Mbụk Eyouwem

Uwem Oro Enyenede Uforo ke Utom Jehovah

NTE RUSSELL KURZEN OBỤKDE

Ami n̄kamana ke September 22, 1907, isua itiaba mbemiso n̄wọrọnda emana oro ọkọtọn̄ọde ye akpa ekọn̄ ererimbot ndisiaha. Ubon nnyịn ama enyene inyene ke ata akpan usụn̄. Ke okopde mbụk nnyịn, mmekere ke eyenyịme emi.

NTE ekpri n̄kaiferi, Kurzen, eka ete mi, ama ọtọtọn̄ọ ndiyom akpanikọ aban̄ade Abasi. Mbemiso enye okodụkde isua uyen, enye ama esika ediwak nsio nsio ufọkabasi ke ediye obio emana esie Spiez, Switzerland. Ke 1887, ndusụk isua ke enye ama ọkọdọ ebe, ubon Kurzen ẹma ẹtiene udịm mbon oro ẹkewọrọde idụn̄ ẹdi United States.

Ubon oro ẹma ẹnam idụn̄ ke Ohio, ebiet emi eka ete mi ọkọfiọhọde n̄kpọuto oro enye okoyomde ke n̄kpọ nte 1900. Enye ọkọfiọhọ n̄kpọuto emi ke n̄wed Charles Taze Russell oro The Time Is at Hand, oro ẹkesiode ke usem German. Enye ama ọsọsọp ọfiọk ete ke un̄wana akpanikọ Bible ama esịne ke se imọ ikokotde ke n̄wed oro. Okposụkedi eka ete mi mîkekemeke ndikot Ikọmbakara, enye ama otobo magazine Enyọn̄-Ukpeme Ikọmbakara. Ntem enye ama ekpep mme akpanikọ Bible efen efen, onyụn̄ ekpep Ikọmbakara ke ukem ini oro. Akananam ete ete mi ikenyeneke utọ udọn̄ oro n̄wan esie ekenyenede ke n̄kpọ eke spirit.

Ke otu nditọ 11 oro Kurzen eka ete mi ekenyenede, iba ke otu nditọiren esie, John ye Adolph, ẹkema n̄kpọuto eke spirit oro enye ọkọfiọhọde. John ekedi ete mi, ndien enye akana baptism ke 1904 ke St. Louis, Missouri, ke mbono Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, nte ẹkediọn̄ọde Mme Ntiense Jehovah ini oro. Sia ata ediwak Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible mîkenyeneke  okụk, ẹma ẹdiomi ndinịm mbono oro ke ukem ini oro ẹkenịmde Ini Uwụt N̄kpọurua Ofụri Ererimbot ke St. Louis man mmọ ẹkeme ndibọ ufọn nto usụhọde okụk ukpeusụn̄ tren. Ke ukperedem, ke 1907, Adolph eyeneka ete mi ama ana baptism ke mbono Niagara Falls, New York. Ete mi ye eyeneka ete mi ẹma ẹsịn ifịk ndikwọrọ se mmọ ẹkekpepde ẹto Bible, ndien nte ini akakade mmọ mbiba ẹma ẹkabade ẹdi mme asan̄autom uyọhọ ini (ẹkotde mme asiakusụn̄ idahaemi).

Ntem, etisịm ini oro ami n̄kamanade ke 1907, ubon nnyịn ama enyenyene inyene, ke nditịn̄ ke usụn̄ifiọk eke spirit. (Mme N̄ke 10:22) N̄kedi nsekeyen ke 1908 ke ini John ye Ida, ete ye eka mi, ẹkemende mi ẹka mbono “Ndisan̄a Mbịne Edikan” ke Put-in-Bay, Ohio. Joseph F. Rutherford, oro ekedide asan̄autom oro asan̄ade-san̄a ini oro, ekedi etieibuot okpokoro mbono oro. Urua ifan̄ ke mbemiso, enye ama edi Dalton, Ohio, emi enye ekedide ufọk nnyịn editịn̄ ikọ ọnọ Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible n̄kann̄kụk oro.

Edi akpanikọ, ntịghi mme n̄kpọntịbe oro ke idemmi, edi mmeti mbono oro ẹkenịmde ke Mountain Lake Park, Maryland, ke 1911. Do ami ye Esther, ekpri eyeneka mi, ima isobo ye Charles Taze Russell, oro ekesede enyịn ke utom ukwọrọikọ ofụri ererimbot eke Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible.

Ke June 28, 1914, usen oro ekọn̄ ererimbot akasiahade ke ntak oro ẹkewotde Ọbọn̄ Ferdinand ye n̄wan esie ke Sarajevo, ami ye ubon nnyịn ima idụk emem emem mbono kiet ke Columbus, Ohio. Toto ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua oro, mmenyene ifet ndidụk ediwak mbono ikọt Jehovah. Ndusụk ẹkedi mboho oro n̄kpasịp owo ikie mme ẹwakde ẹkan oro ẹkedụkde. Mbon eken ẹkedi ikpọ mboho ke ndusụk ikpọ an̄wambre ofụri ererimbot.

Ufọk Nnyịn ke Akpan Ebiet

Ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 1908 tutu esịm 1918, ẹma ẹsinịm mme mbono ekpri esop Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ke ufọk nnyịn ke Dalton—oro okodude ke ufọt Pittsburgh, Pennsylvania, ye Cleveland, Ohio. Ufọk nnyịn ama akabade edi ebiet ediwụt ediwak mme etịn̄ikọ oro ẹsan̄ade-san̄a ntatubọk. Mmọ ẹma ẹsitebe mme enan̄ mbakara ye ukpatn̄kpọ mmọ ke edem ufọk ubon mbun̄wụm in̄wan̄ nnyịn ẹnyụn̄ ẹbụk mme akama-nduaidem ifiọkutom ye mme ọsọn̄urua n̄kpọ eke spirit eken ẹnọ mbon oro ẹkedude ke mboho oro. Nso ini nsịnudọn̄ ke mmọ emi ẹkesidi ntem!

 Papa ekedi andikpep ke ufọkn̄wed, edi esịt esie ekesịne ke akakan utom unọ ukpep, kpa utom ukwọrọikọ Christian. Enye ama okụt ete ke imekpep ubon imọ iban̄a Jehovah, ndien kpukpru mbubịteyo nnyịn ima isibọn̄ akam ọtọkiet nte ubon. Ke ini utọ eke 1919, Papa ama anyam enan̄ mbakara ye ukpatn̄kpọ nnyịn edep ubomisọn̄ ẹkotde 1914 Ford ke $175 man enye ekeme ndisịm mme owo efen efen ke utom ukwọrọikọ. Ke 1919 ye 1922, nnyịn ima iwat ubomisọn̄ oro ika ikpọ n̄wọrọnda mbono Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ke Cedar Point, Ohio.

Ofụri ubon nnyịn—ami, Papa, Mama, Esther, ye John ekperedem eyeneka mi—kpukpru nnyịn ima isibuana ke an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ. Mmenen̄ede nti akpa ini oro enyeneufọk kiet okobụpde mi mbụme Bible. Ami n̄kedi n̄kpọ nte isua itiaba ke emana. Eren oro ama obụp ete: “Ekpri eyen, nso idi Armageddon?” Ye esisịt un̄wam otode ete mi, mma n̄keme ndinọ enye ibọrọ Bible.

Ndidụk Utom Uyọhọ Ini

Ke 1931 ubon nnyịn ama odụk akamba mbono Columbus, Ohio, emi nnyịn ikokopde nduaidem nditiene nnyịme obufa enyịn̄ oro, Mme Ntiense Jehovah. John ama enen̄ede okop nduaidem tutu enye ebiere ete ke imọ ye ami ikpenyene ndidụk utom usiakusụn̄. * Nnyịn ima idụk, ndien Papa, Mama, ye Esther ẹma ẹdụk n̄ko. Nso n̄kpọuto ke nnyịn ikenyene ntem—ubon oro adianade kiet ke idara idara utom edikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi! Akananam n̄kpaha mba ndikọm Jehovah kaban̄a edidiọn̄ emi. Nte ededi, okposụkedi nnyịn ima ikadadat esịt, mme idatesịt efen efen ke ẹkena ẹbet nnyịn.

Ke February 1934, mma ntọn̄ọ ndinam utom ke ibuot itieutom ofụri ererimbot eke Mme Ntiense Jehovah (oro ẹkotde Bethel) ke Brooklyn, New York. Urua ifan̄ ke ukperedem, John ama edidiana ye ami do. Nnyịn ima idụn̄ ọtọkiet tutu enye ọdọ Jessie edima n̄wan esie, ke 1953.

Ke ami ye John ima ikaka Bethel, ete ye eka nnyịn ẹma ẹnyịme ndinam utom usiakusụn̄ ke nsio nsio ikpehe idụt oro ndien Esther ye George Read ebe esie, ẹma ẹsan̄a ye mmọ. Ete ye eka nnyịn ẹma ẹka iso ndinam utom usiakusụn̄ tutu mmọ ẹkụre utom mmọ eke isọn̄ ke 1963. Esther ye ebe esie ẹma ẹtọn̄ọ eti ubon, ndien mmenyene ediwak nditọ eyeneka, oro nnen̄erede mma.

Utom ye Mme Nsan̄a ke Bethel

John ama ada usọ ubotn̄kpọ esie anam n̄kpọ ke Bethel onyụn̄ adiana kiet ye mbon eken ke Bethel ke mme utọ utom nte edision̄o n̄kpri ukwak ubre usanikwọ. Ediwak tọsịn Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsida mmọ emi ẹnam n̄kpọ ke utom ukwọrọikọ mmọ eke ufọk ke ufọk. John ama an̄wam n̄ko nditịm nnyụn̄ mbọp masịn ẹdade ẹwan̄ ẹnyụn̄ ẹwetde enyịn̄ mme anditobo magazine.

N̄kọtọn̄ọ utom Bethel mi ke itie udian n̄wed. N̄kparawa en̄wen oro ẹsụk ẹnamde utom ke edinam akpanikọ ke Bethel ẹma ẹnam utom ke ufọk umịn̄n̄wed emi adan̄aoro. Emi esịne Carey Barber ye Robert Hatzfeld. Mme utọ mbon oro en̄wen oro mmade nditi, edi oro ẹma ẹkekpan̄a ke anyan ini, ẹdi Nathan Knorr, Karl Klein, Lyman Swingle, Klaus Jensen, Grant Suiter, George Gangas, Orin Hibbard, John Sioras, Robert Payne, Charles Fekel, Benno Burczyk, ye John Perry. Mmọ ẹma ẹka iso ke utom emi ke ediwak isua, idehede ikụni m̀mê ndidori enyịn ke “edimenede itie.” Edi, nte esop ọkọkọride, ediwak ke otu mme anam-akpanikọ Christian oro ẹyetde aran mi ẹma ẹdinyene ikpọ ifetutom. Ndusụk ẹma ẹkam ẹnam utom ke Otu Ukara eke Mme Ntiense Jehovah.

Ndinam utom ye nditọete oro ẹkenyenede edu n̄waidem mi ama ekpep mi akpan ukpepn̄kpọ kiet. Ke mme utom ererimbot ẹsikpe mbonutom okụkọfiọn̄ ke utom oro mmọ ẹnamde. Utịp mmọ edi oro. Ndinam utom ke Bethel esiwọrọ akpakịp edidiọn̄ eke spirit, ndien edi sụk mme owo eke spirit ẹma mme utọ utịp oro.—1 Corinth 2:6-16.

Nathan Knorr, oro ekedide Bethel nte uyen  ke 1923, ekedi esenyịn ufọk umịn̄n̄wed ke iduọk isua 1930. Enye ama esisan̄a akanade ufọk umịn̄n̄wed oro kpukpru usen onyụn̄ ọkọm mbonutom kiet kiet. Ndusụk nnyịn oro ikedide Bethel obufa obufa ima isiwụt esịtekọm iban̄a utọ ọkpọkpọ udọn̄ oro. Ke 1936 nnyịn ima ibọ obufa ukwak umịn̄n̄wed ito Germany, ndien ama ọsọn̄ ndusụk nditọete ẹdide n̄kparawa nditan̄ enye mbok. Ntre Brọda Knorr ama esịne ọfọn̄utom esie edinam utom ye mmọ ke se ibede ọfiọn̄ kiet tutu mmọ ẹnam ukwak umịn̄n̄wed oro ọtọn̄ọ utom.

Brọda Knorr ekedi owo ọkpọsọn̄ utom oro ata ediwak ke otu nnyịn mîkekemeke ubọk ye enye. Edi enye n̄ko ama ọfiọk ndinọ idem nduọkodudu. Idem ke ama akakabade edi esenyịn utom ukwọrọikọ ofụri ererimbot eke Mme Ntiense Jehovah ke 1942, enye ndusụk ini ama esibre baseball ye mbonubon Bethel ye nditọ ufọkn̄wed isụn̄utom Gilead ke an̄wa ufọkn̄wed oro odude ekpere South Lansing, New York.

Ke April 1950, ubon Bethel ama ọwọrọ aka ufọkidụn̄ oro ẹkebọpde obufa oro ekenyenede enyọn̄ duop okonyụn̄ odude ke 124 Columbia Heights, Brooklyn, New York. Ufan̄ ama odu ke obufa ufọk udia ekem kpukpru nnyịn nditie ọtọkiet ndia udia nnyịn. Ke n̄kpọ nte isua ita oro ẹkebọpde ufọkidụn̄ emi, nnyịn ikekemeke ndinyene ndutịm utuakibuot usenubọk. Ekenem didie ntem ke ini ikekemede ndifiak ntọn̄ọ ndutịm oro! Brọda Knorr ama ọdọhọ mi nsitie ye imọ ke okpokoro etieibuot man n̄kpan̄wam nditi imọ enyịn̄ mbufa mbonubon nnyịn. Mma ntie ke ukem okpokoro emi kaban̄a utuakibuot ye udia usenubọk ke isua 50. Ekem, ke August 4, 2000, ẹma ẹberi ufọk udia oro, ndien ẹma ẹnọ mi n̄ka kiet ke otu mme ufọk udia oro ẹkefiakde ẹdiọn̄ ke akani Towers Hotel.

Ke ndusụk ini ke iduọk isua 1950, mma nnam utom ke ufọk umịn̄n̄wed ke masịn Linotype, ntịmde mme abisi ndọn̄ ke udịm ke udịm man ẹkabade ẹdi mme page nte ubak ndutịm edinam n̄kpọ umịn̄n̄wed. N̄kamaha utom oro, edi William Peterson, oro ekesede aban̄a mme masịn, ama esifọn ido ye ami tutu n̄kop inem ndinam utom do. Ekem, ke 1960 ẹma ẹyom mme owo oro ẹdinyịmede ndiyet ndom ke obufa ufọkidụn̄ ke 107 Columbia Heights. Mma n̄kop idatesịt ndin̄wam ke ndidiọn̄ mbufa ufọkidụn̄ emi nnọ ubon Bethel nnyịn oro ọkọride-kọri.

Ikebịghike ke ima ikokụre ndiyet ndom ke ufọkidụn̄ 107 Columbia Heights, mma n̄kop n̄kpaidem ye idatesịt ndidi se ẹnọde utom edidara isenowo ẹdide Bethel. Isua 40 oro n̄kanamde utom nte andidara isenowo ẹkenem ukem nte isua ekededi oro n̄kodude ke Bethel. Edide isenowo m̀mê mbufa mbonubon Bethel ẹkedụk ẹdi, ekedi n̄kpọ nduaidem ndikere mban̄a mme utịp ukeme oro kpukpru nnyịn isịnde ndinam utom Obio Ubọn̄ aka iso.

Ifịk Ifịk Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible

Ubon Bethel nnyịn enyene uforo ke n̄kan̄ eke spirit koro mme andibuana ke enye ẹmade Bible. Akpa ini oro n̄kedide Bethel, mma mbụp Emma Hamilton, oro akanamde utom nte andikot n̄wed emi ẹwetde, m̀mê enye okot Bible okụre ikafan̄. Enye ama ọbọrọ ete: “Utịm ike-35, ndien ekem mma ntre ndibat.” Anton Koerber, okopodudu Christian efen oro akanamde utom ke Bethel n̄kpọ nte ukem ini oro, ekesidọhọ ete: “Kûdede uyak Bible ọkpọn̄ fi ubọk.”

Ke Brọda Russell ama akakpa ke 1916, Joseph F. Rutherford ama enyịme ndibiom mme mbiomo esop oro Russell okobiomde. Rutherford ekedi okopodudu ye eti ọnọ-utịn̄ikọ an̄wa oro, nte ekpeibet, eketịn̄de ikọ ke ibuot Mme Ntiense Jehovah ke iso N̄kponn̄kan Esopikpe United States. Ke Rutherford ama akakpa ke 1942, Brọda Knorr ama ada itie esie onyụn̄ anam utom ọkpọsọn̄ ndifori usọ esie ke an̄wan̄wa utịn̄ikọ. Sia n̄kodụn̄de n̄kpere enye, mma nsiwak ndikop nte enye anamde ndomonse utịn̄ikọ esie ediwak ini. Nte ini akakade, ebede ke mme utọ ifịk ifịk ukeme oro, enye ama akabade edi eti ọnọ utịn̄ikọ an̄wa.

Ke February 1942, Brọda Knorr ama an̄wam  nditọn̄ọ ndutịm ndin̄wam kpukpru nnyịn nditọete iren ke Bethel ndifori ukeme unọ ukpep ye ukeme utịn̄ikọ. Ufọkn̄wed oro okowụk ntịn̄enyịn ke ndụn̄ọde Bible ye an̄wan̄wa utịn̄ikọ. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹma ẹsidọhọ nnyịn owo kiet kiet inọ ibio ibio utịn̄ikọ iban̄a mme owo eke Bible. Akpa utịn̄ikọ mi akaban̄a Moses. Ke 1943 ẹma ẹtọn̄ọ ukem ufọkn̄wed oro ke mme esop Mme Ntiense Jehovah, ndien enye ke aka iso tutu mfịn emi. Se ẹdoride nsọn̄uyo ke Bethel osụk edi edinyene ifiọk ye edikọri nti usụn̄ unọ ukpep.

Ke February 1943 akpa otu ufọkn̄wed isụn̄utom Gilead ama ọtọn̄ọ. Idahaemi, ọyọhọ otu 111 eke Gilead ndisụk n̄kụre ukpep edi emi! Ke se iwakde ibe isua 58 oro enye odude ke edinam, ufọkn̄wed emi ọnọ se iwakde ibe owo 7,000 ukpep ndinam utom nte mme isụn̄utom ke ofụri ererimbot. Ke edide n̄wọrọnda, ke ini ẹketọn̄ọde ufọkn̄wed oro ke 1943, se iwakde esisịt ibe Mme Ntiense Jehovah 100,000 ẹkedu ke ofụri ererimbot. Idahaemi, se iwakde ibe 6,000,000 ẹbuana ke ndikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi!

Ndiwụt Esịtekọm Mban̄a N̄kpọ-Akpa eke Spirit Mi

Esisịt ini mbemiso ẹketọn̄ọde Gilead, ẹma ẹnọ nnyịn owo ita oro ikotode Bethel utom edisan̄a nse mme esop ke ofụri United States. Nnyịn ima isidu usen kiet, usen ifan̄, m̀mê idem urua kiet man isọn̄ọ mme esop emi idem ke n̄kan̄ eke spirit. Ẹkesikot nnyịn mme asan̄autom nditọete, kpa enyịn̄ oro ẹkekpụhọrede ẹkot asan̄autom circuit, m̀mê esenyịn circuit, ke ukperedem. Nte ededi, esisịt ini ke ẹma ẹketọn̄ọ Ufọkn̄wed Gilead, ẹma ẹdọhọ nnyọn̄ ndinọ ukpep. Mma nnam utom nte andikpep ofụri ini ke ọyọhọ otu 2 esịm 5, ndien n̄ko mma nda itie kiet ke otu mme andikpep ofụri ini nnyụn̄ nnọ ọyọhọ otu 14 ukpep. Ndikekeme ndidụn̄ọde mme akpa n̄wọrọnda n̄kpọntịbe ke  mbụk esop Jehovah eyomfịn—oro n̄kekemede ndibụk ediwak mmọ nto ọkpọkpọ ifiọk mi ke uwem—ye nditọ ufọkn̄wed oro ama anam mi nnen̄ede n̄wụt esịtekọm mban̄a ọsọn̄urua n̄kpọ-akpa eke spirit mi.

Ifet en̄wen oro nnyenede ke mme isua emi ẹbede edi eke edidụk ikpọ mbono ofụri ererimbot ikọt Jehovah. Ke 1963, ami ye se iwakde ibe owo 500 efen oro ikedide mme andidụk mbono “Nsinsi Eti Mbụk” ima inam isan̄ ikanade ererimbot. Mme enịm-mbụk mbono en̄wen oro n̄kodụkde ẹkedi mbono oro ẹkenịmde ke Warsaw, Poland, ke 1989; Berlin, Germany, ke 1990; ye Moscow, Russia, ke 1993. Ke mme mbono emi kiet kiet, mma nnyene ifet ndisobo ye ndusụk ndima nditọete nnyịn oro ẹma ẹkeyọ ukọbọ ediwak isua ke idak ukara Nazi, Communist, m̀mê mbiba. Nso ifiọk n̄kpọntịbe oro ọsọn̄ọde mbuọtidem ke mmọ ẹkedi ntem!

Ke akpanikọ uwem mi ke utom Jehovah enyene uforo! Mme edidiọn̄ eke spirit inyeneke utịt. Ndien, ke mîbietke inyene obụkidem, adan̄a nte ibuanade mme ọsọn̄urua n̄kpọ emi ye mbon en̄wen, ntre ke inyene nnyịn ọtọt. Ke ini ke ini, mmesikop ndusụk owo ẹsemede nte ke owo ikpọkọbọkke mmimọ nte Mme Ntiense Jehovah. Mmọ ẹdọhọ ke mmimọ ikpama mme akpanikọ Bible ikan edieke mmimọ ikpekebemde iso itabi uwem ererimbot ise.

Esifịna mi kpukpru ini ke ini n̄kopde nte n̄kparawa owo ẹtịn̄de mme utọ ikọ emi koro mmọ ẹnen̄ede ẹdọhọ ke ndidi se ẹbọkde ke ifiọk usụn̄ Jehovah ifọnke. Edi, kere ban̄a kpukpru ndiọi ido ye mbiara ekikere oro esiyomde mme owo ẹduọn̄ọ ke ini mmọ ke ukperedem ẹdide ẹdikụt akpanikọ Bible. Mmesinen̄ede n̄wụt esịtekọm kpukpru ini nte ke ete ye eka mi ẹkebọk nditọ mmọ mbita ke usụn̄ edinen ido. John ekedi anam-akpanikọ asan̄autom Jehovah tutu esịm n̄kpa esie ke July 1980, ndien tutu esịm mfịn Esther ke aka iso ndidi anam-akpanikọ Ntiense.

Mmeti ediwak nti itie ufan oro nnyenede ye mme anam-akpanikọ nditọete Christian iren ye iban ye akwa inemesịt. Idahaemi mmodu inem inem isua 67 ke Bethel. Okposụkedi mmendọhọ ndọ, mmenyene ediwak nditọ eke spirit, ọkọrọ ye nditọ nditọ eke spirit. Ndien mmadat esịt ndikere mban̄a kpukpru ndima mbufa mbonubon eke spirit ofụri ererimbot nnyịn oro ndisobode ke ini iso, mmọ kiet kiet ẹsọn̄ urua. Mme ikọ emi ẹdi akpanikọ didie ntem: “Ufọn Jehovah ofori owo, enye inyụn̄ idianke afanikọn̄ ke esịt”!—Mme N̄ke 10:22.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 20]

To ke ufien ka nnasia: ete mi ye John eyeneka mi, ke ifụhi esie, Esther, ami, ye eka mi

[Mme ndise ke page 23]

Ndinọ otu Gilead ukpep ke 1945

Enyọn̄ enyọn̄ ubọk nnasia: Mme andikpep Ufọkn̄wed Gilead Eduardo Keller, Fred Franz, ami, ye Albert Schroeder

[Ndise ke page 24]

Nditie n̄kere uwem mi oro enyenede uforo ke utom Jehovah