ man ẹda ẹnam utom Abasi, ẹkenyene ufọn ẹnọ nditọ Israel didie ntem.” Ntem Origen ama esịn udọn̄ ọnọ nditọ ukpepn̄kpọ esie ete “ẹsio n̄kpọ ekededi ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece oro ekemede ndinam n̄kpọ nte un̄wam ukpepn̄kpọ m̀mê n̄kpọ nditịm Ido Ukpono Christ idem.”

Anana-ukpan usụn̄ edikabade Bible emi ama anam ẹkûkeme ndifiọk ukpụhọde oro odude ke ufọt ukpepn̄kpọ Christian ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece. Ke uwụtn̄kpọ, ke n̄wed esie oro ẹkotde On First Principles, Origen ama etịn̄ aban̄a Jesus nte ‘ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen, emi akamanade-mana, edi mînyeneke ntọn̄ọ.’ Ndien enye ama adian do ete: ‘Emana esie edi nsinsi. Ikedịghe ke ndibọ ibifịk uwem ke ẹkebot enye edi Eyen, idịghe ke edinam ekededi, edi ekedi ke uduot Abasi.’

Origen ikekwe ekikere emi ke Bible, koro N̄wed Abasi ekpep nte ke ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen Jehovah edi “akpan ke kpukpru se ẹbotde” ye “ebeiso  ke kpukpru se Abasi obotde.” (Colossae 1:15, NW; Ediyarade 3:14) Nte ewetmbụk ido ukpono oro Augustus Neander ọdọhọde, Origen ekedinyene ekikere “nsinsi emana” ebe ke “ukpepn̄kpọ akwaifiọk emi enye ọkọbọde oto Plato.” Ntem, Origen ama abiat akpan edumbet N̄wed Abasi emi: “Kûnam n̄kpọ ube se ẹkewetde.”—1 Corinth 4:6.

Ẹbiom Ikpe nte Ekpep Isio Ukpepn̄kpọ

Akwa Esop Ufọkabasi Alexandria ama ọbọ Origen itie oku esie ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua esie nte andikpep. Eyedi emi eketịbe koro Bishop Demetrius ekesịnde enyịn ke n̄kaiso uwọrọetop Origen. Origen ama ọwọrọ aka Palestine, ebiet emi ẹkesụk ẹmade enye nte eti andida nnọ ukpepn̄kpọ Christian, ndien enye ama aka iso ndinam utom nte oku do. Ke akpanikọ, ke ini “nsio nsio ukpepn̄kpọ” ẹketọn̄ọde ke Edem Usiahautịn, ẹma ẹyom un̄wam esie ke ndinam mme bishop oro ẹkeyode ẹkpọn̄ usụn̄ ẹfiak ẹbịne ukpepn̄kpọ ido ukpono oro. Ke enye ama akakpa ke 254 E.N., ẹma ẹnen̄ede ẹsuene enyịn̄ Origen. Ntak-a?

Ke inua-okot Ido Ukpono Christ ama akakabade edi ọwọrọetop ido ukpono, se ufọkabasi ekenyịmede nte ukpepn̄kpọ ido ukpono ama enen̄ede ana in̄wan̄-in̄wan̄. Ntem, mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono eke ukperedem ikenyịmeke ediwak ke otu mme ekikere Origen emi ndusụk ini ẹkedide mme ekikere ukpepn̄kpọ akwaifiọk oro mînenke. Ke ntre mme ukpepn̄kpọ esie ẹma ẹdemede ndotndot utọk ke ufọkabasi. Ke ukeme ndibiere utọk emi nnyụn̄ n̄ka iso nnyene edidianakiet, ufọkabasi ama obiom Origen ikpe edikpep isio ukpepn̄kpọ.

Idịghe Origen ikpọn̄ akanam mme ndudue emi. Ke akpanikọ, Bible ama ebem iso etịn̄ aban̄a ediwọn̄ọde ofụri ofụri n̄kpọn̄ ndisana ukpepn̄kpọ Christ. Nsọn̄ibuot emi ọkọtọn̄ọ nditara ke utịt utịt akpa isua ikie, ke mme apostle Jesus ẹma ẹkekpan̄a. (2 Thessalonica 2:6, 7) Nte ini akakade, ndusụk mbon oro ẹkedọhọde nte idide Christian, ẹma ẹdọhọ ke mmimọ idi “ido ukpono eset,” ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke kpukpru mbon eken ẹdi “mme ekpep isio ukpepn̄kpọ.” Edi ke nditịm ntịn̄, Christendom ama enen̄ede ọwọn̄ọde ọkpọn̄ ata Ido Ukpono Christ.

‘Se Ẹkotde ke Nsu, Ẹte, Ifiọk’

Kpa ye ediwak nsunsu ekikere Origen, mme n̄wed esie ẹsịne mme enyene-ufọn ukpepn̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, Hexapla ama osụk ewet enyịn̄ Abasi ke akpasarade abisi inan̄ eke usem Hebrew, emi ẹkotde Tetragrammaton. Emi ọnọ akpan uyarade nte ke mme akpa Christian ẹma ẹfiọk, ẹsinyụn̄ ẹkot ọkpọkpọ enyịn̄ Abasi—Jehovah. Kpa ye oro, adaiso ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie ition emi ekekerede Theophilus ama ọtọt ini kiet ko ete: “Mme n̄wed Origen ẹtie nte in̄wan̄ emi ọyọhọde ye kpukpru orụk flawa. Edieke n̄kụtde ediye flawa ekededi do, ami nyetet, edi edieke n̄kụtde n̄kpọ ekededi etiede n̄kukịm n̄kukịm ke enyịn mi ami nyefep enye nte n̄kpefepde n̄kpọ emi ekemede nditop owo.”

Ke ndibuak mme ukpepn̄kpọ Bible ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece, ukpepn̄kpọ ido ukpono Origen ekedi ediyọhọ ye ndudue, ndien emi ama ada mme enyene-ndịk utịp ọsọk Christendom. Ke uwụtn̄kpọ, okposụkedi ẹkesịnde ata ediwak nsunsu ekikere Origen ke ukperedem, ekikere esie kaban̄a “nsinsi emana” Christ ama an̄wam ke ndisịn itiat idakisọn̄ nnọ Abasi-Ita-ke-Kiet emi mîdịghe ukpepn̄kpọ Bible. N̄wed oro The Church of the First Three Centuries ọdọhọ ete: “Edimek ukpepn̄kpọ akwaifiọk [emi Origen ọkọtọn̄ọde] ekenyene ndidu ke anyan ini.” Nso ikedi utịp? “Ẹma ẹbiat mmemmem ukpepn̄kpọ Christian, ndien akpakịp ndudue ẹma ẹbụn̄ọ ẹdụk Ufọkabasi.”

Ke n̄kan̄ esie, Origen ekpekekeme ndinam item apostle Paul onyụn̄ efep nditịp nsịn ke nsọn̄ibuot emi ebe ke ‘ndifep idem ke mbukpo ndisịme ndutịn̄ ye ọkpọsọn̄ eneni, eke owo ẹkotde ke nsu, ẹte, ifiọk.’ Utu ke oro, ebede ke ndikọn̄ ata ediwak ukpepn̄kpọ esie ke utọ “ifiọk” oro, Origen ‘ama oyo ọkpọn̄ mbuọtidem.’—1 Timothy 6:20, 21; Colossae 2:8.

[Ndise ke page 31]

“Hexapla” Origen owụt nte ke ẹma ẹda enyịn̄ Abasi N̄wed Abasi Christian Usem Greek

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ unyịme edisio ẹto mme ese n̄kpọ mban̄a Itie Ubon N̄wed Ufọkn̄wed Ntaifiọk Cambridge, T-S 12.182

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Culver Pictures